1
LES 1 10/02/2025
DEEL 1
• Inleiding. Wat is ethiek?
§1. TERMINOLOGISCHE VERDUIDELIJKING
1. Een etymologische aanloop
moraal - moreel – moraliteit, allemaal onderling verwant. De moraal
zijn de gangbare opvatting die in een samenleving aanwezig zijn. Moreel heeft
ook te maken met onze persoonlijke houding.
ethos - ethisch – ethiek. Ethos van de studenten is hoe ze zich gedragen,
wat hoort en wat niet hoort onder studenten.
zeden - zedelijk – zedelijkheid. Er is een soort verwantschap in de
Nederlandse termen maar sommige hebben andere oorsprong. Al de termen
vinden hun oorsprong in het Grieks.
• Hoofdstuk 0. Wat is ethiek?
o Bron: Grieks
o Ethos1 (): verblijfplaats van dieren (cfr. ethologie), vandaar
gewoonte, zede, gebruik; een geheel van regels en gedragsvormen
eigen aan een groep (cfr. habitude - habiter, moeurs - demeurer)
Ethiek heeft te maken met een woning, wat hebben we nodig om
ons thuis te voelen.
o Èthos2 (): karakter, gezindheid, grondhouding.
2. Moraal (ethos)
een objectief beschrijfbaar systeem van gedragsregulering m.b.t. wat goed of
slecht is, geoorloofd of verboden bij individu of groep. Hoe we ons gedragen als
lid van een gezin, we worden erin geboren en opgevoed.
3. Moraliteit
Hier wordt de klemtoon gelegd op het kwalitatief niveau of gehalte van handelen
en handelingsbewustzijn.
Standpunt van het subject. Het is betrokken op het individu. Oudere culturen
zullen meer de klemtoon leggen op het ethos dan de moraliteit en nu meer op de
moraliteit.
4. Ethiek
een systematisch-kritische reflectie over moraal en moraliteit. Nadenken
over zowel het ene als het andere en de verhouding tussen die twee. Taal is hoe
we ons uitdrukken met een aantal regels maar het blijft een structuur die wij zelf
gebruiken en waar we kunnen van afwijken, je moet soms durven om af te
wijken en soms zal je dan scheef bekeken worden.
§2. VORMEN VAN ETHIEK
, 2
1. Descriptieve ethiek
case: L. Kohlberg (het Heinz-dilemma). Beschrijvende ethiek. Je kan
historisch gaan kijken hoe opvattingen geevolueerd zijn. Noorden is meer
protestants en daar werken ze meer, zuiden met vakantie en zon. Max Weber
zegt dat je in Europa 2 grote opvattingen hebt op basis van geloof. In ons land
loopt die lijn door met Vlaanderen en Wallonie. Durkheim is nog een grondlegger
van de moderne sociologie als wetenschap. Hij laat zien dat maatschappelijke
structuren zekerheid bieden. Zelfdoding stijgt als de regels losser worden.
Moderne economie 18e eeuw. Durkheim en Weber 19e eeuw. Moderne
psychologie begonnen eind 19e eeuw, 1879, toen kwam het eerste
psychologische laboratorium met proefkonijnen. De moderne
menswetenschappen zijn dus relatief jong. Descriptieve ethiek= beschrijven,
verklaren en altijd met het risico dat we vanuit de neutrale wetenschappelijke
blik de stap gaat zetten naar de normatieve benadering.
Kohlberg is een psycholoog uit de 20e eeuw. Hij is 1 van de meest invloedrijke
psychologen. Kleuters van 3 hebben een andere opvatting over wat mag en niet
mag dan wij, hij was geinteresseerd in hoe dat evolueerd. Hij legt aan
proefpersonen een aantal morele kwesties voor, het was niet belangrijk wat het
juiste antwoord was maar wel welk antwoord de proefpersonen gaven. Het
bekendste dilemma was het heinz-dilemma. Heinz had kennis over medicijnen en
hoe ze moeten toegediend worden enzo. De vrouw van hem wordt ziek, ze zal
sterven. Er komt een medicijn uit waarmee dit genezen kan worden maar het is
te duur. Op een bepaalde dag komt dit medicijn in de apotheek waar hij werkt. Is
het geoorloofd dat hij het medicijn steelt of vind je dat dit niet mag? Het punt is
wat antwoorden mensen op deze vraag.
2. Normatieve ethiek
3.Meta-ethiek
Stadia van de morele ontwikkeling – L. Kohlberg. De morele ontwikkeling van
kleuters tot volwassenen loopt in bepaalde stadia.
Empirisch onderbouwde typologie van de morele ontwikkeling via dilemma-
onderzoek: vb. Heinz-dilemma.
concrete case voorgelegd aan proefpersonen: ‘mag Heinz in concreet
geval (ernstige ziekte van zijn vrouw) een diefstal plegen om haar te redden?
Niveau 1: pre-conventioneel, gedrag is gericht op vermijden van straf. Kind
legt hand niet op vuur. Ik denk niet na over de regels maar ik volg ze wel.
1. regels volgen uit gehoorzaamheid tov autoriteiten. Ik doe het niet want
mag niet van mama.
2. goed is eigenbelang volgen. Als ik de regels volg van de juf kan ik mee
met de hoop en moet ik me niet altijd verantwoorden.
Niveau 2: conventioneel, sociale erkenning door conformiteit. Ik schik mij
naar de regels die in deze samenleving van toepassing zijn.
, 3
3. goed is de verwachtingen van anderen vervullen en loyaal zijn. Ik
probeer een goed rapport te halen want anders is mama verdrietig. Ik doe dat
omdat de juf dat van mij verwacht en ze zal blij zijn als ik het goed kan.
4. goed is de wetten respecteren zijn plichten vervullen
Niveau 3: post-conventioneel: zich richten op algemene morele principes
vanuit het oog voor algemeen maatschappelijk belang of vanuit inzicht in de
geldigheid van algemene morele principes
5. zich houden aan onderlinge afspraken en vermeerdering van het nut
voor zoveel mogelijk mensen
6. goed is het volgen van autonoom gekozen, universele
rechtvaardigheidsprincipes
• Noot: feministische kritiek : Gilligan; mannen zijn hoogstaander en
volwassener dan vrouwen zegt Kohlberg. Vrouwen komen tot niveau 4 en
mannen tot niveau 6 zegt hij. Waarom vinden wij dit niet oké? Mannen
zetten meer antwoorden in categorie 6, dit komt dus uit zijn onderzoek. Hij
mag niet universele uitspraken uit een experiment halen. Zou het niet
kunnen dat het goede ligt in initiatief te nemen voor de mens die naast je
staat? Dan zijn mannen dus niet volwassener dan vrouwen, het goede zit
niet perse in de universele principes. Wat is de kern van de ethiek? Is het
het volgen van algemene regels of de andere mensen helpen? We maken
de vooronderstelling dat het goede bestaat uit het volgen van universele
regels maar de vraag is, is dat zo?= care ethics. Het verschil tussen care
ethics kan je niet oplossen met een wetenschappelijk oogpunt.
• §2. VORMEN VAN ETHIEK
1. Descriptieve ethiek. Het wetenschappelijk beschrijven van menselijk gedrag is
een belangrijke factor, het beschrijft. Wetenschappers moeten heel erg
voorzichtig zijn wanneer ze wetenschappelijke argumenten gebruiken om morele
standpunten te bewijzen. Wetenschappelijke inzichten zijn nooit voldoende om
een moreel standpunt te bewijzen.
case: L. Kohlberg (het Heinz-dilemma)
2. Normatieve ethiek
3.Meta-ethiek
§3. VORMEN VAN NORMATIEVE ETHIEK
1. Algemene en bijzondere ethiek
2. Individuele en sociale ethiek
Belangrijkste uit deze les:
- De twee betekenissen van ethos
- Ethos (moraal) is iets collectief en heeft te maken met wat wij in een groep
als aanvaardbaar beschouwen.
, 4
- Moraliteit is eerder subjectief van uit het eigen karakter en de eigen
moraal. Ook te maken met opvoeding.
- Ethiek is een systematische kritische reflectie tussen de subjectieve relatie
tussen moraal en moraliteit.
- Descriptieve ethiek= disciplines die (menselijk) gedrag in staat willen
brengen bv psychologie en sociologie enzo.
- Beschrijven verklaren en normatieve uitspraken doen (Kohlberg)=
descriptieve ethiek.
- Normatieve ethiek: waar kom onze normen vandaan? Bv waarom mag je
niet liegen of moorden?
- Meta ethiek: iets wat boven iets anders staat, met welk soort logica
functioneert de ethiek, het is een reflectie over de tweede orde. Woorden
termen en taal evolueren en de meta ethiek bestudeert hoe dit kan
evolueren. Zijn de regels van de logica op dezelfde manier van toepassing
binnen de ethiek als in de andere disciplines?
- Vooral definitie van ethiek en dat van de menswetenschappen onthouden!!
LES 2 en 3 12 en 17/02/2025
• Hoofdstuk 1. Problemen voor een normatieve ethiek: waarom vinden we
op sommige vragen niet meteen een antwoord?
o 1. Legitimeringscrisis
o 2. Schets van onze leefwereld als (laat)- modern
o 3. Technocratie als een crisisfenomeen
1. Legitimeringscrisis
1. De paradox voor een actuele ethiek
• Het feit dat dingen veranderen wilt zeggen dat mensen over flexibiliteit
beschikken, het risico is dat mensen zeggen ik stop en ik wil niet meer
mee evolueren, ik hou mij vast aan mijn basis, ik wil terug naar vroeger.
De verklaringen van de mensenrechten zijn wel pogingen om een basis
vast te leggen.
• ‘morele crisis’ (naast economische, politieke, culturele crises)
• niet:
o - een louter aantasting van traditionele waarden
• ‘vroeger was het beter’
o - het ontbreken van een dergelijke herformulering
paradox van Apel: “eine universale d.h. intersubjektiv gültige Ethik solidarischer
Verantwortung scheint zugleich notwendig und unmöglich zu sein”.
„Een universele, dwz. intersubjectief geldige ethiek op basis van solidaire
verantwoording schijnt tegelijk noodzakelijk en onmogelijk te zijn‘“ de vraag naar
LES 1 10/02/2025
DEEL 1
• Inleiding. Wat is ethiek?
§1. TERMINOLOGISCHE VERDUIDELIJKING
1. Een etymologische aanloop
moraal - moreel – moraliteit, allemaal onderling verwant. De moraal
zijn de gangbare opvatting die in een samenleving aanwezig zijn. Moreel heeft
ook te maken met onze persoonlijke houding.
ethos - ethisch – ethiek. Ethos van de studenten is hoe ze zich gedragen,
wat hoort en wat niet hoort onder studenten.
zeden - zedelijk – zedelijkheid. Er is een soort verwantschap in de
Nederlandse termen maar sommige hebben andere oorsprong. Al de termen
vinden hun oorsprong in het Grieks.
• Hoofdstuk 0. Wat is ethiek?
o Bron: Grieks
o Ethos1 (): verblijfplaats van dieren (cfr. ethologie), vandaar
gewoonte, zede, gebruik; een geheel van regels en gedragsvormen
eigen aan een groep (cfr. habitude - habiter, moeurs - demeurer)
Ethiek heeft te maken met een woning, wat hebben we nodig om
ons thuis te voelen.
o Èthos2 (): karakter, gezindheid, grondhouding.
2. Moraal (ethos)
een objectief beschrijfbaar systeem van gedragsregulering m.b.t. wat goed of
slecht is, geoorloofd of verboden bij individu of groep. Hoe we ons gedragen als
lid van een gezin, we worden erin geboren en opgevoed.
3. Moraliteit
Hier wordt de klemtoon gelegd op het kwalitatief niveau of gehalte van handelen
en handelingsbewustzijn.
Standpunt van het subject. Het is betrokken op het individu. Oudere culturen
zullen meer de klemtoon leggen op het ethos dan de moraliteit en nu meer op de
moraliteit.
4. Ethiek
een systematisch-kritische reflectie over moraal en moraliteit. Nadenken
over zowel het ene als het andere en de verhouding tussen die twee. Taal is hoe
we ons uitdrukken met een aantal regels maar het blijft een structuur die wij zelf
gebruiken en waar we kunnen van afwijken, je moet soms durven om af te
wijken en soms zal je dan scheef bekeken worden.
§2. VORMEN VAN ETHIEK
, 2
1. Descriptieve ethiek
case: L. Kohlberg (het Heinz-dilemma). Beschrijvende ethiek. Je kan
historisch gaan kijken hoe opvattingen geevolueerd zijn. Noorden is meer
protestants en daar werken ze meer, zuiden met vakantie en zon. Max Weber
zegt dat je in Europa 2 grote opvattingen hebt op basis van geloof. In ons land
loopt die lijn door met Vlaanderen en Wallonie. Durkheim is nog een grondlegger
van de moderne sociologie als wetenschap. Hij laat zien dat maatschappelijke
structuren zekerheid bieden. Zelfdoding stijgt als de regels losser worden.
Moderne economie 18e eeuw. Durkheim en Weber 19e eeuw. Moderne
psychologie begonnen eind 19e eeuw, 1879, toen kwam het eerste
psychologische laboratorium met proefkonijnen. De moderne
menswetenschappen zijn dus relatief jong. Descriptieve ethiek= beschrijven,
verklaren en altijd met het risico dat we vanuit de neutrale wetenschappelijke
blik de stap gaat zetten naar de normatieve benadering.
Kohlberg is een psycholoog uit de 20e eeuw. Hij is 1 van de meest invloedrijke
psychologen. Kleuters van 3 hebben een andere opvatting over wat mag en niet
mag dan wij, hij was geinteresseerd in hoe dat evolueerd. Hij legt aan
proefpersonen een aantal morele kwesties voor, het was niet belangrijk wat het
juiste antwoord was maar wel welk antwoord de proefpersonen gaven. Het
bekendste dilemma was het heinz-dilemma. Heinz had kennis over medicijnen en
hoe ze moeten toegediend worden enzo. De vrouw van hem wordt ziek, ze zal
sterven. Er komt een medicijn uit waarmee dit genezen kan worden maar het is
te duur. Op een bepaalde dag komt dit medicijn in de apotheek waar hij werkt. Is
het geoorloofd dat hij het medicijn steelt of vind je dat dit niet mag? Het punt is
wat antwoorden mensen op deze vraag.
2. Normatieve ethiek
3.Meta-ethiek
Stadia van de morele ontwikkeling – L. Kohlberg. De morele ontwikkeling van
kleuters tot volwassenen loopt in bepaalde stadia.
Empirisch onderbouwde typologie van de morele ontwikkeling via dilemma-
onderzoek: vb. Heinz-dilemma.
concrete case voorgelegd aan proefpersonen: ‘mag Heinz in concreet
geval (ernstige ziekte van zijn vrouw) een diefstal plegen om haar te redden?
Niveau 1: pre-conventioneel, gedrag is gericht op vermijden van straf. Kind
legt hand niet op vuur. Ik denk niet na over de regels maar ik volg ze wel.
1. regels volgen uit gehoorzaamheid tov autoriteiten. Ik doe het niet want
mag niet van mama.
2. goed is eigenbelang volgen. Als ik de regels volg van de juf kan ik mee
met de hoop en moet ik me niet altijd verantwoorden.
Niveau 2: conventioneel, sociale erkenning door conformiteit. Ik schik mij
naar de regels die in deze samenleving van toepassing zijn.
, 3
3. goed is de verwachtingen van anderen vervullen en loyaal zijn. Ik
probeer een goed rapport te halen want anders is mama verdrietig. Ik doe dat
omdat de juf dat van mij verwacht en ze zal blij zijn als ik het goed kan.
4. goed is de wetten respecteren zijn plichten vervullen
Niveau 3: post-conventioneel: zich richten op algemene morele principes
vanuit het oog voor algemeen maatschappelijk belang of vanuit inzicht in de
geldigheid van algemene morele principes
5. zich houden aan onderlinge afspraken en vermeerdering van het nut
voor zoveel mogelijk mensen
6. goed is het volgen van autonoom gekozen, universele
rechtvaardigheidsprincipes
• Noot: feministische kritiek : Gilligan; mannen zijn hoogstaander en
volwassener dan vrouwen zegt Kohlberg. Vrouwen komen tot niveau 4 en
mannen tot niveau 6 zegt hij. Waarom vinden wij dit niet oké? Mannen
zetten meer antwoorden in categorie 6, dit komt dus uit zijn onderzoek. Hij
mag niet universele uitspraken uit een experiment halen. Zou het niet
kunnen dat het goede ligt in initiatief te nemen voor de mens die naast je
staat? Dan zijn mannen dus niet volwassener dan vrouwen, het goede zit
niet perse in de universele principes. Wat is de kern van de ethiek? Is het
het volgen van algemene regels of de andere mensen helpen? We maken
de vooronderstelling dat het goede bestaat uit het volgen van universele
regels maar de vraag is, is dat zo?= care ethics. Het verschil tussen care
ethics kan je niet oplossen met een wetenschappelijk oogpunt.
• §2. VORMEN VAN ETHIEK
1. Descriptieve ethiek. Het wetenschappelijk beschrijven van menselijk gedrag is
een belangrijke factor, het beschrijft. Wetenschappers moeten heel erg
voorzichtig zijn wanneer ze wetenschappelijke argumenten gebruiken om morele
standpunten te bewijzen. Wetenschappelijke inzichten zijn nooit voldoende om
een moreel standpunt te bewijzen.
case: L. Kohlberg (het Heinz-dilemma)
2. Normatieve ethiek
3.Meta-ethiek
§3. VORMEN VAN NORMATIEVE ETHIEK
1. Algemene en bijzondere ethiek
2. Individuele en sociale ethiek
Belangrijkste uit deze les:
- De twee betekenissen van ethos
- Ethos (moraal) is iets collectief en heeft te maken met wat wij in een groep
als aanvaardbaar beschouwen.
, 4
- Moraliteit is eerder subjectief van uit het eigen karakter en de eigen
moraal. Ook te maken met opvoeding.
- Ethiek is een systematische kritische reflectie tussen de subjectieve relatie
tussen moraal en moraliteit.
- Descriptieve ethiek= disciplines die (menselijk) gedrag in staat willen
brengen bv psychologie en sociologie enzo.
- Beschrijven verklaren en normatieve uitspraken doen (Kohlberg)=
descriptieve ethiek.
- Normatieve ethiek: waar kom onze normen vandaan? Bv waarom mag je
niet liegen of moorden?
- Meta ethiek: iets wat boven iets anders staat, met welk soort logica
functioneert de ethiek, het is een reflectie over de tweede orde. Woorden
termen en taal evolueren en de meta ethiek bestudeert hoe dit kan
evolueren. Zijn de regels van de logica op dezelfde manier van toepassing
binnen de ethiek als in de andere disciplines?
- Vooral definitie van ethiek en dat van de menswetenschappen onthouden!!
LES 2 en 3 12 en 17/02/2025
• Hoofdstuk 1. Problemen voor een normatieve ethiek: waarom vinden we
op sommige vragen niet meteen een antwoord?
o 1. Legitimeringscrisis
o 2. Schets van onze leefwereld als (laat)- modern
o 3. Technocratie als een crisisfenomeen
1. Legitimeringscrisis
1. De paradox voor een actuele ethiek
• Het feit dat dingen veranderen wilt zeggen dat mensen over flexibiliteit
beschikken, het risico is dat mensen zeggen ik stop en ik wil niet meer
mee evolueren, ik hou mij vast aan mijn basis, ik wil terug naar vroeger.
De verklaringen van de mensenrechten zijn wel pogingen om een basis
vast te leggen.
• ‘morele crisis’ (naast economische, politieke, culturele crises)
• niet:
o - een louter aantasting van traditionele waarden
• ‘vroeger was het beter’
o - het ontbreken van een dergelijke herformulering
paradox van Apel: “eine universale d.h. intersubjektiv gültige Ethik solidarischer
Verantwortung scheint zugleich notwendig und unmöglich zu sein”.
„Een universele, dwz. intersubjectief geldige ethiek op basis van solidaire
verantwoording schijnt tegelijk noodzakelijk en onmogelijk te zijn‘“ de vraag naar
