Samenvatting “Basiskennis Taalonderwijs”
Per domein zijn de belangrijkste kenniselementen beschreven aan de hand van de vier invalshoeken:
1. De leerinhoud; hierin wordt beschreven wat de leerling moet weten en kunnen in een bepaald
domein. Dit is onder meer vastgelegd In de kerndoelen aan de tussendoelen (TULE-SLO). Hierin
wordt bijvoorbeeld beschreven welke vaardigheden kinderen moeten hebben bij het schrijven
van een tekst of het spellen van woorden. Ook wordt er aandacht besteed aan de kenmerken van
teksten die kinderen moeten kennen.
2. De domeindidactiek; Dit is de manier waarop je de leerinhoud van een bepaald domein aan
kinderen onderwijst. Hier gaat het om de vaardigheden die een leerkracht moet hebben om goed
onderwijs te kunnen geven in een bepaald taaldomein. Je leert hier het antwoord op vragen als:
hoe geef je instructie, welke onderwijsmiddelen gebruik je, hoe toets je je onderwijs?
3. Het fundament; oftewel een bepaalde achtergrondkennis die nodig is. Welke theorieën zijn er
bijvoorbeeld over het leesproces of wat is er bekend over de meest efficiënte manier om kinderen
nieuwe woorden aan te leren?
4. Taaldidactiek en taalbeleid; De opsplitsing van het taalonderwijs in verschillende domeinen is wat
kunstmatig aangezien deze in het dagelijks leven door elkaar lopen. Daarom wordt er ook
aandacht besteed aan algemene taal didactische principes. Dat zijn verschillende manieren
waarop je taalonderwijs kunt geven of hoe je
als basisschool beleid kunt ontwikkelen op
het gebied van taal.
Argumenten om apart taalonderwijs te geven:
Schriftelijke taalvaardigheid leren kinderen
niet spontaan
Niet alle kinderen kunnen zich zelfstandig een
bepaald niveau van taalvaardigheid eigen
maken
Op school leer je een ander soort taalgebruik
dan in het dagelijks leven
Bepaalde taalvormen leer je alleen met
behulp van het taalonderwijs
Als je kinderen plezier in het lezen van
boeken wilt bijbrengen, dan moet je daar apart aandacht aan besteden
Taal heeft verschillende functies voor mensen. We maken onderscheid tussen:
De communicatieve (we gebruiken taal als communicatiemiddel) of sociale taalfunctie
o Je kunt sociale taalfuncties aanwijzen zoals zelfhandhaving (voor jezelf opkomen tijdens een
gesprek), zelfsturing (met woorden het handelen ordenen en plannen aankondigen), sturing
van anderen (gedrag van anderen beïnvloeden), structurering van het gesprek (taal gebruiken
om het gespreksverloop te beïnvloeden).
De conceptualiserende of cognitieve functie (je gebruikt taal als een hulpmiddel om je gedachten
te ordenen en greep te krijgen op de werkelijkheid)
o cognitieve taalfuncties zijn rapporteren (graag verslag doen van iets wat in de werkelijkheid
voorkomt), redeneren (hier bewerkt de gebeurtenis door een extra denkstap in te bouwen. Je
kunt dat doen door de gebeurtenis chronologisch te ordenen of je trekt conclusies),
projecteren (je probeert je te verplaatsen in de gedachten en gevoelens van iemand anders)
De expressieve taalfunctie (taal gebruiken om gevoelens te uiten, om iets te zeggen dat anderen
nog niet eerder zo gezegd hebben, taal gebruiken als expressiemiddel).
NL – Samenvatting ‘Basiskennis Taalonderwijs’ pag. 1
, Communicatieve competentie > het vermogen om de communicatieve functie van taal te
gebruiken. Een kind moet bijvoorbeeld leren dat je Als je om een koekje wilt vragen beter de
formulering ‘Mag ik een koekje?’ kunt gebruiken in plaats van ‘Koekje!’ Of je de communicatieve
competentie goed kunt gebruiken hangt af van je kennis van het taalsysteem en de taalregels,
maar heeft ook te maken met de vaardigheid om een gesprek te voeren en daarbij efficiënte
strategieën te gebruiken. En Je moet ook je taalgebruik kunnen aanpassen aan de verschillende
taalgebruikssituaties en bijvoorbeeld weten dat je bij een sollicitatiegesprek anders
communiceert dan in de kroeg.
De communicatieve competentie wordt ook wat onderscheiden en verschillende deelcompetenties:
o De grammaticale competentie (ook wel linguïstische competentie genoemd). Hierbij gaat het
niet Alleen om het kennen van de grammaticale regels, maar ook om de woordenschat, het
correct vervoegen en verbuigen van woorden aan de kennis van de correcte uitspraak van
woorden. Het omvat alle kennis van de taal en de taalregels die nodig zijn om adequaat te
kunnen communiceren.
o De tekstuele competentie. Hierbij gaat het om de kennis van gesproken en geschreven teksten.
Je moet weten hoe je een gesprek begint en eindigt, maar ook kennis hebben van de regels
voor schriftelijke teksten.
o De strategische competentie. Dit is het vermogen van een taalgebruiker om strategieën te
hanteren om zo bepaalde doelen te bereiken. Het gaat om schrijfstrategieën en spreek- en
luister strategieën Je moet weten hoe je bijvoorbeeld anderen kunt overtuigen of aanzetten
tot actie.
o De functionele competentie. Dit is het vermogen van een taalgebruiker om zijn taalgebruik aan
te passen aan een specifieke situatie. In een brief aan de gemeente waarin je vraagt om iets te
doen aan het zware afval In de straat hanteer je een ander taalgebruik dan in een chat met
vrienden.
Taal is een recursief systeem. Dat houdt in dat een element van de taal weer eenzelfde element van
de taal kan bevatten. Zo kan een zin ook weer een andere zin bevatten. De zin ‘Ik vermoed dat hij
liegt’ bevat zelf weer de zin ‘hij liegt’. We noemen dat ook wel een samengestelde zin. Op die manier
kun je zinnen eindeloos uitbreiden.
Taalbeschouwing
Bij taalbeschouwing wil je kinderen leren te reflecteren op de taalvorm, de manier waarop iets is
verwoord aan het gebruik van taal. Het gaat erom dat kinderen In de vorm van de taal
bijzonderheden en regelmaat ontdekken. Zo kunnen ze bijvoorbeeld ontdekken dat een
persoonsvorm altijd de tijd In de zin aangeeft en dat je het woord kantelen op twee manieren kunt
uitspreken. Een belangrijk onderdeel van taalbeschouwing is traditionele grammatica, waarbij
kinderen zinnen moeten ontleden in zinsdelen en de verschillende soorten woorden kunnen
benoemen.
Taalniveau Regels voor Onderdeel taalkunde
Fonologisch niveau Uitspraak Fonologie
Morfologisch niveau Opbouw van woorden Morfologie
Syntactisch niveau Volgorde van woorden Syntaxis
Semantisch niveau Betekenis Semantiek
Pragmatisch niveau Gebruik Pragmatiek
Orthografisch niveau Spelling Orthografie
NL – Samenvatting ‘Basiskennis Taalonderwijs’ pag. 2
, Fonologie is de klankleer, we letten hierbij op de uitspraak van de woorden, de regels voor de
volgorde van spraakklanken, de intonatie of het woordaccent.
Foneem is een klank die betekenisverschil tussen woorden veroorzaakt. Je kunt met de klemtoon
nadruk leggen op een woord. Als je in een zin de nadruk legt op één woord, dan geeft dat een
bepaalde betekenisnuancering (zinsaccent). Bij zinsmelodie spreek je over de intonatie waarmee een
zin wordt uitgesproken. Ook de intonatie is weer bepalend voor de betekenis van een zin.
Morfologie is een onderdeel van de taalkunde waarin men onderzoekt hoe woorden zijn opgebouwd
uit betekenis elementen en op welke manier een taalgebruiker nieuwe woorden vormt.
Morfeem is het kleinste element van een taal.
Vrije morfemen zijn betekenis dragende zoals huis, paard, mail en klein.
Gebonden morfemen kun je niet als woord gebruiken maar zijn gekoppeld aan een ander woord,
zoals -ig of -heid.
Morfologisch niveau is het niveau van taal dat betrekking heeft op de opbouw van woorden in
morfemen. Er zijn vier verschillende morfologische principes:
Samenstelling; als twee losse woorden worden samengevoegd tot één woord.
Afleiding; een woord waarvan niet alle delen als zelfstandig woord kunnen voorkomen. Bij een
afleiding wordt een gebonden morfeem toegevoegd aan een woord, zodat er een nieuw woord
ontstaan. Bijvoorbeeld -ig toevoegen aan nat, krijg je nattig.
Verbuiging; ondanks samenvoeging van vrij met gebonden morfeem, ontstaat er niet een geheel
nieuw woord. Naast groot kennen we de verbogen vorm grote, maar het gaat om hetzelfde
woord. We kennen de volgende verbuiging:
o Meervoud, bijvoorbeeld: beesten, anjers
o Verkleinwoord, bijvoorbeeld: huisje, boompje, beestje, woninkje, weggetje
o Vergelijking, bijvoorbeeld: kleiner, kleinst
o Buigings-s, bijvoorbeeld: (iets) leuks
o Buigings-e, bijvoorbeeld: mooie
Syntaxis is de leer van de zinsopbouw. Een zin is een taaluiting die de functie heeft van een
mededeling, vraag of bevel. De regels voor de combinatiemogelijkheden van woorden in een zin
noemen we grammaticale of syntactische regels.
Op het syntactisch niveau van de taal beschrijven we de regels voor het combineren van woorden. Je
kunt op verschillende manieren het syntactische niveau van de taal beschrijven. Je kunt letten op:
o Woorden
o Woordgroepen
o Zinsdelen
o Zinstypen (mededelend, vragend, gebiedend)
Woordsoort Voorbeeld
Zelfstandig naamwoord Waarheid
Bijvoeglijk naamwoord Aardige
Telwoord Duizend, eenentwintigste, enkele
Werkwoord Hebben, zijn, integreren
Lidwoord De, het, een
Voornaamwoord Hij, zijn, die men, dat
Bijwoord Bijna
Voorzetsel Tussen
Voegwoord En, omdat
Tussenwerpsel Ach
NL – Samenvatting ‘Basiskennis Taalonderwijs’ pag. 3
Per domein zijn de belangrijkste kenniselementen beschreven aan de hand van de vier invalshoeken:
1. De leerinhoud; hierin wordt beschreven wat de leerling moet weten en kunnen in een bepaald
domein. Dit is onder meer vastgelegd In de kerndoelen aan de tussendoelen (TULE-SLO). Hierin
wordt bijvoorbeeld beschreven welke vaardigheden kinderen moeten hebben bij het schrijven
van een tekst of het spellen van woorden. Ook wordt er aandacht besteed aan de kenmerken van
teksten die kinderen moeten kennen.
2. De domeindidactiek; Dit is de manier waarop je de leerinhoud van een bepaald domein aan
kinderen onderwijst. Hier gaat het om de vaardigheden die een leerkracht moet hebben om goed
onderwijs te kunnen geven in een bepaald taaldomein. Je leert hier het antwoord op vragen als:
hoe geef je instructie, welke onderwijsmiddelen gebruik je, hoe toets je je onderwijs?
3. Het fundament; oftewel een bepaalde achtergrondkennis die nodig is. Welke theorieën zijn er
bijvoorbeeld over het leesproces of wat is er bekend over de meest efficiënte manier om kinderen
nieuwe woorden aan te leren?
4. Taaldidactiek en taalbeleid; De opsplitsing van het taalonderwijs in verschillende domeinen is wat
kunstmatig aangezien deze in het dagelijks leven door elkaar lopen. Daarom wordt er ook
aandacht besteed aan algemene taal didactische principes. Dat zijn verschillende manieren
waarop je taalonderwijs kunt geven of hoe je
als basisschool beleid kunt ontwikkelen op
het gebied van taal.
Argumenten om apart taalonderwijs te geven:
Schriftelijke taalvaardigheid leren kinderen
niet spontaan
Niet alle kinderen kunnen zich zelfstandig een
bepaald niveau van taalvaardigheid eigen
maken
Op school leer je een ander soort taalgebruik
dan in het dagelijks leven
Bepaalde taalvormen leer je alleen met
behulp van het taalonderwijs
Als je kinderen plezier in het lezen van
boeken wilt bijbrengen, dan moet je daar apart aandacht aan besteden
Taal heeft verschillende functies voor mensen. We maken onderscheid tussen:
De communicatieve (we gebruiken taal als communicatiemiddel) of sociale taalfunctie
o Je kunt sociale taalfuncties aanwijzen zoals zelfhandhaving (voor jezelf opkomen tijdens een
gesprek), zelfsturing (met woorden het handelen ordenen en plannen aankondigen), sturing
van anderen (gedrag van anderen beïnvloeden), structurering van het gesprek (taal gebruiken
om het gespreksverloop te beïnvloeden).
De conceptualiserende of cognitieve functie (je gebruikt taal als een hulpmiddel om je gedachten
te ordenen en greep te krijgen op de werkelijkheid)
o cognitieve taalfuncties zijn rapporteren (graag verslag doen van iets wat in de werkelijkheid
voorkomt), redeneren (hier bewerkt de gebeurtenis door een extra denkstap in te bouwen. Je
kunt dat doen door de gebeurtenis chronologisch te ordenen of je trekt conclusies),
projecteren (je probeert je te verplaatsen in de gedachten en gevoelens van iemand anders)
De expressieve taalfunctie (taal gebruiken om gevoelens te uiten, om iets te zeggen dat anderen
nog niet eerder zo gezegd hebben, taal gebruiken als expressiemiddel).
NL – Samenvatting ‘Basiskennis Taalonderwijs’ pag. 1
, Communicatieve competentie > het vermogen om de communicatieve functie van taal te
gebruiken. Een kind moet bijvoorbeeld leren dat je Als je om een koekje wilt vragen beter de
formulering ‘Mag ik een koekje?’ kunt gebruiken in plaats van ‘Koekje!’ Of je de communicatieve
competentie goed kunt gebruiken hangt af van je kennis van het taalsysteem en de taalregels,
maar heeft ook te maken met de vaardigheid om een gesprek te voeren en daarbij efficiënte
strategieën te gebruiken. En Je moet ook je taalgebruik kunnen aanpassen aan de verschillende
taalgebruikssituaties en bijvoorbeeld weten dat je bij een sollicitatiegesprek anders
communiceert dan in de kroeg.
De communicatieve competentie wordt ook wat onderscheiden en verschillende deelcompetenties:
o De grammaticale competentie (ook wel linguïstische competentie genoemd). Hierbij gaat het
niet Alleen om het kennen van de grammaticale regels, maar ook om de woordenschat, het
correct vervoegen en verbuigen van woorden aan de kennis van de correcte uitspraak van
woorden. Het omvat alle kennis van de taal en de taalregels die nodig zijn om adequaat te
kunnen communiceren.
o De tekstuele competentie. Hierbij gaat het om de kennis van gesproken en geschreven teksten.
Je moet weten hoe je een gesprek begint en eindigt, maar ook kennis hebben van de regels
voor schriftelijke teksten.
o De strategische competentie. Dit is het vermogen van een taalgebruiker om strategieën te
hanteren om zo bepaalde doelen te bereiken. Het gaat om schrijfstrategieën en spreek- en
luister strategieën Je moet weten hoe je bijvoorbeeld anderen kunt overtuigen of aanzetten
tot actie.
o De functionele competentie. Dit is het vermogen van een taalgebruiker om zijn taalgebruik aan
te passen aan een specifieke situatie. In een brief aan de gemeente waarin je vraagt om iets te
doen aan het zware afval In de straat hanteer je een ander taalgebruik dan in een chat met
vrienden.
Taal is een recursief systeem. Dat houdt in dat een element van de taal weer eenzelfde element van
de taal kan bevatten. Zo kan een zin ook weer een andere zin bevatten. De zin ‘Ik vermoed dat hij
liegt’ bevat zelf weer de zin ‘hij liegt’. We noemen dat ook wel een samengestelde zin. Op die manier
kun je zinnen eindeloos uitbreiden.
Taalbeschouwing
Bij taalbeschouwing wil je kinderen leren te reflecteren op de taalvorm, de manier waarop iets is
verwoord aan het gebruik van taal. Het gaat erom dat kinderen In de vorm van de taal
bijzonderheden en regelmaat ontdekken. Zo kunnen ze bijvoorbeeld ontdekken dat een
persoonsvorm altijd de tijd In de zin aangeeft en dat je het woord kantelen op twee manieren kunt
uitspreken. Een belangrijk onderdeel van taalbeschouwing is traditionele grammatica, waarbij
kinderen zinnen moeten ontleden in zinsdelen en de verschillende soorten woorden kunnen
benoemen.
Taalniveau Regels voor Onderdeel taalkunde
Fonologisch niveau Uitspraak Fonologie
Morfologisch niveau Opbouw van woorden Morfologie
Syntactisch niveau Volgorde van woorden Syntaxis
Semantisch niveau Betekenis Semantiek
Pragmatisch niveau Gebruik Pragmatiek
Orthografisch niveau Spelling Orthografie
NL – Samenvatting ‘Basiskennis Taalonderwijs’ pag. 2
, Fonologie is de klankleer, we letten hierbij op de uitspraak van de woorden, de regels voor de
volgorde van spraakklanken, de intonatie of het woordaccent.
Foneem is een klank die betekenisverschil tussen woorden veroorzaakt. Je kunt met de klemtoon
nadruk leggen op een woord. Als je in een zin de nadruk legt op één woord, dan geeft dat een
bepaalde betekenisnuancering (zinsaccent). Bij zinsmelodie spreek je over de intonatie waarmee een
zin wordt uitgesproken. Ook de intonatie is weer bepalend voor de betekenis van een zin.
Morfologie is een onderdeel van de taalkunde waarin men onderzoekt hoe woorden zijn opgebouwd
uit betekenis elementen en op welke manier een taalgebruiker nieuwe woorden vormt.
Morfeem is het kleinste element van een taal.
Vrije morfemen zijn betekenis dragende zoals huis, paard, mail en klein.
Gebonden morfemen kun je niet als woord gebruiken maar zijn gekoppeld aan een ander woord,
zoals -ig of -heid.
Morfologisch niveau is het niveau van taal dat betrekking heeft op de opbouw van woorden in
morfemen. Er zijn vier verschillende morfologische principes:
Samenstelling; als twee losse woorden worden samengevoegd tot één woord.
Afleiding; een woord waarvan niet alle delen als zelfstandig woord kunnen voorkomen. Bij een
afleiding wordt een gebonden morfeem toegevoegd aan een woord, zodat er een nieuw woord
ontstaan. Bijvoorbeeld -ig toevoegen aan nat, krijg je nattig.
Verbuiging; ondanks samenvoeging van vrij met gebonden morfeem, ontstaat er niet een geheel
nieuw woord. Naast groot kennen we de verbogen vorm grote, maar het gaat om hetzelfde
woord. We kennen de volgende verbuiging:
o Meervoud, bijvoorbeeld: beesten, anjers
o Verkleinwoord, bijvoorbeeld: huisje, boompje, beestje, woninkje, weggetje
o Vergelijking, bijvoorbeeld: kleiner, kleinst
o Buigings-s, bijvoorbeeld: (iets) leuks
o Buigings-e, bijvoorbeeld: mooie
Syntaxis is de leer van de zinsopbouw. Een zin is een taaluiting die de functie heeft van een
mededeling, vraag of bevel. De regels voor de combinatiemogelijkheden van woorden in een zin
noemen we grammaticale of syntactische regels.
Op het syntactisch niveau van de taal beschrijven we de regels voor het combineren van woorden. Je
kunt op verschillende manieren het syntactische niveau van de taal beschrijven. Je kunt letten op:
o Woorden
o Woordgroepen
o Zinsdelen
o Zinstypen (mededelend, vragend, gebiedend)
Woordsoort Voorbeeld
Zelfstandig naamwoord Waarheid
Bijvoeglijk naamwoord Aardige
Telwoord Duizend, eenentwintigste, enkele
Werkwoord Hebben, zijn, integreren
Lidwoord De, het, een
Voornaamwoord Hij, zijn, die men, dat
Bijwoord Bijna
Voorzetsel Tussen
Voegwoord En, omdat
Tussenwerpsel Ach
NL – Samenvatting ‘Basiskennis Taalonderwijs’ pag. 3
