Hoofdstuk 0: Wat is ethiek?
§1 Terminologische verduidelijking
1. Een etymologische aanloop (manier waarop woorden gebruikt worden)
o Moraal – moreel – moraliteit
o Ethos – ethisch – ethiek
o Zeden – zedelijk – zedelijkheid
• Verwijzen allemaal naar eenzelfde veld/register in ons taalgebruik, maar er zijn
verschillen in betekenis
• Bron: Grieks
è Ethos1: normen in de samenleving die al dan niet verschuiven, maatschappelijke
dimensie
è Èthos2: karakter, persoonlijke overtuiging over de samenleving (Mandela,
Gandhi…), individuele/persoonlijke dimensie
2. Moraal (ethos)
= een objectief beschrijfbaar systeem van gedragsregulering met betrekking tot wat
goed of slecht is, geoorloofd of verboden bij individu of groep
3. Moraliteit
= Klemtoon gelegd op het kwalitatief niveau of gehalte van handelen en
handelingsbewustzijn
• Standpunt van het subject
4. Ethiek
= een systematisch-kritische reflectie over moraal en moraliteit
§2 Vormen van ethiek
1. Descriptieve ethiek (beschrijvende ethiek)
- Vaak in menswetenschappen:
• Economie: Adam Smith, 18e eeuw
• Sociologie: Max Weber, 19e-20e eeuw: verband tussen denken en
maatschappelijke realiteit, moderne bureaucratie( hoe moderner, hoe meer
administratie), verband tussen protestantisme en kapitalisme) , Emile
Durkheim, 19e-20e eeuw (verband tussen gestructureerde samenleving en
suïcide)
• Psychologie : Wundt, 19e-20e eeuw (eerste laboratorium met
proefpersonen). Wetenschap kan nuttig zijn om te informeren hoe de
1
, samenleving eruit ziet, maar tegelijkertijd ook een risico à wetenschap kan
tot morele conclusies komen, kan neiging hebben om van beschrijvende
benadering van de dingen over te stappen naar een normatieve benadering
van de dingen
• Kohlberg, 20e eeuw: Hoe komt men tot morele inzichten?
è Dillema’s aan proefpersonen
è Heinz-dilemma: medicijn dat heel duur is om iemand dat terminaal is te genezen.
Mag dit medicijn gestolen worden?
è Stadia van de morele ontwikkeling, 3 niveaus:
1) Pre-conventioneel (gedrag is gericht op vermijden van straf)
1. Regels volgen uit gehoorzaamheid ten opzichte van autoriteiten
2. Goed is eigen belang volgen
2) Conventioneel (sociale erkenning door conformiteit)
3. Goed is de verwachtingen van anderen vervullen en loyaal zijn
4. Goed is de wetten respecteren en plichten vervullen
3) Postconventioneel (zich richten op algemene morele principes vanuit het
oog voor algemeen maatschappelijk belang of vanuit inzicht in de
geldigheid van algemene morele principes)
5. Zich houden aan onderlinge afspraken en vermeerdering van het nut
voor zoveel mogelijk mensen
6. Goed is het volgen van autonoom gekozen, universele
rechtvaardigheidsprincipes
• Vrouwen komen gemiddeld tot aan 4.
• Mannen aan 6.
= Mannen zijn moreel hoogstaander dan vrouwen
è MAAR: morele conclusies worden uit wetenschappelijk onderzoek gehaald, kan dit
zomaar?
è Opletten als wetenschap ‘meer’ dan wetenschap wil zijn
è In dit onderzoek zitten impliciete morele stellingen die hij zelf niet verantwoord,
het onderzoek brengt hem naar conclusies die niet rechtstreeks meer uit het
onderzoek zijn afgeleid
2. Normatieve ethiek (= waar komen normale vormen vandaan?)
3. Meta-ethiek
§ Reflectie over de reflectie vd ethiek, nadenken over de manier over hoe er binnen de
ethiek gesproken en gedacht wordt
§ Semantische/taalkundige invalshoek: betekenis achterhalen van woorden en de wijze
waarop de betekenissen verschuiven
§ Logicaà vb: alle mensen zijn sterfelijk, Socrates is een mens, dus is hij sterfelijk
§ Gelden de basisregels vd formele logica als we over de morele ethiek spreken? (vb:
mogen/niet mogen/verbieden)
§3. VORMEN VAN NORMATIEVE ETHIEK
2
, Hoofdstuk 1. Problemen voor een
normatieve ethiek
§1. Legitimeringscrisis: Eerste benadering
§ De fundamenten zelf van ethiek onder kritiek komen te staan. (Ernstige vragen over wat
is de draagwijdte van ethiek?)
1. De paradox voor een actuele ethiek
= vaststellen dat de aanspraken van een normatieve ethiek in een paradoxale ethiek zijn
terechtgekomen
§ ‘morele crisis’ (crisis die te maken heeft met die normativiteit zelf
§ Morele crisis is niet:
o een louter aantasting van traditionele waarden
à ‘vroeger was het beter’ (nostalgische terugblik)
o het ontbreken van een dergelijke herformulering
Belangrijkste morele tekst: grondwet à zijn we het daarover eens? Alleen geldig voor België.
Verklaring vd rechten vd mens is een tekst die dateert uit 1948, maar zijn we het daarover eens?
à het is een soort lijstje wat we eigenlijk als moreel goed beschouwen
Kenmerk: tekst is vrij formeel, kunnen we id moraal hier wel mee volstaan?
à is nog altijd niet de crisis waar we naar verwijzen
paradox van Apel = er is een grote vraag nr universele, intersubjectief geldige ethiek op basis
van solidaire verantwoording
• schijnt noodzakelijk te zijn
• MAAR geen aanbod
à onze situatie: onze wereld van vandaag heeft tegelijkertijd een grote nood aan
universele ethiek en we die nood niet kunnen voldoen
dit is de paradox hoe meer het nodig is, hoe meer het onmogelijk is è OORSPRONG IS
HETZELFDE
W&T: Noodzaak ↔ onmogelijk
De factor die maakt dat we meer nood hebben aan een ethiek zal er ook voor zorgen dat we er
niet aan kunnen beantwoorden. Hoe komt dit? à Apel uitgelegd op macro-niveau.
3
, Macro-niveau:
• ‘planetaire’ verantwoordelijkheid
o Bij Tsjernobyl hadden we voor eerst keer door dat dit ook effect heeft op ons
• Dankzij wetenschap & technologie kunnen we aan kernenergie MAAR tegelijk
confronteert het ons met een toenemende verantwoordelijkheid à ethische afspraken
en codes nodig
• Kan je met een wetenschappelijk en technologisch verhaal wel iets over ethiek vertellen?
Doordat ze geen inhoud hebben, zijn ze ook wel universeel (vb wiskunde)
• NU: wat is de vorm v ethiek die aan die planetaire vraag/verantwoordelijkheid
tegemoetkomt?
o Wet & techn draagt op een taal zonder inhoud
o Datgeen wat ons maakt tot wat we zijn is juist niet universeel
o Spanning tss individuele & subjectieve ethiek en universele wetenschap
• Appel: wat zich op wereldniveau/macroniveau afspeelt → ook op micro niveau aan te
tonen
Micro-niveau:
• relaties tussen particulieren
• effecten v individuele keuzes
Examenvraag? Mensenrechten een weerlegging van de paradox van Apel of niet?
Deze zelfde paradox kan ook in andere formules en vormen uitgedrukt worden:
2. De disjunctie feit-waarde
= het verschil tussen feiten en waarden( het is niet omdat iets een feit is, ook waardevol is, vb
aardbeving)
Het is niet omdat iets een feit is dat het ook waardevol is.
Er is geen vanzelfsprekende gelijkheid tss het bestaan van iets en het waardevol zijn (bv
aardbevingen).
verschil tussen Sein, Is - Sollen, Ought
• alle mensen zijn sterfelijk, Socrates is een mens DUS is hij sterfelijk
• in je redenering naar een conclusie gaan waarin moeten zit (dus in jouw redenering geen
nieuwe informatie binnensmokkelen) DUSSS alle mensen sterfelijk, Socrates is een mens
DUS moet Socrates sterven
Verschil tussen zijn en moeten, feiten en waarden, is een verschil dat niet alleen puur logisch is
maar is een verschil dat eigenlijk heel onze cultuur doortrekt
Het verschil tss zijn en moeten gaat samen met de Moderniteit. Deze manier van denken plaatst
ons vandaag voor dit morele probleem.
4
§1 Terminologische verduidelijking
1. Een etymologische aanloop (manier waarop woorden gebruikt worden)
o Moraal – moreel – moraliteit
o Ethos – ethisch – ethiek
o Zeden – zedelijk – zedelijkheid
• Verwijzen allemaal naar eenzelfde veld/register in ons taalgebruik, maar er zijn
verschillen in betekenis
• Bron: Grieks
è Ethos1: normen in de samenleving die al dan niet verschuiven, maatschappelijke
dimensie
è Èthos2: karakter, persoonlijke overtuiging over de samenleving (Mandela,
Gandhi…), individuele/persoonlijke dimensie
2. Moraal (ethos)
= een objectief beschrijfbaar systeem van gedragsregulering met betrekking tot wat
goed of slecht is, geoorloofd of verboden bij individu of groep
3. Moraliteit
= Klemtoon gelegd op het kwalitatief niveau of gehalte van handelen en
handelingsbewustzijn
• Standpunt van het subject
4. Ethiek
= een systematisch-kritische reflectie over moraal en moraliteit
§2 Vormen van ethiek
1. Descriptieve ethiek (beschrijvende ethiek)
- Vaak in menswetenschappen:
• Economie: Adam Smith, 18e eeuw
• Sociologie: Max Weber, 19e-20e eeuw: verband tussen denken en
maatschappelijke realiteit, moderne bureaucratie( hoe moderner, hoe meer
administratie), verband tussen protestantisme en kapitalisme) , Emile
Durkheim, 19e-20e eeuw (verband tussen gestructureerde samenleving en
suïcide)
• Psychologie : Wundt, 19e-20e eeuw (eerste laboratorium met
proefpersonen). Wetenschap kan nuttig zijn om te informeren hoe de
1
, samenleving eruit ziet, maar tegelijkertijd ook een risico à wetenschap kan
tot morele conclusies komen, kan neiging hebben om van beschrijvende
benadering van de dingen over te stappen naar een normatieve benadering
van de dingen
• Kohlberg, 20e eeuw: Hoe komt men tot morele inzichten?
è Dillema’s aan proefpersonen
è Heinz-dilemma: medicijn dat heel duur is om iemand dat terminaal is te genezen.
Mag dit medicijn gestolen worden?
è Stadia van de morele ontwikkeling, 3 niveaus:
1) Pre-conventioneel (gedrag is gericht op vermijden van straf)
1. Regels volgen uit gehoorzaamheid ten opzichte van autoriteiten
2. Goed is eigen belang volgen
2) Conventioneel (sociale erkenning door conformiteit)
3. Goed is de verwachtingen van anderen vervullen en loyaal zijn
4. Goed is de wetten respecteren en plichten vervullen
3) Postconventioneel (zich richten op algemene morele principes vanuit het
oog voor algemeen maatschappelijk belang of vanuit inzicht in de
geldigheid van algemene morele principes)
5. Zich houden aan onderlinge afspraken en vermeerdering van het nut
voor zoveel mogelijk mensen
6. Goed is het volgen van autonoom gekozen, universele
rechtvaardigheidsprincipes
• Vrouwen komen gemiddeld tot aan 4.
• Mannen aan 6.
= Mannen zijn moreel hoogstaander dan vrouwen
è MAAR: morele conclusies worden uit wetenschappelijk onderzoek gehaald, kan dit
zomaar?
è Opletten als wetenschap ‘meer’ dan wetenschap wil zijn
è In dit onderzoek zitten impliciete morele stellingen die hij zelf niet verantwoord,
het onderzoek brengt hem naar conclusies die niet rechtstreeks meer uit het
onderzoek zijn afgeleid
2. Normatieve ethiek (= waar komen normale vormen vandaan?)
3. Meta-ethiek
§ Reflectie over de reflectie vd ethiek, nadenken over de manier over hoe er binnen de
ethiek gesproken en gedacht wordt
§ Semantische/taalkundige invalshoek: betekenis achterhalen van woorden en de wijze
waarop de betekenissen verschuiven
§ Logicaà vb: alle mensen zijn sterfelijk, Socrates is een mens, dus is hij sterfelijk
§ Gelden de basisregels vd formele logica als we over de morele ethiek spreken? (vb:
mogen/niet mogen/verbieden)
§3. VORMEN VAN NORMATIEVE ETHIEK
2
, Hoofdstuk 1. Problemen voor een
normatieve ethiek
§1. Legitimeringscrisis: Eerste benadering
§ De fundamenten zelf van ethiek onder kritiek komen te staan. (Ernstige vragen over wat
is de draagwijdte van ethiek?)
1. De paradox voor een actuele ethiek
= vaststellen dat de aanspraken van een normatieve ethiek in een paradoxale ethiek zijn
terechtgekomen
§ ‘morele crisis’ (crisis die te maken heeft met die normativiteit zelf
§ Morele crisis is niet:
o een louter aantasting van traditionele waarden
à ‘vroeger was het beter’ (nostalgische terugblik)
o het ontbreken van een dergelijke herformulering
Belangrijkste morele tekst: grondwet à zijn we het daarover eens? Alleen geldig voor België.
Verklaring vd rechten vd mens is een tekst die dateert uit 1948, maar zijn we het daarover eens?
à het is een soort lijstje wat we eigenlijk als moreel goed beschouwen
Kenmerk: tekst is vrij formeel, kunnen we id moraal hier wel mee volstaan?
à is nog altijd niet de crisis waar we naar verwijzen
paradox van Apel = er is een grote vraag nr universele, intersubjectief geldige ethiek op basis
van solidaire verantwoording
• schijnt noodzakelijk te zijn
• MAAR geen aanbod
à onze situatie: onze wereld van vandaag heeft tegelijkertijd een grote nood aan
universele ethiek en we die nood niet kunnen voldoen
dit is de paradox hoe meer het nodig is, hoe meer het onmogelijk is è OORSPRONG IS
HETZELFDE
W&T: Noodzaak ↔ onmogelijk
De factor die maakt dat we meer nood hebben aan een ethiek zal er ook voor zorgen dat we er
niet aan kunnen beantwoorden. Hoe komt dit? à Apel uitgelegd op macro-niveau.
3
, Macro-niveau:
• ‘planetaire’ verantwoordelijkheid
o Bij Tsjernobyl hadden we voor eerst keer door dat dit ook effect heeft op ons
• Dankzij wetenschap & technologie kunnen we aan kernenergie MAAR tegelijk
confronteert het ons met een toenemende verantwoordelijkheid à ethische afspraken
en codes nodig
• Kan je met een wetenschappelijk en technologisch verhaal wel iets over ethiek vertellen?
Doordat ze geen inhoud hebben, zijn ze ook wel universeel (vb wiskunde)
• NU: wat is de vorm v ethiek die aan die planetaire vraag/verantwoordelijkheid
tegemoetkomt?
o Wet & techn draagt op een taal zonder inhoud
o Datgeen wat ons maakt tot wat we zijn is juist niet universeel
o Spanning tss individuele & subjectieve ethiek en universele wetenschap
• Appel: wat zich op wereldniveau/macroniveau afspeelt → ook op micro niveau aan te
tonen
Micro-niveau:
• relaties tussen particulieren
• effecten v individuele keuzes
Examenvraag? Mensenrechten een weerlegging van de paradox van Apel of niet?
Deze zelfde paradox kan ook in andere formules en vormen uitgedrukt worden:
2. De disjunctie feit-waarde
= het verschil tussen feiten en waarden( het is niet omdat iets een feit is, ook waardevol is, vb
aardbeving)
Het is niet omdat iets een feit is dat het ook waardevol is.
Er is geen vanzelfsprekende gelijkheid tss het bestaan van iets en het waardevol zijn (bv
aardbevingen).
verschil tussen Sein, Is - Sollen, Ought
• alle mensen zijn sterfelijk, Socrates is een mens DUS is hij sterfelijk
• in je redenering naar een conclusie gaan waarin moeten zit (dus in jouw redenering geen
nieuwe informatie binnensmokkelen) DUSSS alle mensen sterfelijk, Socrates is een mens
DUS moet Socrates sterven
Verschil tussen zijn en moeten, feiten en waarden, is een verschil dat niet alleen puur logisch is
maar is een verschil dat eigenlijk heel onze cultuur doortrekt
Het verschil tss zijn en moeten gaat samen met de Moderniteit. Deze manier van denken plaatst
ons vandaag voor dit morele probleem.
4
