Ethiek samenvatting 2024-2025 Prof Lemmens
Deel 1: ethiek ............................................................................................................................ 5
hoofdstuk 1: ethiek en moraliteit ........................................................................................ 5
§1. Ethiek: van moraal tot praktische rede .................................................................... 5
1.1. Moraal ................................................................................................................ 5
1.2. Moraliteit ........................................................................................................... 5
1.3. Geweten, praktische rede, normativiteit ........................................................ 6
1.4. emoties , morele ervaring en pratische rede ................................................. 7
1.5. morele normen en waarden ............................................................................ 7
1.6. deugden en het goede leven ............................................................................ 9
§2 Ethiek en moraalfilosofie ............................................................................................ 9
2.1. meta-ethiek............................................................................................................ 9
2.2. normatieve ethiek................................................................................................ 10
2.3. toegepaste ethiek ................................................................................................ 10
hoofdstuk 2: morele reflectie en morderen cultuur ........................................................ 11
§1. ethiek en cultuur van de moderniteit ...................................................................... 11
1.1. moreel verval? ................................................................................................. 11
1.2. legitimeringscrisis: symptomen .................................................................... 11
1.3. Legitimeringscrisis: disjunctie feit / waarde ................................................ 12
1.4. moreel relativisme en objectivsme ............................................................... 12
1.5. Contra moreel relativisme ............................................................................. 14
1.6. religie en moraal ............................................................................................. 15
§2 praktische rede en morele argumentatie ................................................................ 15
2.1. practische rede: van instrumenteel naar normatief ........................................ 15
2.2. morele ervaring : van visie tot rationele reflectie ............................................. 15
2.3. morele codes en normatieve ethiek .................................................................. 16
2.4. een coherentie theorie van morele rechtvaardiging ........................................ 16
2.5. morele sensibiliteit, verbeelding, argumentatie .............................................. 17
§3 theorien van ethiek vandaag ..................................................................................... 17
Hoofdstuk 3. Ethisch egoïsme en utilisme....................................................................... 17
§ 1. Ethisch egoïsme ....................................................................................................... 17
1.1. psychologische egoisme ............................................................................... 17
1.2. Ethisch egoïsme ............................................................................................. 18
1.3. Kritiek op het ethisch egoïsme ...................................................................... 18
§2 utilisme of utilitarisme .............................................................................................. 18
2.1. omschrijving......................................................................................................... 18
1
,Ethiek samenvatting 2024-2025 Prof Lemmens
2.2. kenmerken ........................................................................................................... 18
2.3. bentham over geluk en nut ................................................................................. 19
2.4. John stuart MIll over nut en geluk ...................................................................... 20
2.5. hoe meet je geluk ................................................................................................ 21
§3: kritiek en bedenkingen ............................................................................................. 21
3.1. succes utilisme ................................................................................................... 21
3.2. kritiek en bedenkingen ........................................................................................ 21
hoofdstuk 4: Kant en de plichtenethiek ............................................................................ 23
§1: kant over plicht en de morele wet ........................................................................... 23
1.1. een copernicaanse omwenteling .................................................................. 23
1.2. goede wil en plicht .......................................................................................... 23
1.3. vrijheid en rationele autonomie .................................................................... 24
1.4. De categorische imperatief (CI) .................................................................... 24
1.5. Geluk, menselijke waardigheid en het Hoogste Goed ................................ 25
§ 2. Kritische evaluatie ................................................................................................... 26
2.1. Invloed van Kant en nawerking........................................................................... 26
2.1. Kritiek ................................................................................................................... 26
hoofdtuk 5: deugdethiek .................................................................................................... 27
§1. herwaardering en kritiek........................................................................................... 27
§2. kleine historiek van de deugd ................................................................................. 28
2.1. Aristoteles ............................................................................................................ 28
2.2. thomas van aquiro en de christelijke deugdethiek .......................................... 28
2.3. Deugdethiek in de Verlichting: David Hume ..................................................... 29
2.4. hedendaagse deugdethiek ................................................................................. 29
§3. Het goede leven ........................................................................................................ 29
§4. Kritische evaluatie ................................................................................................... 30
4.1. Pro deugdethiek .................................................................................................. 30
4.2. Contra deugdethiek............................................................................................ 31
deel 2: recht en ethiek ............................................................................................................ 31
hoofdstuk 7: oorlog, terreur, mensenrechten.................................................................. 31
§1 oorlog, terreur en mensenrechten .......................................................................... 31
1.1. oorlog en terrorisme............................................................................................ 31
1.2 Geweld van de staat & terreur ............................................................................. 31
1.3. Terreur en globalisering ...................................................................................... 32
§2. terreur en ethiek........................................................................................................ 32
2
,Ethiek samenvatting 2024-2025 Prof Lemmens
2.1. Legitimiteit van het terrorisme ........................................................................... 32
2.2. Legitieme strijd tegen het terrorisme................................................................ 32
§3. De rechtvaardige oorlog .......................................................................................... 33
3.1. ius ad bellum en ius in bello ............................................................................... 33
3.2. Terrorisme en oorlogsrecht ............................................................................... 33
3.3. Strijd tegen terrorisme & oorlogsrecht .............................................................. 33
§4 Besluit ......................................................................................................................... 34
hoofdstuk 8: dierenrechten: zin of onzin .......................................................................... 34
§1. Schets problematiek ................................................................................................ 34
1.1. Plicht en plicht is twee ................................................................................... 34
1.2. Het dierlijk / menselijk bewustzijn ................................................................ 34
§2. Singer en ‘animal liberation’ .................................................................................... 35
§3. Ethiek van de dierenrechten ................................................................................... 36
3.1. Tom Regan ........................................................................................................... 36
3.2. Waarom hebben dieren rechten? ..................................................................... 36
3.3. Kritiek op dierenrechten vertoog........................................................................ 36
§ 4. De feministische dierenethiek ................................................................................ 37
4.1. Zorgethiek ............................................................................................................ 37
4.2. Redelijkheid en rationaliteit............................................................................... 37
hoofdstuk 9: belastingen en ethiek ................................................................................... 38
§0 inleiding ...................................................................................................................... 38
§1 belastingen in crisis ................................................................................................... 38
3 actoren: Hernemen van eerdere driedeling: belastingplichtige, wetgever en
fiscale administratie....................................................................................................... 39
hoofdstuk 10: menselijke waardigheid en zorg om het levenseinde ............................. 41
1. Euthanasie in de psychiatrie: voor en tegen ............................................................ 41
1.1. Huidige situatie.................................................................................................... 41
1.1. Kritiek op de huidige praktijk en wetgeving .................................................. 41
1.2. Argumenten pro de huidige praktijk en wetgeving ....................................... 42
1.3. Een ethisch a priori betreffende de arts/patiënt relatie .............................. 42
2. Wat is empathie? ........................................................................................................ 42
2.1. Affectieve empathie ............................................................................................ 42
2.2. Cognitieve empathie ........................................................................................... 43
2.3. Narratieve empathie ........................................................................................... 44
3. Wil je echt sterven?: tussen taboe en empathie ..................................................... 45
3.1. Empathie met het ondraaglijk lijden .................................................................. 45
3
,Ethiek samenvatting 2024-2025 Prof Lemmens
3.2. Empathie met de doodswens ............................................................................ 45
3.3. Empathie met de persoon .................................................................................. 46
4. Narratieve empathie en therapie: de grenzen van de autonomie ........................ 46
4.1. Euthanasie: empathie zonder taboe? ............................................................... 46
4.2. De doodswens tegengaan ................................................................................. 47
4.3. Uniciteit van de persoon, grenzen van de autonomie ..................................... 47
§ 5. Bindende taboes, bevrijdende wetten (besluit) ................................................... 48
hoofdstuk 11: Tolerantie, geen absolute waarde? .......................................................... 48
§0 schets problematiek .................................................................................................. 48
§1 De geboorte van de moderne tolerantie .................................................................. 49
§ 2. De Opwaardering van de tolerantie tot een kosmopolitische utopie ................. 50
§3. De opheffing van de vreemdheid in Nederland...................................................... 51
§4. Agressief gidsland?................................................................................................... 52
4
,Ethiek samenvatting 2024-2025 Prof Lemmens
DEEL 1: ETHIEK
HOOFDSTUK 1: ETHIEK EN MORALITEIT
§1. ETHIEK: VAN MORAAL TOT PRAKTISCHE REDE
1.1. MORAAL
• Moraal = is systeem van normen en waarden verhouding tss mensen in een concrete
samenleving ordent
• Kenmerken: weerspiegelt de opvatting moreel goed en kwaad
o 1) Moraal = publiek (= onpersoonlijk) en collectief
o 2) Morele gemeenschap en gedeelte culturele traditie (individu min of meer
spontaan)
o 3) Impliciet beleefd (vanzelfsprekend) weinig reflexief
o 4) Bindend en sanctionerend (afwijking moraal afkeurt en goedkeuren of
bekrachtigen
1.2. MORALITEIT
• Bewuste identificatie met moraal (systeem van normen en waarden)
o Persoonlijke beleving -> individuele beleving van het moraal
• Psychologisch fenomeen:
o speciale gevoeligheid, overtuiging van ‘goed’ en ‘kwaad’
o Persoonlijk standpunt (= persoonlijke overtuiging -> afwijken gemeenschap)
o Bewust(er) beleefd
o Eventueel afwijkend van oordeel gemeenschap
• Moraliteit
o = verwijst naar het feit dat de mens in zijn verhouding tot de ander zich gebonden
weet door specifieke morele normen en waarden waarmee hij zich bewust
identificeert.
§ De moraliteit van een individu hangt af van de mate waarin hij/zij handel
vanuit een fundamentele gevoeligheid voor moreel goed en kwaad:
• 1) enerzijds ontstaat die gevoeligheid door de erkenning van de
normen en waarden (moraal),
• 2) anderzijds drukt deze gevoeligheid het besef uit dat normen en
waarden dienen geïnterpreteerd en in her persoonlijke handelen en
oordelen nageleefd en tot uitdrukking gebracht..
o Moreel handelen houdt immers in dat de mens vanuit een intrinsieke motivatie
verantwoordelijkheid neemt voor zijn of haar handelen ten aanzien van deze of gene
medemens.
§ De normen en waarden van een gemeenschap dienen daarbij als richtsnoer,
• maar een authentieke morele houding impliceert niet zelden dat
men zich enigszins distantieert van de vigerende moraal of
minstens zoekt naar de juiste interpretatie en toepassing van die
normen en waarden in het concrete gedrag.
• zie voorbeeld Antigone (p. 4)
o antigone negeert bevel en begraaft broer
o zo overtreed ze de wet
o passie van antigone = onvoorwaardelijk goed – moreel moeten
5
,Ethiek samenvatting 2024-2025 Prof Lemmens
§ Afhankelijk van moraal van haar tijd: ‘de doden begraven’, ‘absoluut respect
voor bloedverwant’ (bemerk: rol van religie, ‘de wil van de goden’)
§ Conflict met de wet (rechtsorde), uitgevaardigd door Creon
o ethiek betekent 2 betekenissen
§ De moraal als systeem van normen en waarden
§ De moraliteit als innerlijke gesteldheid van het individu
(kan natuurlijk gedeeld zijn, bv ismene)
1.3. GEWETEN, PRAKTISCHE REDE, NORMATIVITEIT
• Geweten als stem van de moraliteit
o Verschillende voorbeelden -> advocaat, arts, vluchtelingen, mag filteren in strijd
terrorisme
§ Is het rechtvaardig – wantoestanden en moreel problematische gedrag
§ Morele dilemma’s
• Belang van de praktische rede = onze capaciteit om bewust na te denken
(capaciteit van rationale reflectie in functie van het handelen )
o Te reflecteren
o Te argumenteren
§ Over ons handelen en de normen en waarden waardoor we ons laten leiden
• Tegenhanger is theoretische rede = rationele reflectie in functie van kennis
• Praktisch redeneren = door reflectie en argument tot normatieve conclusie komen
• Concept praktische rede = moraalfilosofie
o De praktische rede = in het vermogen om op rationele wijze na te denken over de
normen en waarden waardoor men zich in het handelen laat leiden, die via reflectie
en argumentatie te toetsen aan een objectieve standaard van moreel goed en kwaad
en die rationale reflectie te erkennen als grondslag van het concrete handelen.
• Utilitarisme
o = lijden beperkt en geluk naar boven = moreel verantwoord
o Tegenhanger = Kant = menselijkheid – waarde respecteren (moraal)
• 3 kenmerken van praktische rede (principes of kwaliteiten)
o 1) Universaliteit
§ = geld voor alle gelijkaardige situaties waarop deze overtuiging betrekking
heeft
§ Principe van universaliteit = universele geldigheid ( die houd aan de regels)
• Vb overtuiging diefstal is moreel verwerpelijk
o 2) Onpartijdigheid
§ = zonder onderscheid des persoons
§ geld ongeacht de hoogstpersoonlijke gevoelens of mening
§ Kan 1 persoon betreffen, maar beoordeling mag niet arbitraire, toevallige
band beoordelaar / beoordeelde in rekening brengen
§ Principe van onpartijdigheid
§ Geld onvoorwaardelijk voor iedereen
• Vb vriendschap -> voor elke situatie waarop dit oordeel betrekking
heeft
o 3) Normativiteit
§ = vermogen te oordelen en inzicht te verwerven in moreel goed en kwaad
§ Moreel oordeel heeft een invloed op het handelen; het wordt bovendien als
bindend ervaren (cf. Antigone)
6
,Ethiek samenvatting 2024-2025 Prof Lemmens
§ Antigone: Stem van het geweten = drijfveer, geeft impuls aan het handelen
§ Vrije wil als functie van de praktische rede: moreel handelen is altijd keuze
die voortkomt uit rationeel verantwoordbaar oordeel
§ Zo’n bindend oordeel dat impuls geeft aan handelen = moreel motief
§ De praktische rede legt ons ook op dit inzicht of oordeel in het handelen op
te volgen
§ Principe van normativiteit
1.4. EMOTIES , MORELE ERVARING EN PRATISCHE REDE
• Praktische rede is ingebed in een brede morele ervaring
• Bredere morele ervaring
o = geheel van attitudes, overtuigingen, gevoelens (emoties) die samenhangen met
gevoeligheid voor goed en kwaad, voor de moraal als systeem van normen en
waarden
o Kant zegt nooit vertrouwen op emotie
o Andere zegen juist goed handelen met juiste emotie (medelijden)
• 2 fundamentele emoties voor moreel goed en kwaad ( basisemoties)
o 1) empathie of mededogen met medemens
o 2) zin voor rechtvaardigheid of fairness (= biologische oorsprong van de moraal)
• Frans de waal -> eigen aan mens -> in de genen
o Moraal = natuur en cultuur
o Mens = wezen van cultuur en rede
o Vermogen om emoties te corrigeren, motieven af te wegen, gedrag te interpreteren
§ = fundamenteel verschil met het dier
• Rol van cognitieve reflectie = praktische rede -> is fundamenteel in ethiek
• Belang praktische rede
o = rede is de mens in staat oordelen over morele gepastheid / juistheid
o Emoties zijn redelijk overtuiging, morele beslissingen zonder rationele
verantwoording , zijn moeilijk voor te stellen
o Gevoel en rede
o Netwerk of systeem van morele waarden en normen
1.5. MORELE NORMEN EN WAARDEN
1.5.1. MORELE NORMEN/ REGELS
• een norm = regel , richtsnoer (soort handelingsregels)
o Vb wettelijke norm , sociale norm
• Morele normen
o = zijn specifieke gedragsregels die het handelen en oordelen van een groep of
samenleving ordenen in overeenstemming met het gangbare systeem van normen
en waarden en vanuit de erkenning van een objectieve standaard van moreel goed en
kwaad.
o Kenmerken
§ 1) verwant met rechtsregels (wetten en sociale normen )
• Onvoorwaardelijk bindend ervaren
• Onafhankelijk van positieve gezagsinstantie of conventie
• Fundamentele waarden en zelf Standaard van goed en kwaad
§ 2) zeer algemeen of specifiek zijn
• = je behoort de waarheid te spreken
• Specifiek = legitiem geweld beoogde doel
7
, Ethiek samenvatting 2024-2025 Prof Lemmens
§ 3) Verwijzen naar principes die soms conflicteren, maar kunnen afgewogen
tav elkaar
• Gebaseerd op meer algemene principe of waarden die in principe
door de praktische rede als element van een samenhangend
coherent waardensysteem beschouwd worden
§ 4) Leggen geheel van plichten en rechten vast
• Wat moet je doen? Wat mag je niet doen ? Wat is geoorloofd?
• Verwijzen naar perfecte of imperfecte plichten
o Perfecte plichten = regel waarvan de overtreding of naleving
eenduidig kan worden bepaald
§ Je moet andermans goed respecteren
o Imperfecte plichten = regel die een goed opleg maar
waarvan de juiste naleving of invulling niet zo strikt kaan
worden vastlegde
§ ‘vrienden in nood moet je helpen’
• Naleving in eerste geval scherp te stellen / in tweede geval voor
interpretatie vatbaar
§ 5) morele normen niet alleen specifieker of algemenere zijn -> verschilt van
cultuur tot cultuur of samenleving tot samenleving discussie bestaan
hoever deze reiken en waarop ze al dan niet betrekking hebben
• Vb Seksuele normen
• Sommige zeggen louter sociale regels zijn en gewoonte is
gebaseerd
o Betekent moreel goed en kwaad geen absolute grondslag
heeft
1.5.2. MORELE WAARDEN
• = is een doeleinde van het handelen dat door de leden van en samenleving erkend wordt als
een intrinsiek goed en een essentieel aspect van het harmonieus samenleven
o Vb Vriendschap, solidariteit,
o Gericht op het intrinsiek doel = principes noemen
§ intrinsiek of absoluut: ‘goed (waardevol) – omwille – van – zichzelf’
o ook principes genoemd (vb principe van autonomie)
• niet morele waarden: vb esthetische waarden, functionele of instrumentele waarden,
economische waarden
o Ook efficiëntie , doelgerichtheid functionaliteit
• Aristoteles: morele waarden zijn universeel (= onvoorwaardelijk / intrinsieke betekenis
o verwijzen naar Hoogste Goed dat doel – op - zich is van menselijk leven (telos)
• In dagdagelijkse morele ervaring: waarden conflicteren vaak
o Verschillende visies op het goede leven lijken bestaan
o Bv.: zorg voor vluchtelingen, maar ook voor eigen familie / huis en haard: hoe te
verzoenen?
• Probleem van de universaliteit van de ethiek / Moraal?
o Universele morele waarden bestaan en dar de zoektoch naar een coherent
samenhangend concept van het goede leven als wezenlijk onderdeel van het goede
leven worden ervaren
§ Echter formeel -> verschilt van cultuur tot cultuur waarden verschillen/
varieren
• Polygamie in Islam, monogamie in Christendom & Jodendom
• Vrouwenbesnijdenis
• Doodstraf
o In deze cursus: formeel universalisme van morele grondwaarden
8
Deel 1: ethiek ............................................................................................................................ 5
hoofdstuk 1: ethiek en moraliteit ........................................................................................ 5
§1. Ethiek: van moraal tot praktische rede .................................................................... 5
1.1. Moraal ................................................................................................................ 5
1.2. Moraliteit ........................................................................................................... 5
1.3. Geweten, praktische rede, normativiteit ........................................................ 6
1.4. emoties , morele ervaring en pratische rede ................................................. 7
1.5. morele normen en waarden ............................................................................ 7
1.6. deugden en het goede leven ............................................................................ 9
§2 Ethiek en moraalfilosofie ............................................................................................ 9
2.1. meta-ethiek............................................................................................................ 9
2.2. normatieve ethiek................................................................................................ 10
2.3. toegepaste ethiek ................................................................................................ 10
hoofdstuk 2: morele reflectie en morderen cultuur ........................................................ 11
§1. ethiek en cultuur van de moderniteit ...................................................................... 11
1.1. moreel verval? ................................................................................................. 11
1.2. legitimeringscrisis: symptomen .................................................................... 11
1.3. Legitimeringscrisis: disjunctie feit / waarde ................................................ 12
1.4. moreel relativisme en objectivsme ............................................................... 12
1.5. Contra moreel relativisme ............................................................................. 14
1.6. religie en moraal ............................................................................................. 15
§2 praktische rede en morele argumentatie ................................................................ 15
2.1. practische rede: van instrumenteel naar normatief ........................................ 15
2.2. morele ervaring : van visie tot rationele reflectie ............................................. 15
2.3. morele codes en normatieve ethiek .................................................................. 16
2.4. een coherentie theorie van morele rechtvaardiging ........................................ 16
2.5. morele sensibiliteit, verbeelding, argumentatie .............................................. 17
§3 theorien van ethiek vandaag ..................................................................................... 17
Hoofdstuk 3. Ethisch egoïsme en utilisme....................................................................... 17
§ 1. Ethisch egoïsme ....................................................................................................... 17
1.1. psychologische egoisme ............................................................................... 17
1.2. Ethisch egoïsme ............................................................................................. 18
1.3. Kritiek op het ethisch egoïsme ...................................................................... 18
§2 utilisme of utilitarisme .............................................................................................. 18
2.1. omschrijving......................................................................................................... 18
1
,Ethiek samenvatting 2024-2025 Prof Lemmens
2.2. kenmerken ........................................................................................................... 18
2.3. bentham over geluk en nut ................................................................................. 19
2.4. John stuart MIll over nut en geluk ...................................................................... 20
2.5. hoe meet je geluk ................................................................................................ 21
§3: kritiek en bedenkingen ............................................................................................. 21
3.1. succes utilisme ................................................................................................... 21
3.2. kritiek en bedenkingen ........................................................................................ 21
hoofdstuk 4: Kant en de plichtenethiek ............................................................................ 23
§1: kant over plicht en de morele wet ........................................................................... 23
1.1. een copernicaanse omwenteling .................................................................. 23
1.2. goede wil en plicht .......................................................................................... 23
1.3. vrijheid en rationele autonomie .................................................................... 24
1.4. De categorische imperatief (CI) .................................................................... 24
1.5. Geluk, menselijke waardigheid en het Hoogste Goed ................................ 25
§ 2. Kritische evaluatie ................................................................................................... 26
2.1. Invloed van Kant en nawerking........................................................................... 26
2.1. Kritiek ................................................................................................................... 26
hoofdtuk 5: deugdethiek .................................................................................................... 27
§1. herwaardering en kritiek........................................................................................... 27
§2. kleine historiek van de deugd ................................................................................. 28
2.1. Aristoteles ............................................................................................................ 28
2.2. thomas van aquiro en de christelijke deugdethiek .......................................... 28
2.3. Deugdethiek in de Verlichting: David Hume ..................................................... 29
2.4. hedendaagse deugdethiek ................................................................................. 29
§3. Het goede leven ........................................................................................................ 29
§4. Kritische evaluatie ................................................................................................... 30
4.1. Pro deugdethiek .................................................................................................. 30
4.2. Contra deugdethiek............................................................................................ 31
deel 2: recht en ethiek ............................................................................................................ 31
hoofdstuk 7: oorlog, terreur, mensenrechten.................................................................. 31
§1 oorlog, terreur en mensenrechten .......................................................................... 31
1.1. oorlog en terrorisme............................................................................................ 31
1.2 Geweld van de staat & terreur ............................................................................. 31
1.3. Terreur en globalisering ...................................................................................... 32
§2. terreur en ethiek........................................................................................................ 32
2
,Ethiek samenvatting 2024-2025 Prof Lemmens
2.1. Legitimiteit van het terrorisme ........................................................................... 32
2.2. Legitieme strijd tegen het terrorisme................................................................ 32
§3. De rechtvaardige oorlog .......................................................................................... 33
3.1. ius ad bellum en ius in bello ............................................................................... 33
3.2. Terrorisme en oorlogsrecht ............................................................................... 33
3.3. Strijd tegen terrorisme & oorlogsrecht .............................................................. 33
§4 Besluit ......................................................................................................................... 34
hoofdstuk 8: dierenrechten: zin of onzin .......................................................................... 34
§1. Schets problematiek ................................................................................................ 34
1.1. Plicht en plicht is twee ................................................................................... 34
1.2. Het dierlijk / menselijk bewustzijn ................................................................ 34
§2. Singer en ‘animal liberation’ .................................................................................... 35
§3. Ethiek van de dierenrechten ................................................................................... 36
3.1. Tom Regan ........................................................................................................... 36
3.2. Waarom hebben dieren rechten? ..................................................................... 36
3.3. Kritiek op dierenrechten vertoog........................................................................ 36
§ 4. De feministische dierenethiek ................................................................................ 37
4.1. Zorgethiek ............................................................................................................ 37
4.2. Redelijkheid en rationaliteit............................................................................... 37
hoofdstuk 9: belastingen en ethiek ................................................................................... 38
§0 inleiding ...................................................................................................................... 38
§1 belastingen in crisis ................................................................................................... 38
3 actoren: Hernemen van eerdere driedeling: belastingplichtige, wetgever en
fiscale administratie....................................................................................................... 39
hoofdstuk 10: menselijke waardigheid en zorg om het levenseinde ............................. 41
1. Euthanasie in de psychiatrie: voor en tegen ............................................................ 41
1.1. Huidige situatie.................................................................................................... 41
1.1. Kritiek op de huidige praktijk en wetgeving .................................................. 41
1.2. Argumenten pro de huidige praktijk en wetgeving ....................................... 42
1.3. Een ethisch a priori betreffende de arts/patiënt relatie .............................. 42
2. Wat is empathie? ........................................................................................................ 42
2.1. Affectieve empathie ............................................................................................ 42
2.2. Cognitieve empathie ........................................................................................... 43
2.3. Narratieve empathie ........................................................................................... 44
3. Wil je echt sterven?: tussen taboe en empathie ..................................................... 45
3.1. Empathie met het ondraaglijk lijden .................................................................. 45
3
,Ethiek samenvatting 2024-2025 Prof Lemmens
3.2. Empathie met de doodswens ............................................................................ 45
3.3. Empathie met de persoon .................................................................................. 46
4. Narratieve empathie en therapie: de grenzen van de autonomie ........................ 46
4.1. Euthanasie: empathie zonder taboe? ............................................................... 46
4.2. De doodswens tegengaan ................................................................................. 47
4.3. Uniciteit van de persoon, grenzen van de autonomie ..................................... 47
§ 5. Bindende taboes, bevrijdende wetten (besluit) ................................................... 48
hoofdstuk 11: Tolerantie, geen absolute waarde? .......................................................... 48
§0 schets problematiek .................................................................................................. 48
§1 De geboorte van de moderne tolerantie .................................................................. 49
§ 2. De Opwaardering van de tolerantie tot een kosmopolitische utopie ................. 50
§3. De opheffing van de vreemdheid in Nederland...................................................... 51
§4. Agressief gidsland?................................................................................................... 52
4
,Ethiek samenvatting 2024-2025 Prof Lemmens
DEEL 1: ETHIEK
HOOFDSTUK 1: ETHIEK EN MORALITEIT
§1. ETHIEK: VAN MORAAL TOT PRAKTISCHE REDE
1.1. MORAAL
• Moraal = is systeem van normen en waarden verhouding tss mensen in een concrete
samenleving ordent
• Kenmerken: weerspiegelt de opvatting moreel goed en kwaad
o 1) Moraal = publiek (= onpersoonlijk) en collectief
o 2) Morele gemeenschap en gedeelte culturele traditie (individu min of meer
spontaan)
o 3) Impliciet beleefd (vanzelfsprekend) weinig reflexief
o 4) Bindend en sanctionerend (afwijking moraal afkeurt en goedkeuren of
bekrachtigen
1.2. MORALITEIT
• Bewuste identificatie met moraal (systeem van normen en waarden)
o Persoonlijke beleving -> individuele beleving van het moraal
• Psychologisch fenomeen:
o speciale gevoeligheid, overtuiging van ‘goed’ en ‘kwaad’
o Persoonlijk standpunt (= persoonlijke overtuiging -> afwijken gemeenschap)
o Bewust(er) beleefd
o Eventueel afwijkend van oordeel gemeenschap
• Moraliteit
o = verwijst naar het feit dat de mens in zijn verhouding tot de ander zich gebonden
weet door specifieke morele normen en waarden waarmee hij zich bewust
identificeert.
§ De moraliteit van een individu hangt af van de mate waarin hij/zij handel
vanuit een fundamentele gevoeligheid voor moreel goed en kwaad:
• 1) enerzijds ontstaat die gevoeligheid door de erkenning van de
normen en waarden (moraal),
• 2) anderzijds drukt deze gevoeligheid het besef uit dat normen en
waarden dienen geïnterpreteerd en in her persoonlijke handelen en
oordelen nageleefd en tot uitdrukking gebracht..
o Moreel handelen houdt immers in dat de mens vanuit een intrinsieke motivatie
verantwoordelijkheid neemt voor zijn of haar handelen ten aanzien van deze of gene
medemens.
§ De normen en waarden van een gemeenschap dienen daarbij als richtsnoer,
• maar een authentieke morele houding impliceert niet zelden dat
men zich enigszins distantieert van de vigerende moraal of
minstens zoekt naar de juiste interpretatie en toepassing van die
normen en waarden in het concrete gedrag.
• zie voorbeeld Antigone (p. 4)
o antigone negeert bevel en begraaft broer
o zo overtreed ze de wet
o passie van antigone = onvoorwaardelijk goed – moreel moeten
5
,Ethiek samenvatting 2024-2025 Prof Lemmens
§ Afhankelijk van moraal van haar tijd: ‘de doden begraven’, ‘absoluut respect
voor bloedverwant’ (bemerk: rol van religie, ‘de wil van de goden’)
§ Conflict met de wet (rechtsorde), uitgevaardigd door Creon
o ethiek betekent 2 betekenissen
§ De moraal als systeem van normen en waarden
§ De moraliteit als innerlijke gesteldheid van het individu
(kan natuurlijk gedeeld zijn, bv ismene)
1.3. GEWETEN, PRAKTISCHE REDE, NORMATIVITEIT
• Geweten als stem van de moraliteit
o Verschillende voorbeelden -> advocaat, arts, vluchtelingen, mag filteren in strijd
terrorisme
§ Is het rechtvaardig – wantoestanden en moreel problematische gedrag
§ Morele dilemma’s
• Belang van de praktische rede = onze capaciteit om bewust na te denken
(capaciteit van rationale reflectie in functie van het handelen )
o Te reflecteren
o Te argumenteren
§ Over ons handelen en de normen en waarden waardoor we ons laten leiden
• Tegenhanger is theoretische rede = rationele reflectie in functie van kennis
• Praktisch redeneren = door reflectie en argument tot normatieve conclusie komen
• Concept praktische rede = moraalfilosofie
o De praktische rede = in het vermogen om op rationele wijze na te denken over de
normen en waarden waardoor men zich in het handelen laat leiden, die via reflectie
en argumentatie te toetsen aan een objectieve standaard van moreel goed en kwaad
en die rationale reflectie te erkennen als grondslag van het concrete handelen.
• Utilitarisme
o = lijden beperkt en geluk naar boven = moreel verantwoord
o Tegenhanger = Kant = menselijkheid – waarde respecteren (moraal)
• 3 kenmerken van praktische rede (principes of kwaliteiten)
o 1) Universaliteit
§ = geld voor alle gelijkaardige situaties waarop deze overtuiging betrekking
heeft
§ Principe van universaliteit = universele geldigheid ( die houd aan de regels)
• Vb overtuiging diefstal is moreel verwerpelijk
o 2) Onpartijdigheid
§ = zonder onderscheid des persoons
§ geld ongeacht de hoogstpersoonlijke gevoelens of mening
§ Kan 1 persoon betreffen, maar beoordeling mag niet arbitraire, toevallige
band beoordelaar / beoordeelde in rekening brengen
§ Principe van onpartijdigheid
§ Geld onvoorwaardelijk voor iedereen
• Vb vriendschap -> voor elke situatie waarop dit oordeel betrekking
heeft
o 3) Normativiteit
§ = vermogen te oordelen en inzicht te verwerven in moreel goed en kwaad
§ Moreel oordeel heeft een invloed op het handelen; het wordt bovendien als
bindend ervaren (cf. Antigone)
6
,Ethiek samenvatting 2024-2025 Prof Lemmens
§ Antigone: Stem van het geweten = drijfveer, geeft impuls aan het handelen
§ Vrije wil als functie van de praktische rede: moreel handelen is altijd keuze
die voortkomt uit rationeel verantwoordbaar oordeel
§ Zo’n bindend oordeel dat impuls geeft aan handelen = moreel motief
§ De praktische rede legt ons ook op dit inzicht of oordeel in het handelen op
te volgen
§ Principe van normativiteit
1.4. EMOTIES , MORELE ERVARING EN PRATISCHE REDE
• Praktische rede is ingebed in een brede morele ervaring
• Bredere morele ervaring
o = geheel van attitudes, overtuigingen, gevoelens (emoties) die samenhangen met
gevoeligheid voor goed en kwaad, voor de moraal als systeem van normen en
waarden
o Kant zegt nooit vertrouwen op emotie
o Andere zegen juist goed handelen met juiste emotie (medelijden)
• 2 fundamentele emoties voor moreel goed en kwaad ( basisemoties)
o 1) empathie of mededogen met medemens
o 2) zin voor rechtvaardigheid of fairness (= biologische oorsprong van de moraal)
• Frans de waal -> eigen aan mens -> in de genen
o Moraal = natuur en cultuur
o Mens = wezen van cultuur en rede
o Vermogen om emoties te corrigeren, motieven af te wegen, gedrag te interpreteren
§ = fundamenteel verschil met het dier
• Rol van cognitieve reflectie = praktische rede -> is fundamenteel in ethiek
• Belang praktische rede
o = rede is de mens in staat oordelen over morele gepastheid / juistheid
o Emoties zijn redelijk overtuiging, morele beslissingen zonder rationele
verantwoording , zijn moeilijk voor te stellen
o Gevoel en rede
o Netwerk of systeem van morele waarden en normen
1.5. MORELE NORMEN EN WAARDEN
1.5.1. MORELE NORMEN/ REGELS
• een norm = regel , richtsnoer (soort handelingsregels)
o Vb wettelijke norm , sociale norm
• Morele normen
o = zijn specifieke gedragsregels die het handelen en oordelen van een groep of
samenleving ordenen in overeenstemming met het gangbare systeem van normen
en waarden en vanuit de erkenning van een objectieve standaard van moreel goed en
kwaad.
o Kenmerken
§ 1) verwant met rechtsregels (wetten en sociale normen )
• Onvoorwaardelijk bindend ervaren
• Onafhankelijk van positieve gezagsinstantie of conventie
• Fundamentele waarden en zelf Standaard van goed en kwaad
§ 2) zeer algemeen of specifiek zijn
• = je behoort de waarheid te spreken
• Specifiek = legitiem geweld beoogde doel
7
, Ethiek samenvatting 2024-2025 Prof Lemmens
§ 3) Verwijzen naar principes die soms conflicteren, maar kunnen afgewogen
tav elkaar
• Gebaseerd op meer algemene principe of waarden die in principe
door de praktische rede als element van een samenhangend
coherent waardensysteem beschouwd worden
§ 4) Leggen geheel van plichten en rechten vast
• Wat moet je doen? Wat mag je niet doen ? Wat is geoorloofd?
• Verwijzen naar perfecte of imperfecte plichten
o Perfecte plichten = regel waarvan de overtreding of naleving
eenduidig kan worden bepaald
§ Je moet andermans goed respecteren
o Imperfecte plichten = regel die een goed opleg maar
waarvan de juiste naleving of invulling niet zo strikt kaan
worden vastlegde
§ ‘vrienden in nood moet je helpen’
• Naleving in eerste geval scherp te stellen / in tweede geval voor
interpretatie vatbaar
§ 5) morele normen niet alleen specifieker of algemenere zijn -> verschilt van
cultuur tot cultuur of samenleving tot samenleving discussie bestaan
hoever deze reiken en waarop ze al dan niet betrekking hebben
• Vb Seksuele normen
• Sommige zeggen louter sociale regels zijn en gewoonte is
gebaseerd
o Betekent moreel goed en kwaad geen absolute grondslag
heeft
1.5.2. MORELE WAARDEN
• = is een doeleinde van het handelen dat door de leden van en samenleving erkend wordt als
een intrinsiek goed en een essentieel aspect van het harmonieus samenleven
o Vb Vriendschap, solidariteit,
o Gericht op het intrinsiek doel = principes noemen
§ intrinsiek of absoluut: ‘goed (waardevol) – omwille – van – zichzelf’
o ook principes genoemd (vb principe van autonomie)
• niet morele waarden: vb esthetische waarden, functionele of instrumentele waarden,
economische waarden
o Ook efficiëntie , doelgerichtheid functionaliteit
• Aristoteles: morele waarden zijn universeel (= onvoorwaardelijk / intrinsieke betekenis
o verwijzen naar Hoogste Goed dat doel – op - zich is van menselijk leven (telos)
• In dagdagelijkse morele ervaring: waarden conflicteren vaak
o Verschillende visies op het goede leven lijken bestaan
o Bv.: zorg voor vluchtelingen, maar ook voor eigen familie / huis en haard: hoe te
verzoenen?
• Probleem van de universaliteit van de ethiek / Moraal?
o Universele morele waarden bestaan en dar de zoektoch naar een coherent
samenhangend concept van het goede leven als wezenlijk onderdeel van het goede
leven worden ervaren
§ Echter formeel -> verschilt van cultuur tot cultuur waarden verschillen/
varieren
• Polygamie in Islam, monogamie in Christendom & Jodendom
• Vrouwenbesnijdenis
• Doodstraf
o In deze cursus: formeel universalisme van morele grondwaarden
8
