SAMENVATTING GEZONDHEIDSPSYCHOLOGIE
1 . W AT I S G EZON DHEID?
W AT IS GEZOND HEID? V ERA ND EREND E P ERSP ECT IEV EN
Van oudsher hebben mensen een relatie gezien tussen geest, god(en) en fysieke gesteldheid
RELAT IE TU SSEN LIC HAA M EN GEEST
Hippocrates (oudheid: 460-377 v.C.)
Ziekte = verstoord evenwicht tussen 4 circulerende/bewegende lichaamsvloeistoffen (= humores):
- Gele gal
- Slijm
- Bloed
- Zwarte gal
Als die uit balans zijn, dan word je ziek
Genezing = opnieuw balans brengen via aderlaten (= bloed aftappen uit
het lichaam), vasten, dieet, geneesmiddelen
Lichaam en geest = 1 eenheid → iem met veel bloed zou een optimist zijn, iem met zwarte gal zou pessimistisch of droef
zijn ➔ hoeveelheid lichaamsvloeistoffen heeft invloed op de persoon
Hoeveelheid sappen → persoonlijkheid
Etiologie = oorzaak van een ziekte
= Onderzocht door Galenus (129-199 n.C.):
- De etiologische basis voor alle ziekten (geestelijk en lichamelijk) is puur lichamelijk
- 4 lichamelijke humores/lichaamsvloeistoffen -> 4 temperamenten -> specifieke ziekten, te herleiden tot een
lichamelijke oorzaak
o bv. melancholieke vrouwen hadden grotere kans op borstkanker door een grote hoeveelheid zwarte gal
- De geest speelt dus geen rol in de etiologie van ziekten → nu denken we daar anders over: bidirectionele relatie
tussen lichaam en geest: problemen met ons gemoed kunnen last van fysieke symptomen geven en andersom
Vroege middeleeuwen: grote nadruk op geloof en spiritualiteit
Ziekte werd gezien als een straf van God of gevolg van kwade geesten die de ziel binnendrongen → voor iets wat jij had
gedaan of iets wat uw ouders hadden gedaan
Verbod op wetenschappelijk onderzoek: priesters hadden macht ➔ weinig onderzoek ook dus heeft wetenschappelijke
vooruitgang beperkt
Religieuze gezichtspunten hielden stand tot de ‘renaissance’ begon
1600 n.C.: wetenschappelijke revolutie ➔ we kwamen veel meer te weten waardoor perspectieven op gezondheid
veranderden
Descartes (1596-1650)
- Lichaam en geest zijn 2 afzonderlijke/onafhankelijke entiteiten/delen = dualisme
- Lichaam werd gezien als een machine waar we aan kunnen werken → mechanistisch standpunt
- Ziel verlaat lichaam na overlijden → ontleding/autopsie werd aanvaardbaar
1
,BIO MEDISC H ZIEKTEMOD EL
= reductionistisch
Gezondheid werd gezien als afwezigheid van ziekte
= reductionistisch (reduceert de geest, het menselijk gedrag en het lichaam tot lichaamscellen/neurale of biochemisch
activiteit) → werd gereduceerd tot de kleinste elementen
Ziekten en symptomen hebben een achterliggende fysiologische verklaring (nu weten we dat dat niet zo is)
Genezing werkt mechanistisch en rechtlijnig → als fysiologische verklaring is aangepakt dan is de ziekte weg zogezegd
Maar… waarom dan verschillende reacties van mensen? Bvb bij covid hebben sommige megaveel last en symptomen,
sommigen voelen het niet eens → reageren anders op virussen, bacteriën, …
V RAA GT EKENS BIJ D UALISM E: PSYC HO SOC IA LE MO DELLEN VOO R GEZONDHEID EN ZIEKT E
Veel ziekten hebben een organische oorzaak, maar veroorzaken individuele reacties → mensen reageren er anders op
Rol van ‘geest’/psyche blijkt daarin belangrijk → als we bvb gaan piekeren
bv. fantoompijn, placebo-effect (zie ook H15) → kan biomedische ziektemodel niet verklaren
Dus toch (tenminste) een bidirectionele relatie i.t.t. dualistisch denken
BIOP SYC HO SOC IAA L ZIEKT EM ODEL
Geïntegreerde benadering voor de assessment van … die bijdragen aan gezondheid en ziekte:
- biologische/fysiologische
- psychologische/gedragsmatige
- sociale/omgevingsfactoren
GEDRA G, DOO D EN ZIEKT E
Stijging levensverwachting
Daling mortaliteit (sterftecijfers): geneesmiddelen, vaccinatie, betere sanitaire
voorzieningen
Oorzaken overlijden ook drastisch veranderd
In 1900 grootste doodsoorzaak is griep en influenza, sinds 1995 is dat
kanker en hartaandoeningen. Hoe komt dat? Vroeger werden mensen niet
zo oud dat ze kanker kregen
Belangrijke gedragscomponent: bvb roken of vettig eten maken je sneller
ziek
Ons gedrag draagt bij aan onze gezondheid en onze kans op overlijden
INDIV ID UELE, CU LTU RELE EN LEEFTIJDGERELAT EERD E P ERSPECTIEV EN OP GEZO NDHEID
LEKENT HEORIEËN OVER GEZONDHEID
Leken = niet medisch geschoold → hoe kijkt een leek naar gezondheid?
2
,Bauman (1961) vroeg aan patiënten met een ernstige ziekte: “wat betekent gezondheid voor u?” ➔ 3 grote categorieën:
- een overwegend gevoel van welzijn
- de afwezigheid van symptomen: bv ‘niet hoesten’
- handelingen waartoe een persoon in staat is: bv ik kan fietsen, ik kan naar mijn werk gaan
Hangt er vanaf aan wie je het vraagt en in welke gezondheidstoestand
Benyamini (2003):
Zelfde vraag aan ouderen (n = 500)
- Slechte/redelijke gezondheid: recente symptomen/indicatoren van slechte gezondheid (bv. pijn)
- Goede gezondheid: positieve indicatoren (bv. in staat zijn tot wandelen)
Gezonde individuen hun subjectieve gezondheidsbeoordelingen (objectieve gezondheidsbeoordeling is bvb bloeddruk
etc.) zijn meer verbonden met
Gezondheidsgedrag = gedrag (ongeacht de gezondheidstoestand) dat bedoeld is om de gezondheid te beschermen, te
bevorderen of in stand te houden (bv. voldoende lichaamsbeweging) zie ook H4
Health & Lifestyle (n = 9000, Blaxter): gezondheid als:
- niet ziek
- bezit
- gedrag
- lichamelijk fitheid en vitaliteit: bv gaan fitnessen
- psychosociaal welzijn
- functie: bv gaan werken
Samengevat: gezondheid = subjectieve beoordeling
Subjectieve beoordeling van gezondheid via vergelijking met anderen (welke referentiegroep?)
- leeftijd
- beroep
- betere/slechtere gezondheid
- ….
Gezondheid is een relatieve staat van zijn
D EF INIT IE VA N GEZONDHEID VAN D E WHO ( WERELD GEZONDHEID SORGA NISATIE)
= toestand van volledig lichamelijk, geestelijk en sociaal welzijn en (…) niet alleen als de afwezigheid van ziekte of
invaliditeit (WHO, 1947)
Doelstellingen & beleidsdocumenten veronderstellen een relatie tussen gedrag, leefwijze en gezondheid
De Vlaming leeft gezonder in 2025
C RO SSCU LTU RELE PERSP ECT IEVEN OP GEZO ND HEID
‘normale gezondheid’ verschilt per cultuur en is afhankelijk van het economische, politieke klimaat van het tijdperk
LEV ENSLOOP EN GEZONDHEID
- kinderen < 7 op een magisch niveau
- kinderen 8-11 concreter, oorzaak en gevolg
- vroege puberteit fysiologisch
- late puberteit en volwassenheid psychofysiologisch
- ouderen vaak positieve opvatting
3
, W AT IS GEZOND HEIDSP SYC HOLO GIE?
Ψ = het wetenschappelijk onderzoek naar mentale, psychosociale & biologische processen & gedragsmatig functioneren
Via empirische methoden
Tools = systematische observatie en zelfrapportage
W AT IS HET V ERBAND TU SSEN PSYC HOLOGIE EN GEZO ND HEID ?
Matarazzo (1980): Gezondheidspsychologie =
‘het aggregaat van de specifieke onderwijskundige, wetenschappelijke en professionele bijdragen van het vakgebied
psychologie aan de bevordering en het behoud van de gezondheid, de voorlichting over en de behandeling van ziekten en
de daaraan gerelateerde disfunctie’
Definitie niet vanbuiten kennen, wel de achtergrond kennen
Belangrijkste doelstelling van de gezondheidspsychologie (heeft ze al eens gevraagd!) = begrip ontwikkelen en
vergroten van de biopsychologische factoren bij
- het bevorderen en in stand houden van de gezondheid
- de verbetering van onze gezondheidszorg en gezondheidsbeleid (moeten we mensen heel bang maken of niet? Bv
foto’s op sigaretten)
- de preventie en behandeling van ziekten (hoe zorgen we ervoor dat mensen zich insmeren? Waarom gebruiken
mensen een condoom?)
- de oorzaken van ziekten (is het waardevol om iedereen te screenen op risico’s voor ziektes, want we kunnen niet
alles aanpakken)
Gezondheidspsychologie en andere terreinen
Modellen/theorieën uit sociale, klinische, cognitieve psychologie, het behaviorisme
Gecombineerde met andere vakgebieden (bv. gezondheidseconomie)
Vaak deel van inter- en multidisciplinaire groepen
- psychosomatische geneeskunde (belangrijke rol: geest en lichaam)
- gedragsgeneeskunde (rol van het gedrag, klassieke en operante conditionering, bv. graded activity H15)
- medische psychologie (beroep eerder dan vakgebied)
- medische sociologie (gezin, verwantschap, samenleving)
- klinische psychologie (geestelijke gezondheid)
LEERDOELEN
- wat bedoelen we met gezondheid en hechten we allemaal dezelfde betekenis aan dit woord?
- welke verschillende opvattingen bestaan er over gezondheid?
- wat is gezondheidspsychologie? Doelstellingen!!
4
1 . W AT I S G EZON DHEID?
W AT IS GEZOND HEID? V ERA ND EREND E P ERSP ECT IEV EN
Van oudsher hebben mensen een relatie gezien tussen geest, god(en) en fysieke gesteldheid
RELAT IE TU SSEN LIC HAA M EN GEEST
Hippocrates (oudheid: 460-377 v.C.)
Ziekte = verstoord evenwicht tussen 4 circulerende/bewegende lichaamsvloeistoffen (= humores):
- Gele gal
- Slijm
- Bloed
- Zwarte gal
Als die uit balans zijn, dan word je ziek
Genezing = opnieuw balans brengen via aderlaten (= bloed aftappen uit
het lichaam), vasten, dieet, geneesmiddelen
Lichaam en geest = 1 eenheid → iem met veel bloed zou een optimist zijn, iem met zwarte gal zou pessimistisch of droef
zijn ➔ hoeveelheid lichaamsvloeistoffen heeft invloed op de persoon
Hoeveelheid sappen → persoonlijkheid
Etiologie = oorzaak van een ziekte
= Onderzocht door Galenus (129-199 n.C.):
- De etiologische basis voor alle ziekten (geestelijk en lichamelijk) is puur lichamelijk
- 4 lichamelijke humores/lichaamsvloeistoffen -> 4 temperamenten -> specifieke ziekten, te herleiden tot een
lichamelijke oorzaak
o bv. melancholieke vrouwen hadden grotere kans op borstkanker door een grote hoeveelheid zwarte gal
- De geest speelt dus geen rol in de etiologie van ziekten → nu denken we daar anders over: bidirectionele relatie
tussen lichaam en geest: problemen met ons gemoed kunnen last van fysieke symptomen geven en andersom
Vroege middeleeuwen: grote nadruk op geloof en spiritualiteit
Ziekte werd gezien als een straf van God of gevolg van kwade geesten die de ziel binnendrongen → voor iets wat jij had
gedaan of iets wat uw ouders hadden gedaan
Verbod op wetenschappelijk onderzoek: priesters hadden macht ➔ weinig onderzoek ook dus heeft wetenschappelijke
vooruitgang beperkt
Religieuze gezichtspunten hielden stand tot de ‘renaissance’ begon
1600 n.C.: wetenschappelijke revolutie ➔ we kwamen veel meer te weten waardoor perspectieven op gezondheid
veranderden
Descartes (1596-1650)
- Lichaam en geest zijn 2 afzonderlijke/onafhankelijke entiteiten/delen = dualisme
- Lichaam werd gezien als een machine waar we aan kunnen werken → mechanistisch standpunt
- Ziel verlaat lichaam na overlijden → ontleding/autopsie werd aanvaardbaar
1
,BIO MEDISC H ZIEKTEMOD EL
= reductionistisch
Gezondheid werd gezien als afwezigheid van ziekte
= reductionistisch (reduceert de geest, het menselijk gedrag en het lichaam tot lichaamscellen/neurale of biochemisch
activiteit) → werd gereduceerd tot de kleinste elementen
Ziekten en symptomen hebben een achterliggende fysiologische verklaring (nu weten we dat dat niet zo is)
Genezing werkt mechanistisch en rechtlijnig → als fysiologische verklaring is aangepakt dan is de ziekte weg zogezegd
Maar… waarom dan verschillende reacties van mensen? Bvb bij covid hebben sommige megaveel last en symptomen,
sommigen voelen het niet eens → reageren anders op virussen, bacteriën, …
V RAA GT EKENS BIJ D UALISM E: PSYC HO SOC IA LE MO DELLEN VOO R GEZONDHEID EN ZIEKT E
Veel ziekten hebben een organische oorzaak, maar veroorzaken individuele reacties → mensen reageren er anders op
Rol van ‘geest’/psyche blijkt daarin belangrijk → als we bvb gaan piekeren
bv. fantoompijn, placebo-effect (zie ook H15) → kan biomedische ziektemodel niet verklaren
Dus toch (tenminste) een bidirectionele relatie i.t.t. dualistisch denken
BIOP SYC HO SOC IAA L ZIEKT EM ODEL
Geïntegreerde benadering voor de assessment van … die bijdragen aan gezondheid en ziekte:
- biologische/fysiologische
- psychologische/gedragsmatige
- sociale/omgevingsfactoren
GEDRA G, DOO D EN ZIEKT E
Stijging levensverwachting
Daling mortaliteit (sterftecijfers): geneesmiddelen, vaccinatie, betere sanitaire
voorzieningen
Oorzaken overlijden ook drastisch veranderd
In 1900 grootste doodsoorzaak is griep en influenza, sinds 1995 is dat
kanker en hartaandoeningen. Hoe komt dat? Vroeger werden mensen niet
zo oud dat ze kanker kregen
Belangrijke gedragscomponent: bvb roken of vettig eten maken je sneller
ziek
Ons gedrag draagt bij aan onze gezondheid en onze kans op overlijden
INDIV ID UELE, CU LTU RELE EN LEEFTIJDGERELAT EERD E P ERSPECTIEV EN OP GEZO NDHEID
LEKENT HEORIEËN OVER GEZONDHEID
Leken = niet medisch geschoold → hoe kijkt een leek naar gezondheid?
2
,Bauman (1961) vroeg aan patiënten met een ernstige ziekte: “wat betekent gezondheid voor u?” ➔ 3 grote categorieën:
- een overwegend gevoel van welzijn
- de afwezigheid van symptomen: bv ‘niet hoesten’
- handelingen waartoe een persoon in staat is: bv ik kan fietsen, ik kan naar mijn werk gaan
Hangt er vanaf aan wie je het vraagt en in welke gezondheidstoestand
Benyamini (2003):
Zelfde vraag aan ouderen (n = 500)
- Slechte/redelijke gezondheid: recente symptomen/indicatoren van slechte gezondheid (bv. pijn)
- Goede gezondheid: positieve indicatoren (bv. in staat zijn tot wandelen)
Gezonde individuen hun subjectieve gezondheidsbeoordelingen (objectieve gezondheidsbeoordeling is bvb bloeddruk
etc.) zijn meer verbonden met
Gezondheidsgedrag = gedrag (ongeacht de gezondheidstoestand) dat bedoeld is om de gezondheid te beschermen, te
bevorderen of in stand te houden (bv. voldoende lichaamsbeweging) zie ook H4
Health & Lifestyle (n = 9000, Blaxter): gezondheid als:
- niet ziek
- bezit
- gedrag
- lichamelijk fitheid en vitaliteit: bv gaan fitnessen
- psychosociaal welzijn
- functie: bv gaan werken
Samengevat: gezondheid = subjectieve beoordeling
Subjectieve beoordeling van gezondheid via vergelijking met anderen (welke referentiegroep?)
- leeftijd
- beroep
- betere/slechtere gezondheid
- ….
Gezondheid is een relatieve staat van zijn
D EF INIT IE VA N GEZONDHEID VAN D E WHO ( WERELD GEZONDHEID SORGA NISATIE)
= toestand van volledig lichamelijk, geestelijk en sociaal welzijn en (…) niet alleen als de afwezigheid van ziekte of
invaliditeit (WHO, 1947)
Doelstellingen & beleidsdocumenten veronderstellen een relatie tussen gedrag, leefwijze en gezondheid
De Vlaming leeft gezonder in 2025
C RO SSCU LTU RELE PERSP ECT IEVEN OP GEZO ND HEID
‘normale gezondheid’ verschilt per cultuur en is afhankelijk van het economische, politieke klimaat van het tijdperk
LEV ENSLOOP EN GEZONDHEID
- kinderen < 7 op een magisch niveau
- kinderen 8-11 concreter, oorzaak en gevolg
- vroege puberteit fysiologisch
- late puberteit en volwassenheid psychofysiologisch
- ouderen vaak positieve opvatting
3
, W AT IS GEZOND HEIDSP SYC HOLO GIE?
Ψ = het wetenschappelijk onderzoek naar mentale, psychosociale & biologische processen & gedragsmatig functioneren
Via empirische methoden
Tools = systematische observatie en zelfrapportage
W AT IS HET V ERBAND TU SSEN PSYC HOLOGIE EN GEZO ND HEID ?
Matarazzo (1980): Gezondheidspsychologie =
‘het aggregaat van de specifieke onderwijskundige, wetenschappelijke en professionele bijdragen van het vakgebied
psychologie aan de bevordering en het behoud van de gezondheid, de voorlichting over en de behandeling van ziekten en
de daaraan gerelateerde disfunctie’
Definitie niet vanbuiten kennen, wel de achtergrond kennen
Belangrijkste doelstelling van de gezondheidspsychologie (heeft ze al eens gevraagd!) = begrip ontwikkelen en
vergroten van de biopsychologische factoren bij
- het bevorderen en in stand houden van de gezondheid
- de verbetering van onze gezondheidszorg en gezondheidsbeleid (moeten we mensen heel bang maken of niet? Bv
foto’s op sigaretten)
- de preventie en behandeling van ziekten (hoe zorgen we ervoor dat mensen zich insmeren? Waarom gebruiken
mensen een condoom?)
- de oorzaken van ziekten (is het waardevol om iedereen te screenen op risico’s voor ziektes, want we kunnen niet
alles aanpakken)
Gezondheidspsychologie en andere terreinen
Modellen/theorieën uit sociale, klinische, cognitieve psychologie, het behaviorisme
Gecombineerde met andere vakgebieden (bv. gezondheidseconomie)
Vaak deel van inter- en multidisciplinaire groepen
- psychosomatische geneeskunde (belangrijke rol: geest en lichaam)
- gedragsgeneeskunde (rol van het gedrag, klassieke en operante conditionering, bv. graded activity H15)
- medische psychologie (beroep eerder dan vakgebied)
- medische sociologie (gezin, verwantschap, samenleving)
- klinische psychologie (geestelijke gezondheid)
LEERDOELEN
- wat bedoelen we met gezondheid en hechten we allemaal dezelfde betekenis aan dit woord?
- welke verschillende opvattingen bestaan er over gezondheid?
- wat is gezondheidspsychologie? Doelstellingen!!
4
