Boek editie 2021-2022 opmerking: zie ppt voor extra nota’s uit les
Luna Mulier
Samenvatting algemene
rechtsleer
Deel 1: Wat is recht?
Inleiding: Een moeilijke vraag
1. Een bedrieglijk eenvoudige vraag (waarom?)
Nog geen ultieme, sluitende omschrijving gevonden (wel al pogingen ondernomen om het te
definiëren door juristen)
Oliver Wendell Holmes Jr. (1841-1935)
o Recht = voorspelling van wat rechters in de praktijk doen
‘the prophecies of what the courts will do in fact, and nothing more pretentious,
are what I mean by law’
Hans Kelsen (1881-1973)
o Dwang als onderscheidingscriterium bij uitstek
Zo onderscheidt recht zich van andere samenlevingsordeningen
‘als Zwangsordnung unterscheidet sich das Recht von anderen
Gesellschaftsordnungen’
Beslissend criterium
‘das Zwangsmoment (...) ist das entscheidende Kriterium’
Hedendaagse definitie Gerd Verschelden & Piet Taelman
o Recht = een geheel van gedragsregelen en ermee samenhangende institutionele
voorschriften, uitgevaardigd en gehandhaafd door of krachtens het maatschappelijk
gezag, met het oog op een doeltreffende, rechtszekere en rechtvaardige ordening van de
maatschappij
Zij relativeren deze definitie: ‘recht wordt niet overal als een geheel van
gedragsregels gezien’
In andere maatschappijen zullen ze het iets anders benaderen (zonder er
meer woorden aan vuil te maken)
Niet sluitend, niet universeel noch algemeen elementen uit deze definitie niet
altijd en overal waar (NIET ULTIEM, DEZE ONTBREEKT)
Geldt niet voor alle verschijningsvormen van recht die ooit in de wereld
zijn geweest of overal ter wereld plaatsvinden (tijd en ruimte!)
2. Moeten we ons afvragen wat recht is? Omschrijving nodig of kunnen we zonder?
In andere vakgebieden rijst de vraag bijvoorbeeld niet wat het precieze voorwerp is dat zij
bestuderen.
Voorbeeld: een chemicus zal zich zelden afragen wat chemie precies is en zal evenmin verwachten
dat het antwoord op die vraag wezenlijke inzichten in zijn vakgebied oplevert (de chemie = voorwerp
vd studie) in andere vakgebieden rijst de vraag niet wat het precieze voorwerp is dat ze
bestuderen.
Inzicht in kernbegrip ‘recht’ is nodig
,Boek editie 2021-2022 opmerking: zie ppt voor extra nota’s uit les
Luna Mulier
Voorbeeld: rechters en andere juristen moeten het recht toepassen, interpreteren en verder
ontwikkelen zonder begripsomschrijving is het niet duidelijk wat zij precies moeten doen
Onderzoekers: interesse in rol van recht in de maatschappij zonder begripsomschrijving is er een
risico dat onderzoeksresultaten verkeerd worden begrepen (vb doordat verschillende onderzoekers
hebben het onbewust over iets anders) meer verwarring dan inzichten en dus tegenwerking van
initiële doelstelling
3. Probleem (2 opvattingen)
Talrijke definities van het recht overlappen soms met elkaar en sluiten elkaar soms gedeeltelijk
uit (essentie is er niet, dus niet essentialistisch, maar wel conventionalistisch)
! er is geen kenmerk dat altijd en overal aanwezig is en waardoor recht te onderscheiden is van
andere fenomenen
- Essentialistische opvatting: recht heeft een essentie (=kernelement dat altijd en overal
aanwezig is en dat toelaat ‘recht’ te onderscheiden van andere fenomenen) MAAR dit is niet
zo => definitie is niet ultiem, dus er is wel een goede conventionalistische opvatting
- Conventionalistische opvatting: zie hierna
Vergelijking met families: net als familieleden zijn de verschillende definities verwant aan elkaar,
maar dat betekent niet dat ze één specifieke eigenschap gemeenschappelijk hebben (vb dia 26) <>
essentialistisch maar wel conventionalistisch
Definities kunnen 1 bepaald familielid voor ogen hebben zoals vb: statelijk recht, gewoonterecht,
religieus recht, natuurrecht of internationaal recht met misschien een geschikte omschrijving
maar als we deze omschrijving op andere familieleden willen toepassen lukt dit niet
Onenigheid onder juristen omtrent het definiëren van recht
o Illustreert volgens sommigen dat recht heeft geen essentiële kenmerken die altijd en
overal waar zijn => essentialisme kan dus niet
o Brian Tamanaha: recht = alles wat mensen door hun sociale praktijken identificeren en
behandelen als ‘recht’
Geeft niet zozeer een definitie, als wel een criterium om aan te geven wat als
‘recht’ kan worden geïdentificeerd
Vergelijking met de definitie van ‘spel’: net zoals bij de omschrijvingen van ‘recht’ hebben we de
neiging om te veronderstellen dat alle ‘spelen’ (bordspelen, kaartspelen, balspelen..) een harde kern
met elkaar delen, die dan zou definiëren wat een spel is
MAAR deze harde kern is niet te vinden voor spelen vb: spelen met dobbelsteen, pionnen,
schijven of gebaren (allemaal anders)
+ competitie geldt ook niet voor alle spelen als eigenschap (Olympische Spelen: competitie <->
familie / vrienden: ontspanning) IDEM voor sociale karakter (sommige alleen spelen, andere met
anderen spelen (vb: jongleren met een bal of patience spelen))
4. Reden
Geen sluitende definitie (dia 28); waarom?
OMDAT recht = maatschappijafhankelijk (recht is immers een conventie <> essentie)
o Antwoord op de vraag ‘wat is recht?’ hangt af van de wijze waarop een bepaalde
maatschappij naar het recht kijkt (standpunt-of maatschappijafhankelijk want recht is
een conventie AANGEZIEN ER GEEN HARDE KERN / ESSENTIE IS) => wat men bedoeld met
maatschappijafhankelijk
o Voorbeeld pagina 13 over twee denkbeeldige maatschappijen (*maatschappijafhankelijk)
,Boek editie 2021-2022 opmerking: zie ppt voor extra nota’s uit les
Luna Mulier
1 => recht is recht als het overeenstemt met de algemene gedeelde morele
overtuigingen, die men kan achterhalen door gezaghebbende leiders te
consulteren
2 = een overwegend seculiere maatschappij => geen belang hechten aan
overeenstemming met moraliteit, recht is recht als het in overeenstemming met
de grondwet is uitgevaardigd
Elk een ander antwoord geven als je aan hen vraagt om een criterium te geven
dat recht van andere zaken onderscheidt
Conclusie: is recht uit andere maatschappij ook recht in de ene maatschappij?
(als leden v de ene maatschappij moeten oordelen of het recht uit de andere
maatschappij ook geldt binnen hun maatschappij als recht)
=>Enkel bevestigend beantwoorden indien zij vertrekken vanuit de visie die
geldt in de andere maatschappij; maatschappijafhankelijk
Moraliteit = essentieel in een bepaalde visie? op 2 manieren kijken naar
seculier recht
Seculier recht = geen recht (“ze (=de andere maatschappij waar dat
seculier recht geldt) hebben het essentieel element (= moraliteit) van
recht niet begrepen”)
- Aangezien dergelijk ‘recht’ duidelijk een essentieel element (=
moraliteit) van recht niet heeft begrepen
OF
Seculier recht = ook recht (slechts als we de visie van de seculiere
maatschappij op recht als uitgangspunt nemen)
- = bevestigend antwoorden op de vraag
o Voorbeeld pagina 13 m.b.t. verschil met bv chemie (recht vs chemie inzake
maatschappijafhankelijkheid)
Conclusie: chemische samenstelling van water is wel altijd en overal dezelfde (1
zuurstof en 2 waterstofatomen) (in tijd en ruimte; Duitsland, vroeger en later)
STANDPUNTonafhankelijk: definitie die je geeft aan chemie gaat geen invloed
hebben op je studieobject / onderzoeksobject (wat die chemicus ziet onder zijn
microscoop gaat niet beïnvloed worden door welke definitie de chemicus zelf
eraan geeft) & bij recht wel want we nemen zelf een standpunt in
inhoudelijke invloed (wel afhankelijk; hoe we er zelf tegenover staan) + bij recht
hangt het ook af van de maatschappij = conventie
=>je kan niet spreken over wat geldt als recht zonder zelf een standpunt in te
nemen over wat recht is !! = standpuntafhankelijk (recht) (inhoudelijke
invloed)
Geen universeel en tijdloos criterium om uit te maken wat als ‘recht’ telt en wat niet
o Verschillen tussen maatschappijen onderling over wat ze als essentieel kenmerk van
recht beschouwen (maatschappijafhankelijk) (in het hier en nu in een bepaalde
maatschappij)
Wat een bep mij in het hier en nu als een essentieel kenmerk van recht
beschouwt kan voor een andere mij ttl irrelevant zijn
o In de loop der tijd: diverse vormen van recht ontstaan + wijzigen als gevolg van sociale,
culturele, economische, politieke, ecologische en technologische ontwikkelingen
Recht = sociale constructie die haar bestaan te danken heeft aan betekenisvolle handelingen
van mensen en groepen en die bijgevolg een geschiedenis heeft, waardoor ze niet te definiëren
is
o Friedrich Nietzsche (1844-1900): we kunnen enkel definiëren wat geen geschiedenis
heeft (“Definierbar ist nur das, was keine Geschichte hat”)
5. Focus op diverse kenmerken
, Boek editie 2021-2022 opmerking: zie ppt voor extra nota’s uit les
Luna Mulier
Onmogelijk om één algemene en altijd geldende definitie van recht te geven niet focussen op
recht in zijn geheel (wel mee bezig zijn dus)
Diverse kenmerken die ermee in verband worden gebracht als focus
Dezelfde vragen rijzen als we recht proberen te definiëren:
o Is recht steeds een geheel aan regels of normen?
o Is recht steeds gericht op normatief ordenen van het geheel aan maatschappelijke
verhoudingen? (hoe mensen zich moeten gedragen in een samenleving)
o Is handhaving nodig?
o Is een rechtsregel maar ‘recht’ als die rechtvaardig is?
o Wat wordt eigenlijk onder rechtvaardigheid verstaan?
=>AL DEZE VRAGEN HEBBEN DIVERSE ANTWOORDEN
o Antwoorden verduidelijken + aangeven waarom we net die antwoorden geven beter
beeld van recht als maatschappelijk verschijnsel
o Nood aan schets maatschappelijke context waarin recht in de loop der tijd vorm heeft
gekregen
Fundamentele transformaties van mensmaatschappij sinds haar eerste dagen
Verschillende kenmerken van rechtsbegrip: waarden die diverse stromingen ten
grondslag leggen aan hun streven naar een ‘juiste’ ordening
Titel 1: Fundamentele transformaties van de mensmaatschappij
Proloog: Mensen zijn sociale wezens
6. Mensen zijn sociale dieren
Energievretende wezens die leven en voortplanten binnen een gemeenschap
Streven samen met anderen naar bevrediging van onze basale behoeften (voedsel, onderdak,
betekenisvol bestaan..), verlangens en neigingen (tot samenwerking, affectie, status, macht,
rijkdom..)
Nemen omgeving waar en communiceren m.b.v. taal en concepten
Handelingen ingebed in ideeën en overtuigingen die ontstaan en worden overgedragen binnen
een cultuur
Web van relaties, streven projecten na, werken samen en concurreren met anderen
Overdracht van ervaringen en inzichten van vroegere generaties vormt het grootste deel van de
kennis die we nodig hebben om met de hedendaagse realiteit om te gaan
Leven krijgt betekenis in relatie tot anderen
Interageren met anderen 2 soorten noodzakelijke facetten van ons bestaan
o Materiële facetten: ecologische, technologische en economische grondstoffen en hun
beperkingen (vb: gsm, auto, vliegtuig – globalisering)
o Ideële facetten: kennis, overtuigingen, waarden, concepten en gewoonten die ons
gedrag vormen en sturen
o SAMENSPEL van materiële en ideële facetten met sociale instituten en praktijken maakt
sociale ontwikkeling binnen een gemeenschap mogelijk
o Impact op manier waarop mensen met elkaar omgaan: ons op een bepaalde manier
tegenover elkaar gaan verhouden, zaken van elkaar gaan dulden of net verbieden (op
sociaal vlak ons gaan gedragen op bepaalde manier wordt hierdoor gestuurd)
7. Complexiteit
Niet alle gemeenschappen zijn sociaal even complex
o Hoe groter de gemeenschap, hoe meer de organisationele structuur uitgewerkt moet zijn
o Verschillende gedragingen van leden van gemeenschap in goede banen leiden er
bestaat een zekere hiërarchie binnen een gemeenschap om beslissingen te nemen en die
op een georganiseerde wijze te implementeren
Luna Mulier
Samenvatting algemene
rechtsleer
Deel 1: Wat is recht?
Inleiding: Een moeilijke vraag
1. Een bedrieglijk eenvoudige vraag (waarom?)
Nog geen ultieme, sluitende omschrijving gevonden (wel al pogingen ondernomen om het te
definiëren door juristen)
Oliver Wendell Holmes Jr. (1841-1935)
o Recht = voorspelling van wat rechters in de praktijk doen
‘the prophecies of what the courts will do in fact, and nothing more pretentious,
are what I mean by law’
Hans Kelsen (1881-1973)
o Dwang als onderscheidingscriterium bij uitstek
Zo onderscheidt recht zich van andere samenlevingsordeningen
‘als Zwangsordnung unterscheidet sich das Recht von anderen
Gesellschaftsordnungen’
Beslissend criterium
‘das Zwangsmoment (...) ist das entscheidende Kriterium’
Hedendaagse definitie Gerd Verschelden & Piet Taelman
o Recht = een geheel van gedragsregelen en ermee samenhangende institutionele
voorschriften, uitgevaardigd en gehandhaafd door of krachtens het maatschappelijk
gezag, met het oog op een doeltreffende, rechtszekere en rechtvaardige ordening van de
maatschappij
Zij relativeren deze definitie: ‘recht wordt niet overal als een geheel van
gedragsregels gezien’
In andere maatschappijen zullen ze het iets anders benaderen (zonder er
meer woorden aan vuil te maken)
Niet sluitend, niet universeel noch algemeen elementen uit deze definitie niet
altijd en overal waar (NIET ULTIEM, DEZE ONTBREEKT)
Geldt niet voor alle verschijningsvormen van recht die ooit in de wereld
zijn geweest of overal ter wereld plaatsvinden (tijd en ruimte!)
2. Moeten we ons afvragen wat recht is? Omschrijving nodig of kunnen we zonder?
In andere vakgebieden rijst de vraag bijvoorbeeld niet wat het precieze voorwerp is dat zij
bestuderen.
Voorbeeld: een chemicus zal zich zelden afragen wat chemie precies is en zal evenmin verwachten
dat het antwoord op die vraag wezenlijke inzichten in zijn vakgebied oplevert (de chemie = voorwerp
vd studie) in andere vakgebieden rijst de vraag niet wat het precieze voorwerp is dat ze
bestuderen.
Inzicht in kernbegrip ‘recht’ is nodig
,Boek editie 2021-2022 opmerking: zie ppt voor extra nota’s uit les
Luna Mulier
Voorbeeld: rechters en andere juristen moeten het recht toepassen, interpreteren en verder
ontwikkelen zonder begripsomschrijving is het niet duidelijk wat zij precies moeten doen
Onderzoekers: interesse in rol van recht in de maatschappij zonder begripsomschrijving is er een
risico dat onderzoeksresultaten verkeerd worden begrepen (vb doordat verschillende onderzoekers
hebben het onbewust over iets anders) meer verwarring dan inzichten en dus tegenwerking van
initiële doelstelling
3. Probleem (2 opvattingen)
Talrijke definities van het recht overlappen soms met elkaar en sluiten elkaar soms gedeeltelijk
uit (essentie is er niet, dus niet essentialistisch, maar wel conventionalistisch)
! er is geen kenmerk dat altijd en overal aanwezig is en waardoor recht te onderscheiden is van
andere fenomenen
- Essentialistische opvatting: recht heeft een essentie (=kernelement dat altijd en overal
aanwezig is en dat toelaat ‘recht’ te onderscheiden van andere fenomenen) MAAR dit is niet
zo => definitie is niet ultiem, dus er is wel een goede conventionalistische opvatting
- Conventionalistische opvatting: zie hierna
Vergelijking met families: net als familieleden zijn de verschillende definities verwant aan elkaar,
maar dat betekent niet dat ze één specifieke eigenschap gemeenschappelijk hebben (vb dia 26) <>
essentialistisch maar wel conventionalistisch
Definities kunnen 1 bepaald familielid voor ogen hebben zoals vb: statelijk recht, gewoonterecht,
religieus recht, natuurrecht of internationaal recht met misschien een geschikte omschrijving
maar als we deze omschrijving op andere familieleden willen toepassen lukt dit niet
Onenigheid onder juristen omtrent het definiëren van recht
o Illustreert volgens sommigen dat recht heeft geen essentiële kenmerken die altijd en
overal waar zijn => essentialisme kan dus niet
o Brian Tamanaha: recht = alles wat mensen door hun sociale praktijken identificeren en
behandelen als ‘recht’
Geeft niet zozeer een definitie, als wel een criterium om aan te geven wat als
‘recht’ kan worden geïdentificeerd
Vergelijking met de definitie van ‘spel’: net zoals bij de omschrijvingen van ‘recht’ hebben we de
neiging om te veronderstellen dat alle ‘spelen’ (bordspelen, kaartspelen, balspelen..) een harde kern
met elkaar delen, die dan zou definiëren wat een spel is
MAAR deze harde kern is niet te vinden voor spelen vb: spelen met dobbelsteen, pionnen,
schijven of gebaren (allemaal anders)
+ competitie geldt ook niet voor alle spelen als eigenschap (Olympische Spelen: competitie <->
familie / vrienden: ontspanning) IDEM voor sociale karakter (sommige alleen spelen, andere met
anderen spelen (vb: jongleren met een bal of patience spelen))
4. Reden
Geen sluitende definitie (dia 28); waarom?
OMDAT recht = maatschappijafhankelijk (recht is immers een conventie <> essentie)
o Antwoord op de vraag ‘wat is recht?’ hangt af van de wijze waarop een bepaalde
maatschappij naar het recht kijkt (standpunt-of maatschappijafhankelijk want recht is
een conventie AANGEZIEN ER GEEN HARDE KERN / ESSENTIE IS) => wat men bedoeld met
maatschappijafhankelijk
o Voorbeeld pagina 13 over twee denkbeeldige maatschappijen (*maatschappijafhankelijk)
,Boek editie 2021-2022 opmerking: zie ppt voor extra nota’s uit les
Luna Mulier
1 => recht is recht als het overeenstemt met de algemene gedeelde morele
overtuigingen, die men kan achterhalen door gezaghebbende leiders te
consulteren
2 = een overwegend seculiere maatschappij => geen belang hechten aan
overeenstemming met moraliteit, recht is recht als het in overeenstemming met
de grondwet is uitgevaardigd
Elk een ander antwoord geven als je aan hen vraagt om een criterium te geven
dat recht van andere zaken onderscheidt
Conclusie: is recht uit andere maatschappij ook recht in de ene maatschappij?
(als leden v de ene maatschappij moeten oordelen of het recht uit de andere
maatschappij ook geldt binnen hun maatschappij als recht)
=>Enkel bevestigend beantwoorden indien zij vertrekken vanuit de visie die
geldt in de andere maatschappij; maatschappijafhankelijk
Moraliteit = essentieel in een bepaalde visie? op 2 manieren kijken naar
seculier recht
Seculier recht = geen recht (“ze (=de andere maatschappij waar dat
seculier recht geldt) hebben het essentieel element (= moraliteit) van
recht niet begrepen”)
- Aangezien dergelijk ‘recht’ duidelijk een essentieel element (=
moraliteit) van recht niet heeft begrepen
OF
Seculier recht = ook recht (slechts als we de visie van de seculiere
maatschappij op recht als uitgangspunt nemen)
- = bevestigend antwoorden op de vraag
o Voorbeeld pagina 13 m.b.t. verschil met bv chemie (recht vs chemie inzake
maatschappijafhankelijkheid)
Conclusie: chemische samenstelling van water is wel altijd en overal dezelfde (1
zuurstof en 2 waterstofatomen) (in tijd en ruimte; Duitsland, vroeger en later)
STANDPUNTonafhankelijk: definitie die je geeft aan chemie gaat geen invloed
hebben op je studieobject / onderzoeksobject (wat die chemicus ziet onder zijn
microscoop gaat niet beïnvloed worden door welke definitie de chemicus zelf
eraan geeft) & bij recht wel want we nemen zelf een standpunt in
inhoudelijke invloed (wel afhankelijk; hoe we er zelf tegenover staan) + bij recht
hangt het ook af van de maatschappij = conventie
=>je kan niet spreken over wat geldt als recht zonder zelf een standpunt in te
nemen over wat recht is !! = standpuntafhankelijk (recht) (inhoudelijke
invloed)
Geen universeel en tijdloos criterium om uit te maken wat als ‘recht’ telt en wat niet
o Verschillen tussen maatschappijen onderling over wat ze als essentieel kenmerk van
recht beschouwen (maatschappijafhankelijk) (in het hier en nu in een bepaalde
maatschappij)
Wat een bep mij in het hier en nu als een essentieel kenmerk van recht
beschouwt kan voor een andere mij ttl irrelevant zijn
o In de loop der tijd: diverse vormen van recht ontstaan + wijzigen als gevolg van sociale,
culturele, economische, politieke, ecologische en technologische ontwikkelingen
Recht = sociale constructie die haar bestaan te danken heeft aan betekenisvolle handelingen
van mensen en groepen en die bijgevolg een geschiedenis heeft, waardoor ze niet te definiëren
is
o Friedrich Nietzsche (1844-1900): we kunnen enkel definiëren wat geen geschiedenis
heeft (“Definierbar ist nur das, was keine Geschichte hat”)
5. Focus op diverse kenmerken
, Boek editie 2021-2022 opmerking: zie ppt voor extra nota’s uit les
Luna Mulier
Onmogelijk om één algemene en altijd geldende definitie van recht te geven niet focussen op
recht in zijn geheel (wel mee bezig zijn dus)
Diverse kenmerken die ermee in verband worden gebracht als focus
Dezelfde vragen rijzen als we recht proberen te definiëren:
o Is recht steeds een geheel aan regels of normen?
o Is recht steeds gericht op normatief ordenen van het geheel aan maatschappelijke
verhoudingen? (hoe mensen zich moeten gedragen in een samenleving)
o Is handhaving nodig?
o Is een rechtsregel maar ‘recht’ als die rechtvaardig is?
o Wat wordt eigenlijk onder rechtvaardigheid verstaan?
=>AL DEZE VRAGEN HEBBEN DIVERSE ANTWOORDEN
o Antwoorden verduidelijken + aangeven waarom we net die antwoorden geven beter
beeld van recht als maatschappelijk verschijnsel
o Nood aan schets maatschappelijke context waarin recht in de loop der tijd vorm heeft
gekregen
Fundamentele transformaties van mensmaatschappij sinds haar eerste dagen
Verschillende kenmerken van rechtsbegrip: waarden die diverse stromingen ten
grondslag leggen aan hun streven naar een ‘juiste’ ordening
Titel 1: Fundamentele transformaties van de mensmaatschappij
Proloog: Mensen zijn sociale wezens
6. Mensen zijn sociale dieren
Energievretende wezens die leven en voortplanten binnen een gemeenschap
Streven samen met anderen naar bevrediging van onze basale behoeften (voedsel, onderdak,
betekenisvol bestaan..), verlangens en neigingen (tot samenwerking, affectie, status, macht,
rijkdom..)
Nemen omgeving waar en communiceren m.b.v. taal en concepten
Handelingen ingebed in ideeën en overtuigingen die ontstaan en worden overgedragen binnen
een cultuur
Web van relaties, streven projecten na, werken samen en concurreren met anderen
Overdracht van ervaringen en inzichten van vroegere generaties vormt het grootste deel van de
kennis die we nodig hebben om met de hedendaagse realiteit om te gaan
Leven krijgt betekenis in relatie tot anderen
Interageren met anderen 2 soorten noodzakelijke facetten van ons bestaan
o Materiële facetten: ecologische, technologische en economische grondstoffen en hun
beperkingen (vb: gsm, auto, vliegtuig – globalisering)
o Ideële facetten: kennis, overtuigingen, waarden, concepten en gewoonten die ons
gedrag vormen en sturen
o SAMENSPEL van materiële en ideële facetten met sociale instituten en praktijken maakt
sociale ontwikkeling binnen een gemeenschap mogelijk
o Impact op manier waarop mensen met elkaar omgaan: ons op een bepaalde manier
tegenover elkaar gaan verhouden, zaken van elkaar gaan dulden of net verbieden (op
sociaal vlak ons gaan gedragen op bepaalde manier wordt hierdoor gestuurd)
7. Complexiteit
Niet alle gemeenschappen zijn sociaal even complex
o Hoe groter de gemeenschap, hoe meer de organisationele structuur uitgewerkt moet zijn
o Verschillende gedragingen van leden van gemeenschap in goede banen leiden er
bestaat een zekere hiërarchie binnen een gemeenschap om beslissingen te nemen en die
op een georganiseerde wijze te implementeren
