Psychoanalytisch en ontwikkelingsgericht
Inhoudsopgave
1. Ontwikkelingsgericht werken met kinderen, jongeren en gezinnen: inleiding ......................................... 5
What’s in a name ................................................................................................................................................ 5
1.1. Doel: integratieve handelingsorthopedagogiek .................................................................................... 6
#1 Een organismisch-dialectische mensvisie....................................................................................................... 6
1.2. Mensbeelden ......................................................................................................................................... 6
#2 De voedingsbodem voor ontwikkeling en groei = Psychologische basisnoden .............................................. 8
1.3. Basisnoden volgens Maslow .................................................................................................................. 8
1.4. Noden volgens zelf-determinatie theorie .............................................................................................. 9
1.4.1. Psychologische groei én kwetsbaarheid volgt uit = principe ........................................................ 9
1.4.2. ZDT: Basisnoden moeten voldoen aan volgende eisen ................................................................ 9
1.4.3. ZDT als integratief kader voor ontwikkelingstheorie .................................................................. 10
1.4.4. Kritische reflectie ........................................................................................................................ 10
1.5. Conclusie #1 en #2 ............................................................................................................................... 11
#3 Veranderende visies op gedrags- en gezins-interventies ............................................................................. 11
1.6. Dynamische opvattingen ..................................................................................................................... 11
1.7. Cognitieve gedragstherapie ................................................................................................................. 11
1.8. Sociaal-cognitieve leertheorie → opvoeding ....................................................................................... 11
1.9. CBT (2e golf) wint meeste prijzen ......................................................................................................... 12
1.10. Evolutie naar meer integratieve benaderingen ................................................................................... 12
#4 OGW staat stil bij ontwikkeling ................................................................................................................... 13
1.11. Wat is ontwikkeling? ........................................................................................................................... 13
1.12. Wat stuwt ontwikkeling? ..................................................................................................................... 13
1.13. Bekijk steeds “the whole child” ............................................................................................................ 14
#5 OGW stemt af op ontwikkeling .................................................................................................................... 14
1.14. Drie invalshoeken op ontwikkeling ...................................................................................................... 14
1.14.1. Ontwikkelingsperioden ............................................................................................................... 14
1.14.2. Ontwikkelingstrajecten ............................................................................................................... 17
1.14.3. Transacties met omgeving .......................................................................................................... 20
1.15. Toepassing: stilstaan bij en afstemmen op ontwikkelingsfasen en -taken bij kinderen en jongeren met
een beperking ................................................................................................................................................... 20
1.16. Toepassing: stilstaan bij en afstemmen op ontwikkelingsfasen en -taken bij kinderen en jongeren met
een beperking ................................................................................................................................................... 24
1.17. Afstemmen op ontwikkeling ................................................................................................................ 24
2. Ontwikkelingsgericht werken: Competence & Resilience ........................................................................... 28
2.1. Veerkracht: een situering ..................................................................................................................... 28
1
, 2.2. Het ontstaan van resilience wetenschap ............................................................................................. 29
2.3. Hoe definiëren we resilience ................................................................................................................ 29
2.3.1. Basisdefinitie van veerkracht ...................................................................................................... 29
2.3.2. Een bredere systeem-definitie van resilience ............................................................................. 30
2.3.3. Capaciteit tot veerkracht ............................................................................................................ 30
2.3.4. Drie belangrijke vragen in veerkracht onderzoek (individueel niveau) ...................................... 30
2.3.5. Maatstaf: “Competentie” ........................................................................................................... 31
2.3.6. Vanuit systeemperspectief ......................................................................................................... 31
2.3.7. Vier golven van resilience onderzoek ......................................................................................... 32
2.4. Wie is veerkrachtig en waarom? ......................................................................................................... 32
2.4.1. Pioniersstudies (Descriptief + proces)......................................................................................... 32
2.4.2. Ontwikkelingspaden van adaptief functioneren ......................................................................... 33
2.4.3. Multimethode onderzoek naar resilience processen ................................................................. 36
2.5. Wat maakt het verschil? ...................................................................................................................... 40
2.5.1. Risicoprocessen? ......................................................................................................................... 40
2.5.2. Adaptieve systemen.................................................................................................................... 41
2.6. Kunnen we resilience bevorderen? ...................................................................................................... 43
2.7. Specifieke toepassingen in orthopedagogiek ...................................................................................... 43
2.7.1. Competentiegerichte jeugdhulpverlening .................................................................................. 44
2.7.2. Begeleiding bij vechtscheiding .................................................................................................... 46
2.7.3. Zorg voor je eigen veerkracht ..................................................................................................... 47
3. Ontwikkelingsgericht werken: Relatedness & Attachment .................................................................... 49
3.1. Hoe kunnen we resilience ondersteunen? ........................................................................................... 49
3.1.1. Multi-systemic resilience ............................................................................................................ 49
3.1.2. Ombuigen van risicoprocessen ................................................................................................... 50
3.1.3. Investeren in adaptieve systemen .............................................................................................. 55
3.1.4. Conclusies ordinary magic .......................................................................................................... 59
3.2. Specifieke toepassingen van in orthopedagogiek ................................................................................ 60
3.2.1. Competentiegerichte jeugdhulpverlening .................................................................................. 60
3.2.2. Toepassing in crisishulpverlening: familie first ........................................................................... 62
3.2.3. Begeleiding bij vechtscheiding .................................................................................................... 64
3.2.4. Zorg voor je eigen veerkracht ..................................................................................................... 65
4. Ontwikkelingsgericht werken: Autonome motivatie & noodondersteunend opvoeden ........................ 66
4.1. Algemene basisbegrippen motivatie ................................................................................................... 66
4.1.1. Paradigmashift van controleren naar begrijpen ......................................................................... 66
4.1.2. Vitamines van groei in de ontwikkeling (basic psychological need theory)................................ 67
4.1.3. Waarom doen we wat we doen? ................................................................................................ 67
4.1.4. Extrinsieke motivatie en het internalisatiecontinuüm................................................................ 71
4.1.5. Waarom doen we niet wat we niet doen? ................................................................................. 75
4.2. Specifieke toepassingen in orthopedagogiek ...................................................................................... 76
4.2.1. Bouwstenen van behoefte-ondersteunend opvoeden ............................................................... 76
4.2.2. Waakzaam opvoeden, nieuwe autoriteit en geweldloos verzet................................................. 78
5. Angst voor de schoolpoort – brochure ................................................................................................... 84
5.1. Fase 0 ................................................................................................................................................... 85
5.1.1. De juiste basishouding als startpunt: positief, sensitief en responsief ....................................... 85
5.1.2. Welbevinden op school .............................................................................................................. 86
5.1.3. Communicatie met oog op een vlotte samenwerking ................................................................ 88
5.2. Verhoogde zorg/inschatting van de situatie........................................................................................ 89
5.2.1. Signalen opmerken alvorens een gegronde inschatting te maken van de situatie .................... 89
2
, 5.2.2. Bespreken van signalen met de jongere ..................................................................................... 90
5.2.3. Bespreken van signalen met de ouders ...................................................................................... 90
5.2.4. Wat is schoolweigering? ............................................................................................................. 91
5.2.5. Soorten school afwezigheden ..................................................................................................... 91
5.2.6. Hoe kijkt elke betrokkene naar de situatie van schoolweigering? ............................................. 92
5.2.7. Wat werd en wordt er ondernomen? ......................................................................................... 92
5.3. Betrokkenheid behouden in elke fase .................................................................................................. 92
5.4. Fase 2: uitbreiding van de zorg/interventie ......................................................................................... 93
5.4.1. Schoolweigering is meer dan leerstof missen............................................................................. 94
5.4.2. Wat werd en wordt er ondernomen? – update ......................................................................... 94
5.4.3. Terugkeer naar school ................................................................................................................ 95
5.4.4. Klasgesprek als introductie van de terugkerende jongere ......................................................... 95
5.4.5. Externe hulpverlening inschakelen ............................................................................................. 95
5.4.6. FAQ – veelgestelde vragen ......................................................................................................... 95
5.5. Fase 3: alternatieve voor het schoollopen ........................................................................................... 98
5.5.1. Schoollopen (tijdelijk) loslaten: een weloverwogen keuze ......................................................... 98
6. Verlies, rouw en emotionele pijn van kinderen en jongeren ................................................................ 100
6.1. Complexe maatschappij..................................................................................................................... 100
6.1.1. Metaforen ................................................................................................................................. 100
6.1.2. Weg van stigma, het label, diagnose ........................................................................................ 101
6.1.3. Gewone verliesreacties ............................................................................................................. 101
6.1.4. Verliesreactie wordt signaalgedrag – gecompliceerde verwerkingsprocessen ........................ 102
6.2. Wat is specifiek voor kinderen in het omgaan met verlies en emotionele pijn? ................................ 103
6.3. De eerste stoel: preventief aan de slag .............................................................................................. 105
6.3.1. Wat is Emotionele Remediëring? (ER) ...................................................................................... 105
6.3.2. Wetenschappelijk onderzoek ................................................................................................... 105
6.3.3. Gevoelsplekken maken; methode voor emotionele remediëring; een actieonderzoek .......... 105
6.4. De tweede stoel: Het verwerkingsproces vanuit het authentieke ..................................................... 106
6.4.1. Van Freud naar hedendaagse rouwtheorieën .......................................................................... 106
6.4.2. Het duale procesmodel: van Stroebe en Schut......................................................................... 106
6.4.3. De verliestaken van ‘worden’ ................................................................................................... 106
7. De droom en het symptoom ................................................................................................................ 113
7.1. Oude en moderne benaderingen van de droom ................................................................................ 113
7.2. De psychoanalytische methode ......................................................................................................... 113
7.3. Een droomvoorbeeld.......................................................................................................................... 114
7.4. Drie soorten dromen .......................................................................................................................... 114
7.4.1. Zinvolle en begrijpelijke dromen .............................................................................................. 114
7.4.2. Bevreemdende en onzinnige dromen ...................................................................................... 115
7.5. De verdichting .................................................................................................................................... 115
7.6. De verschuiving .................................................................................................................................. 115
7.7. De droomverwekker .......................................................................................................................... 115
7.8. Inachtneming van de plastische mogelijkheden ................................................................................ 115
7.9. Secundaire elaboratie ........................................................................................................................ 116
7.10. De droomarbeid ................................................................................................................................. 116
7.11. Motief van de droom ......................................................................................................................... 116
7.12. Wensvervulling .................................................................................................................................. 116
3
, 7.13. Soorten dromen ................................................................................................................................. 117
7.14. Hey psychisme ................................................................................................................................... 117
7.15. Waarom de droom? ........................................................................................................................... 117
7.16. Het symptoom ................................................................................................................................... 117
7.17. De droom en het spel ......................................................................................................................... 118
7.18. Klinische voorbeelden ........................................................................................................................ 118
8. De Overdracht ..................................................................................................................................... 119
8.1. Een klinisch voorbeeld ....................................................................................................................... 119
8.2. De dynamiek van de overdracht ........................................................................................................ 120
8.3. Positie van de analyticus.................................................................................................................... 120
8.4. De taaltheorie van Lacan ................................................................................................................... 121
8.5. De taal en de verhouding ................................................................................................................... 121
8.6. De overdracht herbekeken ................................................................................................................. 121
8.7. Overdracht in het werken met kinderen en mensen met een beperking ........................................... 121
9. Jongeren met een mentale beperking: Psychoanalytisch Perspectief .................................................. 122
Deel 1: Over het wel en wee ........................................................................................................................... 122
9.1. Schaamte ........................................................................................................................................... 122
9.2. What’s in a name? ............................................................................................................................. 122
9.3. Reïficatie ............................................................................................................................................ 122
9.3.1. Gevaren reïficatie...................................................................................................................... 122
9.3.2. Reïficatie en mentale beperking ............................................................................................... 122
9.3.3. Het vreemde in de mentale beperking ..................................................................................... 123
9.3.4. Consequenties .......................................................................................................................... 123
9.3.5. Gehandicapten-kunst of kunst? ................................................................................................ 123
9.4. Welke vreemde? ................................................................................................................................ 124
9.4.1. Zijnstekort ................................................................................................................................. 124
9.5. Adolescentie....................................................................................................................................... 124
9.5.1. Kreeftencomplex ....................................................................................................................... 125
9.5.2. Symptomen ............................................................................................................................... 125
9.5.3. Adolescentie en beperking ....................................................................................................... 125
9.5.4. Ethiek ........................................................................................................................................ 125
9.6. Ouders ............................................................................................................................................... 126
Besluit: ............................................................................................................................................................ 126
Deel 2: Institutioneel werk .............................................................................................................................. 126
9.7. Oriëntatie ........................................................................................................................................... 126
9.8. Meander ............................................................................................................................................ 127
9.9. Opvoeden? ......................................................................................................................................... 127
9.10. Case – agressie .................................................................................................................................. 127
9.11. Case – trauma .................................................................................................................................... 128
4
Inhoudsopgave
1. Ontwikkelingsgericht werken met kinderen, jongeren en gezinnen: inleiding ......................................... 5
What’s in a name ................................................................................................................................................ 5
1.1. Doel: integratieve handelingsorthopedagogiek .................................................................................... 6
#1 Een organismisch-dialectische mensvisie....................................................................................................... 6
1.2. Mensbeelden ......................................................................................................................................... 6
#2 De voedingsbodem voor ontwikkeling en groei = Psychologische basisnoden .............................................. 8
1.3. Basisnoden volgens Maslow .................................................................................................................. 8
1.4. Noden volgens zelf-determinatie theorie .............................................................................................. 9
1.4.1. Psychologische groei én kwetsbaarheid volgt uit = principe ........................................................ 9
1.4.2. ZDT: Basisnoden moeten voldoen aan volgende eisen ................................................................ 9
1.4.3. ZDT als integratief kader voor ontwikkelingstheorie .................................................................. 10
1.4.4. Kritische reflectie ........................................................................................................................ 10
1.5. Conclusie #1 en #2 ............................................................................................................................... 11
#3 Veranderende visies op gedrags- en gezins-interventies ............................................................................. 11
1.6. Dynamische opvattingen ..................................................................................................................... 11
1.7. Cognitieve gedragstherapie ................................................................................................................. 11
1.8. Sociaal-cognitieve leertheorie → opvoeding ....................................................................................... 11
1.9. CBT (2e golf) wint meeste prijzen ......................................................................................................... 12
1.10. Evolutie naar meer integratieve benaderingen ................................................................................... 12
#4 OGW staat stil bij ontwikkeling ................................................................................................................... 13
1.11. Wat is ontwikkeling? ........................................................................................................................... 13
1.12. Wat stuwt ontwikkeling? ..................................................................................................................... 13
1.13. Bekijk steeds “the whole child” ............................................................................................................ 14
#5 OGW stemt af op ontwikkeling .................................................................................................................... 14
1.14. Drie invalshoeken op ontwikkeling ...................................................................................................... 14
1.14.1. Ontwikkelingsperioden ............................................................................................................... 14
1.14.2. Ontwikkelingstrajecten ............................................................................................................... 17
1.14.3. Transacties met omgeving .......................................................................................................... 20
1.15. Toepassing: stilstaan bij en afstemmen op ontwikkelingsfasen en -taken bij kinderen en jongeren met
een beperking ................................................................................................................................................... 20
1.16. Toepassing: stilstaan bij en afstemmen op ontwikkelingsfasen en -taken bij kinderen en jongeren met
een beperking ................................................................................................................................................... 24
1.17. Afstemmen op ontwikkeling ................................................................................................................ 24
2. Ontwikkelingsgericht werken: Competence & Resilience ........................................................................... 28
2.1. Veerkracht: een situering ..................................................................................................................... 28
1
, 2.2. Het ontstaan van resilience wetenschap ............................................................................................. 29
2.3. Hoe definiëren we resilience ................................................................................................................ 29
2.3.1. Basisdefinitie van veerkracht ...................................................................................................... 29
2.3.2. Een bredere systeem-definitie van resilience ............................................................................. 30
2.3.3. Capaciteit tot veerkracht ............................................................................................................ 30
2.3.4. Drie belangrijke vragen in veerkracht onderzoek (individueel niveau) ...................................... 30
2.3.5. Maatstaf: “Competentie” ........................................................................................................... 31
2.3.6. Vanuit systeemperspectief ......................................................................................................... 31
2.3.7. Vier golven van resilience onderzoek ......................................................................................... 32
2.4. Wie is veerkrachtig en waarom? ......................................................................................................... 32
2.4.1. Pioniersstudies (Descriptief + proces)......................................................................................... 32
2.4.2. Ontwikkelingspaden van adaptief functioneren ......................................................................... 33
2.4.3. Multimethode onderzoek naar resilience processen ................................................................. 36
2.5. Wat maakt het verschil? ...................................................................................................................... 40
2.5.1. Risicoprocessen? ......................................................................................................................... 40
2.5.2. Adaptieve systemen.................................................................................................................... 41
2.6. Kunnen we resilience bevorderen? ...................................................................................................... 43
2.7. Specifieke toepassingen in orthopedagogiek ...................................................................................... 43
2.7.1. Competentiegerichte jeugdhulpverlening .................................................................................. 44
2.7.2. Begeleiding bij vechtscheiding .................................................................................................... 46
2.7.3. Zorg voor je eigen veerkracht ..................................................................................................... 47
3. Ontwikkelingsgericht werken: Relatedness & Attachment .................................................................... 49
3.1. Hoe kunnen we resilience ondersteunen? ........................................................................................... 49
3.1.1. Multi-systemic resilience ............................................................................................................ 49
3.1.2. Ombuigen van risicoprocessen ................................................................................................... 50
3.1.3. Investeren in adaptieve systemen .............................................................................................. 55
3.1.4. Conclusies ordinary magic .......................................................................................................... 59
3.2. Specifieke toepassingen van in orthopedagogiek ................................................................................ 60
3.2.1. Competentiegerichte jeugdhulpverlening .................................................................................. 60
3.2.2. Toepassing in crisishulpverlening: familie first ........................................................................... 62
3.2.3. Begeleiding bij vechtscheiding .................................................................................................... 64
3.2.4. Zorg voor je eigen veerkracht ..................................................................................................... 65
4. Ontwikkelingsgericht werken: Autonome motivatie & noodondersteunend opvoeden ........................ 66
4.1. Algemene basisbegrippen motivatie ................................................................................................... 66
4.1.1. Paradigmashift van controleren naar begrijpen ......................................................................... 66
4.1.2. Vitamines van groei in de ontwikkeling (basic psychological need theory)................................ 67
4.1.3. Waarom doen we wat we doen? ................................................................................................ 67
4.1.4. Extrinsieke motivatie en het internalisatiecontinuüm................................................................ 71
4.1.5. Waarom doen we niet wat we niet doen? ................................................................................. 75
4.2. Specifieke toepassingen in orthopedagogiek ...................................................................................... 76
4.2.1. Bouwstenen van behoefte-ondersteunend opvoeden ............................................................... 76
4.2.2. Waakzaam opvoeden, nieuwe autoriteit en geweldloos verzet................................................. 78
5. Angst voor de schoolpoort – brochure ................................................................................................... 84
5.1. Fase 0 ................................................................................................................................................... 85
5.1.1. De juiste basishouding als startpunt: positief, sensitief en responsief ....................................... 85
5.1.2. Welbevinden op school .............................................................................................................. 86
5.1.3. Communicatie met oog op een vlotte samenwerking ................................................................ 88
5.2. Verhoogde zorg/inschatting van de situatie........................................................................................ 89
5.2.1. Signalen opmerken alvorens een gegronde inschatting te maken van de situatie .................... 89
2
, 5.2.2. Bespreken van signalen met de jongere ..................................................................................... 90
5.2.3. Bespreken van signalen met de ouders ...................................................................................... 90
5.2.4. Wat is schoolweigering? ............................................................................................................. 91
5.2.5. Soorten school afwezigheden ..................................................................................................... 91
5.2.6. Hoe kijkt elke betrokkene naar de situatie van schoolweigering? ............................................. 92
5.2.7. Wat werd en wordt er ondernomen? ......................................................................................... 92
5.3. Betrokkenheid behouden in elke fase .................................................................................................. 92
5.4. Fase 2: uitbreiding van de zorg/interventie ......................................................................................... 93
5.4.1. Schoolweigering is meer dan leerstof missen............................................................................. 94
5.4.2. Wat werd en wordt er ondernomen? – update ......................................................................... 94
5.4.3. Terugkeer naar school ................................................................................................................ 95
5.4.4. Klasgesprek als introductie van de terugkerende jongere ......................................................... 95
5.4.5. Externe hulpverlening inschakelen ............................................................................................. 95
5.4.6. FAQ – veelgestelde vragen ......................................................................................................... 95
5.5. Fase 3: alternatieve voor het schoollopen ........................................................................................... 98
5.5.1. Schoollopen (tijdelijk) loslaten: een weloverwogen keuze ......................................................... 98
6. Verlies, rouw en emotionele pijn van kinderen en jongeren ................................................................ 100
6.1. Complexe maatschappij..................................................................................................................... 100
6.1.1. Metaforen ................................................................................................................................. 100
6.1.2. Weg van stigma, het label, diagnose ........................................................................................ 101
6.1.3. Gewone verliesreacties ............................................................................................................. 101
6.1.4. Verliesreactie wordt signaalgedrag – gecompliceerde verwerkingsprocessen ........................ 102
6.2. Wat is specifiek voor kinderen in het omgaan met verlies en emotionele pijn? ................................ 103
6.3. De eerste stoel: preventief aan de slag .............................................................................................. 105
6.3.1. Wat is Emotionele Remediëring? (ER) ...................................................................................... 105
6.3.2. Wetenschappelijk onderzoek ................................................................................................... 105
6.3.3. Gevoelsplekken maken; methode voor emotionele remediëring; een actieonderzoek .......... 105
6.4. De tweede stoel: Het verwerkingsproces vanuit het authentieke ..................................................... 106
6.4.1. Van Freud naar hedendaagse rouwtheorieën .......................................................................... 106
6.4.2. Het duale procesmodel: van Stroebe en Schut......................................................................... 106
6.4.3. De verliestaken van ‘worden’ ................................................................................................... 106
7. De droom en het symptoom ................................................................................................................ 113
7.1. Oude en moderne benaderingen van de droom ................................................................................ 113
7.2. De psychoanalytische methode ......................................................................................................... 113
7.3. Een droomvoorbeeld.......................................................................................................................... 114
7.4. Drie soorten dromen .......................................................................................................................... 114
7.4.1. Zinvolle en begrijpelijke dromen .............................................................................................. 114
7.4.2. Bevreemdende en onzinnige dromen ...................................................................................... 115
7.5. De verdichting .................................................................................................................................... 115
7.6. De verschuiving .................................................................................................................................. 115
7.7. De droomverwekker .......................................................................................................................... 115
7.8. Inachtneming van de plastische mogelijkheden ................................................................................ 115
7.9. Secundaire elaboratie ........................................................................................................................ 116
7.10. De droomarbeid ................................................................................................................................. 116
7.11. Motief van de droom ......................................................................................................................... 116
7.12. Wensvervulling .................................................................................................................................. 116
3
, 7.13. Soorten dromen ................................................................................................................................. 117
7.14. Hey psychisme ................................................................................................................................... 117
7.15. Waarom de droom? ........................................................................................................................... 117
7.16. Het symptoom ................................................................................................................................... 117
7.17. De droom en het spel ......................................................................................................................... 118
7.18. Klinische voorbeelden ........................................................................................................................ 118
8. De Overdracht ..................................................................................................................................... 119
8.1. Een klinisch voorbeeld ....................................................................................................................... 119
8.2. De dynamiek van de overdracht ........................................................................................................ 120
8.3. Positie van de analyticus.................................................................................................................... 120
8.4. De taaltheorie van Lacan ................................................................................................................... 121
8.5. De taal en de verhouding ................................................................................................................... 121
8.6. De overdracht herbekeken ................................................................................................................. 121
8.7. Overdracht in het werken met kinderen en mensen met een beperking ........................................... 121
9. Jongeren met een mentale beperking: Psychoanalytisch Perspectief .................................................. 122
Deel 1: Over het wel en wee ........................................................................................................................... 122
9.1. Schaamte ........................................................................................................................................... 122
9.2. What’s in a name? ............................................................................................................................. 122
9.3. Reïficatie ............................................................................................................................................ 122
9.3.1. Gevaren reïficatie...................................................................................................................... 122
9.3.2. Reïficatie en mentale beperking ............................................................................................... 122
9.3.3. Het vreemde in de mentale beperking ..................................................................................... 123
9.3.4. Consequenties .......................................................................................................................... 123
9.3.5. Gehandicapten-kunst of kunst? ................................................................................................ 123
9.4. Welke vreemde? ................................................................................................................................ 124
9.4.1. Zijnstekort ................................................................................................................................. 124
9.5. Adolescentie....................................................................................................................................... 124
9.5.1. Kreeftencomplex ....................................................................................................................... 125
9.5.2. Symptomen ............................................................................................................................... 125
9.5.3. Adolescentie en beperking ....................................................................................................... 125
9.5.4. Ethiek ........................................................................................................................................ 125
9.6. Ouders ............................................................................................................................................... 126
Besluit: ............................................................................................................................................................ 126
Deel 2: Institutioneel werk .............................................................................................................................. 126
9.7. Oriëntatie ........................................................................................................................................... 126
9.8. Meander ............................................................................................................................................ 127
9.9. Opvoeden? ......................................................................................................................................... 127
9.10. Case – agressie .................................................................................................................................. 127
9.11. Case – trauma .................................................................................................................................... 128
4
