RELATIE - EN GEZINSTHERAPIE
DEEL 1: Relatie- en gezinstherapie – een kennismaking
1. Gezinstherapeutische stromingen en protocols
o Ontstaan in 1950-1960
o Geen duidelijke vader van de gezinstherapie, ongeveer gelijktijdig begonnen therapeuten vanuit Europa en de
VS te werken met de gezinnen van hun patiënten
o Klinisch werk van deze pioniers à ontstaan van tientallen verschillende gezinstherapeutische stromingen of
scholen (1965-1990)
o Contextuele stroming, structurele stroming, strategische stroming, de Milanese school, narratieve therapie,
etc.
• Leggen in hun therapeutische benadering verschillende accenten
• Contextuele stroming: aandacht voor de balans tussen geven en nemen tussen de verschillende
generaties
• Structurele gezinstherapie: nadruk op het functioneren van het kerngezin en de wijze waarop het
gezin gestructureerd is
• Narratieve therapie: hechten belang aan de verhalen die gezinsleden vertellen en de wijze waarop die
verhalen door de dominante cultuur beïnvloed worden
2. De complexe alliantie in de relatie- en gezinstherapie
o Gemeenschappelijk aan de verschillende stromingen en protocols is de bijzondere setting: verschillende
gezinsleden zijn gelijktijdig aanwezig in de sessie, in het geval van gezinstherapie ook meerdere generaties
o Nog meer dan in individuele therapie is de alliantie in gezinstherapie complex
• De therapeut moet met elk van de gezinsleden een goede alliantie hebben
• Relatie tussen de therapeut en elk van de gezinsleden, maar ook relatie tussen de gezinsleden!
o Sterker nog dan in individuele therapie blijkt de kwaliteit van de therapeutische alliantie voorspellend te zijn
voor de outcome van de therapie
o Elementen die specifiek zijn voor de relatie- en gezinstherapie in vergelijking met individuele therapie:
1) Het herdefiniëren van psychisch lijden in relationele termen
2) Het betrekken van de sociale context van de patiënt
3) Het aangaan van een alliantie met alle betrokkenen van het systeem
3. Belangrijke gezinsfenomenen
o Aandacht voor de context, klachten niet enkel vanuit het perspectief van de aangemelde cliënt bekijken
o Emotionele spanningen die in het gezin leven (conflict, woede, verdriet, angst,...) worden vooral uitgedrukt in
het gedrag van 1 van de gezinsleden
o Vooral kinderen zijn erg gevoelig voor onuitgesproken spanningen
3.1 Het zondebokfenomeen
o Norman Bell (1960): zondebokfenomeen
o Kinderen met emotionele problemen zijn vaak betrokken in de spanningen tussen de ouders
o De ouders kunnen een min of meer harmonieuze relatie hebben doordat hun spanningen op het kind
geprojecteerd worden
AJ 2024-2025 Smv van Nina Hoevenaars 1
, o Hoffman (1981): de zondebok kan zich in het gezin op verschillende manieren tonen
• Als een held, een heilige, een idioot, een clown, een zieke, etc.
• Door middel van al deze rollen kunnen kinderen de spanning in het gezin kanaliseren
3.2 Parentificatie
Parentificatie = de functionele en/of emotionele rolomwisseling waarin het kind eigen behoeften aan aandacht, zorg
en begeleiding opoffert om zich in te zetten voor de logistieke of emotionele behoeften van de ouder(s)
o Het kind gaat overmatig zorgen voor een ander gezinslid
o Parentificatie is tot op zekere hoogte normaal en onvermijdelijk
o Parentificatie wordt problematisch wanneer de zorgen en taken die het kind op zich neemt erg zwaar, rigide of
eenzijdig zijn en wanneer de eigen ontwikkeling van het kind daardoor in gevaar komt
3.3 De gezinscyclus
Gezinscyclus = de overgangen die elk gezin doormaakt naar aanleiding van belangrijke levensgebeurtenissen (bv.
overlijden, geboorte, verhuis, echtscheiding) of gewoon als gevolg van het opgroeien van de kinderen
Model van Carter & McGoldrick (1999):
o Onderscheiden verschillende fasen in de ontwikkeling van een gezin
o Elke fase heeft typische moeilijkheden en uitdagingen
o Elke overgang van de ene fase naar de andere fase vraagt een aanpassing van het gezin en kan met een crisis
gepaard gaan
o Elk gezin moet zich continu aanpassen aan interne (bv. geboorte) of externe (bv. verhuizing) veranderingen
o Moeilijkheden worden zo veel mogelijk omschreven als normale crisissen rond typische levensovergangen à
pathologisering wordt op deze manier vermeden à kans op succesvolle therapie vergroot
3.4 De hechtingstheorie
Byng-Hall (1990): belang van hechtingstheorie voor de gezinstherapie
o Inspiratie: Bowlby, Ainsworth, Main
o Gezinstherapeutisch model met nadruk op intergenerationeel doorgeven van scripts
o Ouderschapsscripts
• Replicatief script = wat ouders doen naar hun kinderen toe is een herhaling van wat zij in hun
kindertijd hebben meegemaakt
• Correctief script = wat ouders doen naar hun kinderen toe is een correctie op wat zij in hun
kindertijd hebben meegemaakt
o Ouders geven door aan hun kinderen wat ze zelf hebben gewaardeerd in wat ze van hun ouders kregen, en
proberen hen te corrigeren op die vlakken waar ze niet zo tevreden over waren
Dallos (2004): Attachement-Narrative Therapy = hechtingsdenken geïntegreerd in een narratief kader
Attachement-Based Family Therapy = interventie-protocol voor depressieve of suïcidale jongeren waarbij men de
hechtingsrelaties binnen het gezin wil verbeteren, zodat de jongere terug bij zijn/haar ouders terecht kan met zijn/haar
zorgen
Ook nuttig bij volwassenen: de ontwikkeling van volwassen partnerrelaties begrijpen vanuit vroegere hechtingsrelaties
(Emotionally Focused Marital Therapy van S. Johnson)
4. Partnerrelatietherapie
o Tot halfweg jaren 80: nauwelijks gebaseerd op empirisch onderzoek
AJ 2024-2025 Smv van Nina Hoevenaars 2
, o Opkomst Behavioral Marital Therapy (BMT): focus op het onderhandelen tussen de partners en het
aanleren van communicatie- en probleemoplossingsvaardigheden
• Uitgegroeid tot een van de meest onderzochte vormen van partnerrelatietherapie à bewezen
effectiviteit
o Emotionally Focused Marital Therapy (EFT): een van de best empirisch onderbouwde modellen van de
relatie- en gezinstherapie
o Partnerrelatietherapie is over het algemeen effectief voor relatieproblemen allerhande
o Partnerrelatietherapie heeft ook een positieve invloed op individuele vormen van psychisch lijden zoals
depressie, trauma en angst
Bedenkingen:
1. Wat kunnen we in de relatietherapie als een “succes” beschouwen?
• Is het mogelijk om relatietherapie die uitloopt op een echtscheiding als een “succes” te categoriseren?
• Mag men van een succes spreken als er een reële relatieverbetering is, maar als de partners ondanks
de verbetering toch niet gelukkig zijn samen?
2. Geloofwaardigheid van outcome-onderzoek
• Elke benadering blijkt effectief te zijn?
• We zien hetzelfde in outcome-onderzoeken van individuele therapieën
• à Allegiance effect = in studies uitgevoerd door belanghebbenden wordt de effectiviteit van het
behandelingsmodel systematisch overschat
5. Gezinsgerichte groepsbehandelingen
Gezinsgerichte psycho-educatie:
o Jaren ’80: aanvankelijk voor schizofrenie, later ook andere psychiatrische aandoeningen
o Ziet het gezin niet als oorzaak van de psychiatrische problemen van een van de gezinsleden, maar gaat er wel
van uit dat een gezin dat voldoende geïnformeerd is over de betreffende aandoening, kan bijdragen tot het
herstel of de stabiliteit van de patiënt
o Meestal een combinatie van informatie geven en ondersteuning bieden
o Erg effectief, met name in het kader van terugvalpreventie
Multiple gezinstherapie = groepsgericht werken met meerdere gezinnen tegelijkertijd, bijvoorbeeld in de vorm van
familiediscussiegroepen
o Verschillende helpende factoren:
1) De ervaring niet alleen te zijn met die problemen
2) Inzicht in de stoornis en in het gezinsfunctioneren
3) Het relationele klimaat
o Gunstige kosten-batenverhouding
o Bijzonder effectief
Kinderen uit de Knel (2015) = therapeutisch groepsprogramma voor gezinnen waarvan de ouders in een
vechtscheiding verwikkeld zijn
o Ontwikkeld door Justine van Lawick en Erik van der Elst
o 4 à 5 gezinnen per groep
o Programma verloopt in verschillende stappen over een 8-tal sessies
o Een stuk van het programma verloopt met aparte ouder- en kindergroepen, op andere momenten worden
ouders en kinderen samen aan het werk gezet
o Doel:
• Ouders helpen om, ondanks hun onderlinge conflicten, hun kinderen terug te zien
• Kinderen helpen iets uit te drukken van wat zij ervaren in de vechtscheiding van hun ouders
AJ 2024-2025 Smv van Nina Hoevenaars 3
, 6. Open dialoog
Open Dialogues model =
o Basisidee: bij een psychotische crisis worden alle familieleden samengebracht met de patiënt voor een aantal
open gesprekken over de crisis
o Vaak bij de patiënt thuis
o De bedoeling is om:
• De volwassen kant van de patiënt en zijn gezin te verstevigen
• Het isolement van de patiënt zo veel mogelijk te doorbreken
• De situatie te normaliseren, in plaats van te focussen op regressief gedrag
o Resultaten zijn veelbelovend:
• Beter herstel
• Minder rest symptomen = klachten of symptomen die blijven bestaan nadat de acute fase van een
ziekte of aandoening voorbij is
• Minder heropnames
• Betere rehabilitatie
• Lager gebruik van antipsychotische medicatie
o Dit model past goed in de nieuwe ontwikkelingen in de psychiatrie waarin het herstel (recovery) centraal staat
• Er wordt tegenwoordig minder sterk gedacht in termen van diagnose, behandeling en genezing à
eerder in termen van welzijn en herstel: verbondenheid, hoop, betekenisgeving, identiteit en
empowerment staan centraal
• Patiënt en zijn/haar omgeving krijgt een stem
• Wantrouwen naar de DSM-diagnostiek, want leidt tot pathologisering en overbehandeling
• Persoonlijke diagnostiek die uitgaat van een participerende cliënt
• Nadruk op aansluiten bij de gezonde mogelijkheden van de cliënt en zijn/haar omgeving
7. Feedbackgericht werken
Feedbackgericht werken/ ‘monitoring’/ ‘outcome-monitoring’/ ‘outcome management’ = de therapeut vraagt de
cliënt op het einde van de sessie feedback te geven over het verloop van de therapie door middel van vragenlijsten
o Zo kan de therapeut op een wetenschappelijk verantwoorde wijze werken met de unieke cliënt die hij/zij voor
zich heeft
o Past ook goed binnen de herstelgerichte geestelijke gezondheidszorg
o Past binnen het Evidence Based Practice model en is een goede aanvulling van RCT-onderzoek
o Feedbackinstrumenten helpen de therapeut om de therapeutische relatie te optimaliseren
o Men werkt hier al jaren mee in de individuele therapieën, maar men is er relatief recent pas mee begonnen in
het veld van de gezinstherapie
• Heeft alles te maken met de complexiteit van de gezinstherapeutische setting: verschillende
gezinsleden van verschillende leeftijden moeten allen hun feedback geven, de therapeut moet met
deze meerstemmige feedback zinvolle zaken proberen doen
• Instrumenten en protocollen ontwikkeld die specifiek bedoeld zijn om in gezinstherapie te gebruiken
(bv. Haber)
- Zijn kort en sluiten goed aan bij de bezorgheden die gezinnen in therapie brengen
- Ze geven de verschillende gezinsleden (ook de kinderen!) de kans stil te staan bij de wijze waarop
ze de sessies beleven en om schriftelijke feedback te formuleren aan de therapeut, maar ook aan
de andere gezinsleden
- à Gezinsleden krijgen de kans om het therapeutisch proces mee richting te geven
AJ 2024-2025 Smv van Nina Hoevenaars 4
, 8. Effectonderzoek
o Meta-analyses: gezinstherapie minstens zo effectief als individuele therapie (en in een aantal gevallen zelfs iets
effectiever)
o Geen aanwijzingen dat geprotocolleerde gezinstherapie effectiever zou zijn dan niet-geprotocolleerde
gezinstherapie
• Wel meer studies over protocollen, want makkelijker te onderzoeken
• Effectiviteit van deze protocollen ligt wel vast, maar we weten vrij weinig over tot niets over de
madiatoren, moderatoren en processen die het effect kunnen verklaren
o De meerderheid van de gezinstherapeutische benaderingen die op hun effectiviteit onderzocht zijn halen hun
inspiratie bij gedragsgerichte, eerder dan bij belevingsgerichte modellen
o Opvallende tendens om gezinstherapie te combineren met allerlei andere behandelmethoden (bv. medicatie,
speltherapie, EMDR)
• Multisystemic Therapy (MST) = relatie- en gezinstherapie + sessies individuele en groepstherapie
+ netwerkgesprekken (peergroup, school, etc.)
Carr (2019): probleemgebieden waarin gezinstherapie effectief is:
1. Baby’s:
• Slaapproblemen
• Voedingsproblemen
• Hechtingsproblemen
2. Kinderen/tieners:
• Seksueel misbruik
• Gedragsproblemen: ADHD, drugsverslaving, delinquentie, etc.
• Emotionele problemen: angst, depressie, rouw, etc.
• Somatische problemen: enuresis, astma, etc.
• Eetstoornissen
3. Volwassenen:
• Relatieproblemen
• Seksuele problemen
• Gezinsgeweld
• Angststoornissen
• Stemmingsstoornissen
• Alcoholmisbruik
• Schizofrenie
• Chronische ziekte
Protocollen voor het werken met gedragsproblemen van jongeren:
o Veel verschillende protocollen voor deze doelgroep à opmerkelijk, want er bestaan nauwelijks specifieke
empirisch gevalideerde gezinstherapeutische protocollen om te werken met kleine kinderen
o Vooral evidentie voor Multidimensional Family Therapy (MDFT) en Multisystemic Therapy (MST)
o Deze protocollen gelijke sterk op elkaar:
1) Richten zich op gedragsproblemen van jongeren
2) Delen het therapeutisch proces op in een aantal fasen die successief moeten doorlopen worden
3) Intensieve, maar relatief kortdurende programma’s (3 – 7 maanden)
4) Gebaseerd op het werken met non-specifieke factoren (bv. opbouwen van een therapeutische
alliantie)
5) Geworteld in de traditionele gezinstherapeutische scholen (structurele gezinstherapie, strategische
gezinstherapie,...)
AJ 2024-2025 Smv van Nina Hoevenaars 5
, 9. Therapeutisch effect en etiologische verklaring
Het lijstje van Carr (2019) toont aan dat de effectiviteit van relatie- en gezinstherapie los staan van het etiologische
verklaringsmodel: relatie- en gezinstherapie blijkt effectief te zijn bij problemen waar gezinsfactoren geen belangrijke
rol spelen (bv. schizofrenie of chronische ziekte)
Review van Eisler (2005) over de gezinstherapeutische behandeling van anorexia nervosa bij adolescenten:
o Gezinstherapie is erg effectief bij deze doelgroep
• Na behandeling met (vooral structurele) gezinstherapie (zonder opname): 50 – 75% opnieuw gezond
gewicht
• Follow-up: slechts 10% nog ernstige symptomen
• Hervalcijfers lager dan bij individuele therapie en bij psychiatrische opname
o Geen evidentie voor het bestaan van het ‘anorectogene gezin’ dat specifieke kenmerken zou hebben die het
ontstaan van anorexie in het gezin kunnen verklaren (bv. hechte gezinsrelaties, conflictvermijding, kluwengezin,
etc.) à Eislers review wijst uit dat men in onderzoek geen typische gezinskenmerken vindt die specifiek
verbonden zouden zijn met het ontstaan van anorexia nervosa in het gezin
o Niet één type van gezin is verbonden met anorexia, het kan ontstaan in een grote variëteit van
gezinscontexten
o In de klinische praktijk zijn wel gemeenschappelijke kenmerken waar te nemen van gezinnen die worstelen met
anorexia à maar: eerder gevolg dan oorzaak
o De gezinstherapeutische aanpak voor AN is gebaseerd op het model van structurele gezinstherapie, die
therapie werkt goed, maar uit onderzoek blijkt dat het theoretische model waarop ze is gebaseerd niet
helemaal klopt
• Het effect van de behandeling staat dus los van het verklaringsmodel
• Belangrijk onderzoek, want toont aan dat er in de psychotherapie een grote kloof is tussen theorie en
praktijk: het is niet omdat een therapie werkt dat de theorie waarop die therapeutische aanpak
gebaseerd is ook klopt
Eisler omschreef de patronen van de manieren waarop gezinnen zich organiseren rond chronische gezinsproblemen:
1. Het symptoom speelt een centrale rol in het gezinsleven
2. Vernauwing van de tijdsfocus tot het hier-en-nu
3. Beperkte flexibiliteit in gezinsfunctioneren
4. Versterking van bepaalde manieren van functioneren (bv. polarisatie van nabije en perifere positie bij de
ouders)
5. Het gezin is minder flexibel om zich aan te passen aan de nieuwe fasen in de gezinscyclus
6. Hulpeloosheid en geen gevoel van invloed meer
à Wat het probleem onderhoudt is meer relevant voor de behandeling, dan wat het probleem veroorzaakt heeft!
10. Kosteneffectiviteit
o Gezinstherapie is erg kosteneffectief
o Gezinsleden van gezinnen die in gezinstherapie geweest waren maakten daarna minder gebruik van medische
diensten dan mensen die geen therapie hadden gehad, en ook dan mensen die in andere vormen van
psychotherapie betrokken waren
• Niet enkel aangemelde cliënt, maar ook diens gezinsleden
• à Gezinstherapie slaagt erin de stress en spanning voor alle gezinsleden te verminderen, zodat het
hele gezin er zowel psychisch als fysisch voordeel uit haalt
AJ 2024-2025 Smv van Nina Hoevenaars 6
DEEL 1: Relatie- en gezinstherapie – een kennismaking
1. Gezinstherapeutische stromingen en protocols
o Ontstaan in 1950-1960
o Geen duidelijke vader van de gezinstherapie, ongeveer gelijktijdig begonnen therapeuten vanuit Europa en de
VS te werken met de gezinnen van hun patiënten
o Klinisch werk van deze pioniers à ontstaan van tientallen verschillende gezinstherapeutische stromingen of
scholen (1965-1990)
o Contextuele stroming, structurele stroming, strategische stroming, de Milanese school, narratieve therapie,
etc.
• Leggen in hun therapeutische benadering verschillende accenten
• Contextuele stroming: aandacht voor de balans tussen geven en nemen tussen de verschillende
generaties
• Structurele gezinstherapie: nadruk op het functioneren van het kerngezin en de wijze waarop het
gezin gestructureerd is
• Narratieve therapie: hechten belang aan de verhalen die gezinsleden vertellen en de wijze waarop die
verhalen door de dominante cultuur beïnvloed worden
2. De complexe alliantie in de relatie- en gezinstherapie
o Gemeenschappelijk aan de verschillende stromingen en protocols is de bijzondere setting: verschillende
gezinsleden zijn gelijktijdig aanwezig in de sessie, in het geval van gezinstherapie ook meerdere generaties
o Nog meer dan in individuele therapie is de alliantie in gezinstherapie complex
• De therapeut moet met elk van de gezinsleden een goede alliantie hebben
• Relatie tussen de therapeut en elk van de gezinsleden, maar ook relatie tussen de gezinsleden!
o Sterker nog dan in individuele therapie blijkt de kwaliteit van de therapeutische alliantie voorspellend te zijn
voor de outcome van de therapie
o Elementen die specifiek zijn voor de relatie- en gezinstherapie in vergelijking met individuele therapie:
1) Het herdefiniëren van psychisch lijden in relationele termen
2) Het betrekken van de sociale context van de patiënt
3) Het aangaan van een alliantie met alle betrokkenen van het systeem
3. Belangrijke gezinsfenomenen
o Aandacht voor de context, klachten niet enkel vanuit het perspectief van de aangemelde cliënt bekijken
o Emotionele spanningen die in het gezin leven (conflict, woede, verdriet, angst,...) worden vooral uitgedrukt in
het gedrag van 1 van de gezinsleden
o Vooral kinderen zijn erg gevoelig voor onuitgesproken spanningen
3.1 Het zondebokfenomeen
o Norman Bell (1960): zondebokfenomeen
o Kinderen met emotionele problemen zijn vaak betrokken in de spanningen tussen de ouders
o De ouders kunnen een min of meer harmonieuze relatie hebben doordat hun spanningen op het kind
geprojecteerd worden
AJ 2024-2025 Smv van Nina Hoevenaars 1
, o Hoffman (1981): de zondebok kan zich in het gezin op verschillende manieren tonen
• Als een held, een heilige, een idioot, een clown, een zieke, etc.
• Door middel van al deze rollen kunnen kinderen de spanning in het gezin kanaliseren
3.2 Parentificatie
Parentificatie = de functionele en/of emotionele rolomwisseling waarin het kind eigen behoeften aan aandacht, zorg
en begeleiding opoffert om zich in te zetten voor de logistieke of emotionele behoeften van de ouder(s)
o Het kind gaat overmatig zorgen voor een ander gezinslid
o Parentificatie is tot op zekere hoogte normaal en onvermijdelijk
o Parentificatie wordt problematisch wanneer de zorgen en taken die het kind op zich neemt erg zwaar, rigide of
eenzijdig zijn en wanneer de eigen ontwikkeling van het kind daardoor in gevaar komt
3.3 De gezinscyclus
Gezinscyclus = de overgangen die elk gezin doormaakt naar aanleiding van belangrijke levensgebeurtenissen (bv.
overlijden, geboorte, verhuis, echtscheiding) of gewoon als gevolg van het opgroeien van de kinderen
Model van Carter & McGoldrick (1999):
o Onderscheiden verschillende fasen in de ontwikkeling van een gezin
o Elke fase heeft typische moeilijkheden en uitdagingen
o Elke overgang van de ene fase naar de andere fase vraagt een aanpassing van het gezin en kan met een crisis
gepaard gaan
o Elk gezin moet zich continu aanpassen aan interne (bv. geboorte) of externe (bv. verhuizing) veranderingen
o Moeilijkheden worden zo veel mogelijk omschreven als normale crisissen rond typische levensovergangen à
pathologisering wordt op deze manier vermeden à kans op succesvolle therapie vergroot
3.4 De hechtingstheorie
Byng-Hall (1990): belang van hechtingstheorie voor de gezinstherapie
o Inspiratie: Bowlby, Ainsworth, Main
o Gezinstherapeutisch model met nadruk op intergenerationeel doorgeven van scripts
o Ouderschapsscripts
• Replicatief script = wat ouders doen naar hun kinderen toe is een herhaling van wat zij in hun
kindertijd hebben meegemaakt
• Correctief script = wat ouders doen naar hun kinderen toe is een correctie op wat zij in hun
kindertijd hebben meegemaakt
o Ouders geven door aan hun kinderen wat ze zelf hebben gewaardeerd in wat ze van hun ouders kregen, en
proberen hen te corrigeren op die vlakken waar ze niet zo tevreden over waren
Dallos (2004): Attachement-Narrative Therapy = hechtingsdenken geïntegreerd in een narratief kader
Attachement-Based Family Therapy = interventie-protocol voor depressieve of suïcidale jongeren waarbij men de
hechtingsrelaties binnen het gezin wil verbeteren, zodat de jongere terug bij zijn/haar ouders terecht kan met zijn/haar
zorgen
Ook nuttig bij volwassenen: de ontwikkeling van volwassen partnerrelaties begrijpen vanuit vroegere hechtingsrelaties
(Emotionally Focused Marital Therapy van S. Johnson)
4. Partnerrelatietherapie
o Tot halfweg jaren 80: nauwelijks gebaseerd op empirisch onderzoek
AJ 2024-2025 Smv van Nina Hoevenaars 2
, o Opkomst Behavioral Marital Therapy (BMT): focus op het onderhandelen tussen de partners en het
aanleren van communicatie- en probleemoplossingsvaardigheden
• Uitgegroeid tot een van de meest onderzochte vormen van partnerrelatietherapie à bewezen
effectiviteit
o Emotionally Focused Marital Therapy (EFT): een van de best empirisch onderbouwde modellen van de
relatie- en gezinstherapie
o Partnerrelatietherapie is over het algemeen effectief voor relatieproblemen allerhande
o Partnerrelatietherapie heeft ook een positieve invloed op individuele vormen van psychisch lijden zoals
depressie, trauma en angst
Bedenkingen:
1. Wat kunnen we in de relatietherapie als een “succes” beschouwen?
• Is het mogelijk om relatietherapie die uitloopt op een echtscheiding als een “succes” te categoriseren?
• Mag men van een succes spreken als er een reële relatieverbetering is, maar als de partners ondanks
de verbetering toch niet gelukkig zijn samen?
2. Geloofwaardigheid van outcome-onderzoek
• Elke benadering blijkt effectief te zijn?
• We zien hetzelfde in outcome-onderzoeken van individuele therapieën
• à Allegiance effect = in studies uitgevoerd door belanghebbenden wordt de effectiviteit van het
behandelingsmodel systematisch overschat
5. Gezinsgerichte groepsbehandelingen
Gezinsgerichte psycho-educatie:
o Jaren ’80: aanvankelijk voor schizofrenie, later ook andere psychiatrische aandoeningen
o Ziet het gezin niet als oorzaak van de psychiatrische problemen van een van de gezinsleden, maar gaat er wel
van uit dat een gezin dat voldoende geïnformeerd is over de betreffende aandoening, kan bijdragen tot het
herstel of de stabiliteit van de patiënt
o Meestal een combinatie van informatie geven en ondersteuning bieden
o Erg effectief, met name in het kader van terugvalpreventie
Multiple gezinstherapie = groepsgericht werken met meerdere gezinnen tegelijkertijd, bijvoorbeeld in de vorm van
familiediscussiegroepen
o Verschillende helpende factoren:
1) De ervaring niet alleen te zijn met die problemen
2) Inzicht in de stoornis en in het gezinsfunctioneren
3) Het relationele klimaat
o Gunstige kosten-batenverhouding
o Bijzonder effectief
Kinderen uit de Knel (2015) = therapeutisch groepsprogramma voor gezinnen waarvan de ouders in een
vechtscheiding verwikkeld zijn
o Ontwikkeld door Justine van Lawick en Erik van der Elst
o 4 à 5 gezinnen per groep
o Programma verloopt in verschillende stappen over een 8-tal sessies
o Een stuk van het programma verloopt met aparte ouder- en kindergroepen, op andere momenten worden
ouders en kinderen samen aan het werk gezet
o Doel:
• Ouders helpen om, ondanks hun onderlinge conflicten, hun kinderen terug te zien
• Kinderen helpen iets uit te drukken van wat zij ervaren in de vechtscheiding van hun ouders
AJ 2024-2025 Smv van Nina Hoevenaars 3
, 6. Open dialoog
Open Dialogues model =
o Basisidee: bij een psychotische crisis worden alle familieleden samengebracht met de patiënt voor een aantal
open gesprekken over de crisis
o Vaak bij de patiënt thuis
o De bedoeling is om:
• De volwassen kant van de patiënt en zijn gezin te verstevigen
• Het isolement van de patiënt zo veel mogelijk te doorbreken
• De situatie te normaliseren, in plaats van te focussen op regressief gedrag
o Resultaten zijn veelbelovend:
• Beter herstel
• Minder rest symptomen = klachten of symptomen die blijven bestaan nadat de acute fase van een
ziekte of aandoening voorbij is
• Minder heropnames
• Betere rehabilitatie
• Lager gebruik van antipsychotische medicatie
o Dit model past goed in de nieuwe ontwikkelingen in de psychiatrie waarin het herstel (recovery) centraal staat
• Er wordt tegenwoordig minder sterk gedacht in termen van diagnose, behandeling en genezing à
eerder in termen van welzijn en herstel: verbondenheid, hoop, betekenisgeving, identiteit en
empowerment staan centraal
• Patiënt en zijn/haar omgeving krijgt een stem
• Wantrouwen naar de DSM-diagnostiek, want leidt tot pathologisering en overbehandeling
• Persoonlijke diagnostiek die uitgaat van een participerende cliënt
• Nadruk op aansluiten bij de gezonde mogelijkheden van de cliënt en zijn/haar omgeving
7. Feedbackgericht werken
Feedbackgericht werken/ ‘monitoring’/ ‘outcome-monitoring’/ ‘outcome management’ = de therapeut vraagt de
cliënt op het einde van de sessie feedback te geven over het verloop van de therapie door middel van vragenlijsten
o Zo kan de therapeut op een wetenschappelijk verantwoorde wijze werken met de unieke cliënt die hij/zij voor
zich heeft
o Past ook goed binnen de herstelgerichte geestelijke gezondheidszorg
o Past binnen het Evidence Based Practice model en is een goede aanvulling van RCT-onderzoek
o Feedbackinstrumenten helpen de therapeut om de therapeutische relatie te optimaliseren
o Men werkt hier al jaren mee in de individuele therapieën, maar men is er relatief recent pas mee begonnen in
het veld van de gezinstherapie
• Heeft alles te maken met de complexiteit van de gezinstherapeutische setting: verschillende
gezinsleden van verschillende leeftijden moeten allen hun feedback geven, de therapeut moet met
deze meerstemmige feedback zinvolle zaken proberen doen
• Instrumenten en protocollen ontwikkeld die specifiek bedoeld zijn om in gezinstherapie te gebruiken
(bv. Haber)
- Zijn kort en sluiten goed aan bij de bezorgheden die gezinnen in therapie brengen
- Ze geven de verschillende gezinsleden (ook de kinderen!) de kans stil te staan bij de wijze waarop
ze de sessies beleven en om schriftelijke feedback te formuleren aan de therapeut, maar ook aan
de andere gezinsleden
- à Gezinsleden krijgen de kans om het therapeutisch proces mee richting te geven
AJ 2024-2025 Smv van Nina Hoevenaars 4
, 8. Effectonderzoek
o Meta-analyses: gezinstherapie minstens zo effectief als individuele therapie (en in een aantal gevallen zelfs iets
effectiever)
o Geen aanwijzingen dat geprotocolleerde gezinstherapie effectiever zou zijn dan niet-geprotocolleerde
gezinstherapie
• Wel meer studies over protocollen, want makkelijker te onderzoeken
• Effectiviteit van deze protocollen ligt wel vast, maar we weten vrij weinig over tot niets over de
madiatoren, moderatoren en processen die het effect kunnen verklaren
o De meerderheid van de gezinstherapeutische benaderingen die op hun effectiviteit onderzocht zijn halen hun
inspiratie bij gedragsgerichte, eerder dan bij belevingsgerichte modellen
o Opvallende tendens om gezinstherapie te combineren met allerlei andere behandelmethoden (bv. medicatie,
speltherapie, EMDR)
• Multisystemic Therapy (MST) = relatie- en gezinstherapie + sessies individuele en groepstherapie
+ netwerkgesprekken (peergroup, school, etc.)
Carr (2019): probleemgebieden waarin gezinstherapie effectief is:
1. Baby’s:
• Slaapproblemen
• Voedingsproblemen
• Hechtingsproblemen
2. Kinderen/tieners:
• Seksueel misbruik
• Gedragsproblemen: ADHD, drugsverslaving, delinquentie, etc.
• Emotionele problemen: angst, depressie, rouw, etc.
• Somatische problemen: enuresis, astma, etc.
• Eetstoornissen
3. Volwassenen:
• Relatieproblemen
• Seksuele problemen
• Gezinsgeweld
• Angststoornissen
• Stemmingsstoornissen
• Alcoholmisbruik
• Schizofrenie
• Chronische ziekte
Protocollen voor het werken met gedragsproblemen van jongeren:
o Veel verschillende protocollen voor deze doelgroep à opmerkelijk, want er bestaan nauwelijks specifieke
empirisch gevalideerde gezinstherapeutische protocollen om te werken met kleine kinderen
o Vooral evidentie voor Multidimensional Family Therapy (MDFT) en Multisystemic Therapy (MST)
o Deze protocollen gelijke sterk op elkaar:
1) Richten zich op gedragsproblemen van jongeren
2) Delen het therapeutisch proces op in een aantal fasen die successief moeten doorlopen worden
3) Intensieve, maar relatief kortdurende programma’s (3 – 7 maanden)
4) Gebaseerd op het werken met non-specifieke factoren (bv. opbouwen van een therapeutische
alliantie)
5) Geworteld in de traditionele gezinstherapeutische scholen (structurele gezinstherapie, strategische
gezinstherapie,...)
AJ 2024-2025 Smv van Nina Hoevenaars 5
, 9. Therapeutisch effect en etiologische verklaring
Het lijstje van Carr (2019) toont aan dat de effectiviteit van relatie- en gezinstherapie los staan van het etiologische
verklaringsmodel: relatie- en gezinstherapie blijkt effectief te zijn bij problemen waar gezinsfactoren geen belangrijke
rol spelen (bv. schizofrenie of chronische ziekte)
Review van Eisler (2005) over de gezinstherapeutische behandeling van anorexia nervosa bij adolescenten:
o Gezinstherapie is erg effectief bij deze doelgroep
• Na behandeling met (vooral structurele) gezinstherapie (zonder opname): 50 – 75% opnieuw gezond
gewicht
• Follow-up: slechts 10% nog ernstige symptomen
• Hervalcijfers lager dan bij individuele therapie en bij psychiatrische opname
o Geen evidentie voor het bestaan van het ‘anorectogene gezin’ dat specifieke kenmerken zou hebben die het
ontstaan van anorexie in het gezin kunnen verklaren (bv. hechte gezinsrelaties, conflictvermijding, kluwengezin,
etc.) à Eislers review wijst uit dat men in onderzoek geen typische gezinskenmerken vindt die specifiek
verbonden zouden zijn met het ontstaan van anorexia nervosa in het gezin
o Niet één type van gezin is verbonden met anorexia, het kan ontstaan in een grote variëteit van
gezinscontexten
o In de klinische praktijk zijn wel gemeenschappelijke kenmerken waar te nemen van gezinnen die worstelen met
anorexia à maar: eerder gevolg dan oorzaak
o De gezinstherapeutische aanpak voor AN is gebaseerd op het model van structurele gezinstherapie, die
therapie werkt goed, maar uit onderzoek blijkt dat het theoretische model waarop ze is gebaseerd niet
helemaal klopt
• Het effect van de behandeling staat dus los van het verklaringsmodel
• Belangrijk onderzoek, want toont aan dat er in de psychotherapie een grote kloof is tussen theorie en
praktijk: het is niet omdat een therapie werkt dat de theorie waarop die therapeutische aanpak
gebaseerd is ook klopt
Eisler omschreef de patronen van de manieren waarop gezinnen zich organiseren rond chronische gezinsproblemen:
1. Het symptoom speelt een centrale rol in het gezinsleven
2. Vernauwing van de tijdsfocus tot het hier-en-nu
3. Beperkte flexibiliteit in gezinsfunctioneren
4. Versterking van bepaalde manieren van functioneren (bv. polarisatie van nabije en perifere positie bij de
ouders)
5. Het gezin is minder flexibel om zich aan te passen aan de nieuwe fasen in de gezinscyclus
6. Hulpeloosheid en geen gevoel van invloed meer
à Wat het probleem onderhoudt is meer relevant voor de behandeling, dan wat het probleem veroorzaakt heeft!
10. Kosteneffectiviteit
o Gezinstherapie is erg kosteneffectief
o Gezinsleden van gezinnen die in gezinstherapie geweest waren maakten daarna minder gebruik van medische
diensten dan mensen die geen therapie hadden gehad, en ook dan mensen die in andere vormen van
psychotherapie betrokken waren
• Niet enkel aangemelde cliënt, maar ook diens gezinsleden
• à Gezinstherapie slaagt erin de stress en spanning voor alle gezinsleden te verminderen, zodat het
hele gezin er zowel psychisch als fysisch voordeel uit haalt
AJ 2024-2025 Smv van Nina Hoevenaars 6
