INLEIDING
RECHTSPSYCHOLOGIE
2024/2025
UNIVERSITEIT LEIDEN
,INHOUDSOPGAVE
WEEK 1 – BEWIJS EN OVERTUIGING ............................................................................................... 2
LITERATUUR ......................................................................................................................................... 2
H1 – Over de rechtspsychologie .................................................................................................. 2
H2 – Klassieke experimenten in de rechtspsychologie ................................................................ 5
H4 – De waarde van het bewijs ...................................................................................................11
H7 – De rechtspsycholoog als deskunige ...................................................................................17
H12 – Het geheugen van getuigen ...............................................................................................20
H35 – Rechterlijke dwalingen .....................................................................................................24
Reader: Bijkans begrepen: Feitelijk en vermeend begrip van forensische
deskundigenrapportages onder rechters, advocaten en deskundigen.......................................29
HOORCOLLEGE................................................................................................................................... 32
WERKGROEP ...................................................................................................................................... 37
WEEK 2 – RECHTERLIJKE BESLUITVORMING.................................................................................. 39
LITERATUUR ....................................................................................................................................... 39
H5 – Tunnelvisie .........................................................................................................................39
H6 – Heuristieken .......................................................................................................................42
H32 – Schuld toedelen ...............................................................................................................46
H33 – Straffende rechters en psychologische denkeigenaardigheden .......................................49
Reader: Paradoxes of proof and punishment: Psychological pitfalls in judical decision making 56
HOORCOLLEGE................................................................................................................................... 59
WERKGROEP ...................................................................................................................................... 64
WEEK 3 – VERDACHTENVERHOOR & LEUGENDETECTIE................................................................. 65
LITERATUUR ....................................................................................................................................... 65
H18 – Suggestie tijdens het verhoor............................................................................................65
H28 – Het verhoor van verdachten 2.0 ........................................................................................69
H29 – Het proces-verbaal van verdachtenverhoor......................................................................74
H31 – Valse bekentenissen ........................................................................................................77
H23 – Universele problemen met leugendetectie .......................................................................80
H24 – Leugendetectie met de polygraaf......................................................................................81
H25 – Leugendetectie door te letten op non-verbaal gedrag .......................................................84
HOORCOLLEGE................................................................................................................................... 86
WERKGROEP ...................................................................................................................................... 90
WEEK 4 – OOGGETUIGEN: HERINNEREN, HERKENNEN EN DE HERKENNINGSPROCEDURE ............ 92
LITERATUUR ....................................................................................................................................... 92
H13 – Hervonden herinneringen .................................................................................................92
H16 – Het verhoren van een getuige............................................................................................94
H20 – Fundamenten van herkennen ...........................................................................................97
H21 - herkenningsprocedures .................................................................................................. 101
HOORCOLLEGE................................................................................................................................. 105
WERKGROEP .................................................................................................................................... 108
WEEK 5 – GASTCOLLEGE: RECHTSPSYCHOLOGIE IN DE PRAKTIJK ............................................... 109
(GAST)HOORCOLLEGE ........................................................................................................................ 109
WERKGROEP .................................................................................................................................... 111
1
,WEEK 1 – BEWIJS EN OVERTUIGING
LITERATUUR
H1 – OVER DE RECHTSPSYCHOLOGIE
Rechtspsychologie: omvat alle facetten van menselijk gedrag binnen de forensische context; het
houdt zich bezig met hoe mensen zich gedragen en aan welke invloeden zij daarbij onderhevig zijn.
Overeenkomsten tussen rechtspsychologie en rechtswetenschap:
- Dezelfde juridische (strafrechtelijke) context
- Beide geneigd te spreken in termen van individueel gedrag en over concrete zaken
Verschillen tussen rechtspsychologie en rechtswetenschap:
- Het recht is een normatief systeem dat erop gericht is schuldigen op te sporen, te vervolgen
en te berechten en onschuldigen te beschermen tegen vervolging en bestraffing. Het recht
schrijft voor hoe die beoogde toestand bereikt dient te worden door de procedures en het
gedrag van mensen te reguleren.
De rechtspsychologie is een descriptieve wetenschap; het houdt zich bezig met hoe
mensen zich gedragen, hoe beslissingen worden genomen en welke rol de normatieve
rechtsregels daarin spelen. Hierbij worden ook andere invloeden op het gedrag van mensen.
Verschillen tussen forensische psychologen en rechtspsychologen.
- Forensische psychologen passen klinische psychologie toe op individuen in een gerechtelijke
context.
Rechtspsychologen vooral vanuit de cognitieve psychologie en de functieleer kijken naar het
gedrag van mensen dat onder invloed van het recht zou moeten staan.
- Forensische psychologie richt zich specifiek op mogelijke stoornissen,
toerekeningsvatbaarheid en recidiverisico van verdachten. Dat leidt tot diagnoses die een rol
kunnen spelen bij rechterlijke oordelen over schuld en straf.
Rechtspsychologie richt zich over de rol van algemeen menselijke functies, zoals
waarnemen, zich herinneren en beslissen. Het betreft een toegepaste wetenschap waarbij
kennis die verworven is uit relevant psychologisch empirisch onderzoek wordt toegepast op
recht (experimentele benadering).
1) Een kleine geschiedenis
Grondlegger van de rechtspsychologie: William Stern.
Hij maakte onderzoeksprogramma Aussagepsychologie / psychology of testimony: bijv.
afbeelding te zien en later vertellen wat ze hadden waargenomen.
Op grond van deze experimenten concludeerde Stern: ‘’De foutloze herinnering is niet de regel, maar
de uitzondering. En zelfs de eed biedt geen bescherming tegen herinneringsillusies.’’
Die conclusie scherpten Stern en medewerkers verder aan met hun Wirklichkeitsversuche / mock
crimes: ging om ruzies die door de onderzoekers in de collegezaal werden geënsceneerd en waarbij
naïeve studenten als getuigen fungeerden.
De Wirklichkeitsversuche raakte in de mode.
Gevolg: Psycholoog kreeg in de Duitse rechtspraak als getuigendeskundige een vaste rol
toegewezen.
Hugo Münsterberg probeerde zich in de VS op te werpen als grondlegger van psychology of law.
Maar, Münsterbergs pogingen waren onhandig.
Hij vergat in zijn On the Witness Stand duidelijk te maken hoezeer hij schatplichtig was aan Stern en
had hij in zijn boek allerlei malicieuze kwalificaties van juristen: traag, onwetend, vol met vooroordelen
en onverstoorbaar in hun dommigheid.
In de handen van Münsterberg werd de rechtspsychologie psychology against law.
2
, 2) In Nederland
Rechtspsychologie heeft een duidelijk begin: de zomer van 1909.
Jan Simon van der Aa voerde een Wirklichkeitsversuch uit in zijn collegezaal. Een medewerker drong
de zaal binnen en begon opgewonden ruzie te maken over een brief in een blauwe envelop. Er
ontstond een vechtpartij. Nadat de vechtenden waren vertrokken, vroeg Simon van der Aa de
aanwezigen hun waarnemingen op te schrijven. De beschrijvingen liepen nogal uiteen.
Hiermee demonstreerde Simon van der Aa de feilbaarheid van getuigen.
Die simpele boodschap sloot aan bij de opvatting dat vrouwen en kinderen sowieso
imcompetente getuigen zijn.
In zijn latere publicaties begon Stern zich zorgen te maken over deze eenzijdigheid.
Beginjaren van de rechtspsychologie getypeerd als die van een discipline die met het
collegezaalexperiment vooral de boodschap probeerde uit te venten dat getuigen onbetrouwbaar
zijn.
Na 1909 bleef het bijna 70 jaar stil in Nederland; een stilte die pas doorbroken werd door de publicatie
in 1977 van Een theorie over rechterlijke beslissingen van Hans Combag, Johan de Wijkerslooth
en Job Cohen.
Daarmee begonnen zij in de Nederlandse rechtspsychologie een rode draad die nog steeds belangrijk
is: het onderzoek naar rechterlijke beslissingen.
In de jaren 80 kwamen degenen die zich indertijd met rechtspsychologie bezighielden regelmatig bij
elkaar in de Werkgroep Rechtspsychologie. Dit resulteerde in een speciaal nummer van het
Nederlands Tijdschrift voor de Psychologie, in de First European Conference on La wand
Psychology in Maastricht (1988) en in het eerste handboek over rechtspsychologie: De menselijke
factore (1991) (opgevolgd door vier nieuwe uitgaven: Het hart van de zaak, Het recht van binnen,
Reizen met mijn rechter en Routes van het recht).
De publicaties van de afgelopen 40 jaar schetsen een aardig beeld van de ontwikkeling van de
rechtspsychologie in Nederland. De ontwikkeling was, zeker in de eerste helft van die periode, een
roerige.
De meeste commotie veroorzaakte de publicatie van Dubieuze zaken door Hans Combag, Peter van
Koppen en Willem Albert Wagenaar: zij analyseerden de fouten die bij rechterlijke besluitvorming
waren gemaakt.
Bekendste en belangrijkste: commissie- Posthumus.
Een van de fenomenen waaraan Van Koppen in zijn reconstructie ruimschoots aandacht besteedde,
was tunnelvisie bij politie, OM en rechters in het vergaren, selecteren en wegen van bewijs.
Hierdoor kwam de MvJ met een verbeterplan voor het werk van de politie: het Programma
Versterking Opsporing en Vervolging (PVOV). Hierin staan maatregelen om tunnelvisie tegen
te gaan, waarbij kritische reflectie en tegenspraak de belangrijkste zijn.
Maar, in de praktijk komt dit nauwelijks uit de verf door tijd- en capaciteitsgebrek.
3) Deelgebieden van deskundigheid in strafzaken
Rechtspsychologen doen niet alleen wetenschappelijk onderzoek, zij leveren in toenemende mate
bijdragen aan de rechtspraktijk als deskundigen in concrete straf- en civiele zaken.
Sinds 2017 staat het Nederlands Register Gerechtelijk Deskundigen (NRGD) open voor
rechtspsychologen.
Hierin wordt het vakgebied opgedeeld in drie deelgebieden:
1. Validiteit van verklaringen (!)
- Validiteit: mate waarin de verklaring overeenkomst met wat er is gebeurd.
- ‘’Beoordeel de betrouwbaarheid van de verklaringen van persoon X (verdachte,
getuige of aangever).’’
- Belangrijke rollen onder het deelgebied validiteit:
o Rechtspsychologische analyses, zoals dee legio factoren die van invloed zijn
op het waarnemen, zich herinneren en rapporteren van een incident.
o Analyse van gestelde vragen in het verhoor, dat grote invloed heeft op de
verklaring.
3
RECHTSPSYCHOLOGIE
2024/2025
UNIVERSITEIT LEIDEN
,INHOUDSOPGAVE
WEEK 1 – BEWIJS EN OVERTUIGING ............................................................................................... 2
LITERATUUR ......................................................................................................................................... 2
H1 – Over de rechtspsychologie .................................................................................................. 2
H2 – Klassieke experimenten in de rechtspsychologie ................................................................ 5
H4 – De waarde van het bewijs ...................................................................................................11
H7 – De rechtspsycholoog als deskunige ...................................................................................17
H12 – Het geheugen van getuigen ...............................................................................................20
H35 – Rechterlijke dwalingen .....................................................................................................24
Reader: Bijkans begrepen: Feitelijk en vermeend begrip van forensische
deskundigenrapportages onder rechters, advocaten en deskundigen.......................................29
HOORCOLLEGE................................................................................................................................... 32
WERKGROEP ...................................................................................................................................... 37
WEEK 2 – RECHTERLIJKE BESLUITVORMING.................................................................................. 39
LITERATUUR ....................................................................................................................................... 39
H5 – Tunnelvisie .........................................................................................................................39
H6 – Heuristieken .......................................................................................................................42
H32 – Schuld toedelen ...............................................................................................................46
H33 – Straffende rechters en psychologische denkeigenaardigheden .......................................49
Reader: Paradoxes of proof and punishment: Psychological pitfalls in judical decision making 56
HOORCOLLEGE................................................................................................................................... 59
WERKGROEP ...................................................................................................................................... 64
WEEK 3 – VERDACHTENVERHOOR & LEUGENDETECTIE................................................................. 65
LITERATUUR ....................................................................................................................................... 65
H18 – Suggestie tijdens het verhoor............................................................................................65
H28 – Het verhoor van verdachten 2.0 ........................................................................................69
H29 – Het proces-verbaal van verdachtenverhoor......................................................................74
H31 – Valse bekentenissen ........................................................................................................77
H23 – Universele problemen met leugendetectie .......................................................................80
H24 – Leugendetectie met de polygraaf......................................................................................81
H25 – Leugendetectie door te letten op non-verbaal gedrag .......................................................84
HOORCOLLEGE................................................................................................................................... 86
WERKGROEP ...................................................................................................................................... 90
WEEK 4 – OOGGETUIGEN: HERINNEREN, HERKENNEN EN DE HERKENNINGSPROCEDURE ............ 92
LITERATUUR ....................................................................................................................................... 92
H13 – Hervonden herinneringen .................................................................................................92
H16 – Het verhoren van een getuige............................................................................................94
H20 – Fundamenten van herkennen ...........................................................................................97
H21 - herkenningsprocedures .................................................................................................. 101
HOORCOLLEGE................................................................................................................................. 105
WERKGROEP .................................................................................................................................... 108
WEEK 5 – GASTCOLLEGE: RECHTSPSYCHOLOGIE IN DE PRAKTIJK ............................................... 109
(GAST)HOORCOLLEGE ........................................................................................................................ 109
WERKGROEP .................................................................................................................................... 111
1
,WEEK 1 – BEWIJS EN OVERTUIGING
LITERATUUR
H1 – OVER DE RECHTSPSYCHOLOGIE
Rechtspsychologie: omvat alle facetten van menselijk gedrag binnen de forensische context; het
houdt zich bezig met hoe mensen zich gedragen en aan welke invloeden zij daarbij onderhevig zijn.
Overeenkomsten tussen rechtspsychologie en rechtswetenschap:
- Dezelfde juridische (strafrechtelijke) context
- Beide geneigd te spreken in termen van individueel gedrag en over concrete zaken
Verschillen tussen rechtspsychologie en rechtswetenschap:
- Het recht is een normatief systeem dat erop gericht is schuldigen op te sporen, te vervolgen
en te berechten en onschuldigen te beschermen tegen vervolging en bestraffing. Het recht
schrijft voor hoe die beoogde toestand bereikt dient te worden door de procedures en het
gedrag van mensen te reguleren.
De rechtspsychologie is een descriptieve wetenschap; het houdt zich bezig met hoe
mensen zich gedragen, hoe beslissingen worden genomen en welke rol de normatieve
rechtsregels daarin spelen. Hierbij worden ook andere invloeden op het gedrag van mensen.
Verschillen tussen forensische psychologen en rechtspsychologen.
- Forensische psychologen passen klinische psychologie toe op individuen in een gerechtelijke
context.
Rechtspsychologen vooral vanuit de cognitieve psychologie en de functieleer kijken naar het
gedrag van mensen dat onder invloed van het recht zou moeten staan.
- Forensische psychologie richt zich specifiek op mogelijke stoornissen,
toerekeningsvatbaarheid en recidiverisico van verdachten. Dat leidt tot diagnoses die een rol
kunnen spelen bij rechterlijke oordelen over schuld en straf.
Rechtspsychologie richt zich over de rol van algemeen menselijke functies, zoals
waarnemen, zich herinneren en beslissen. Het betreft een toegepaste wetenschap waarbij
kennis die verworven is uit relevant psychologisch empirisch onderzoek wordt toegepast op
recht (experimentele benadering).
1) Een kleine geschiedenis
Grondlegger van de rechtspsychologie: William Stern.
Hij maakte onderzoeksprogramma Aussagepsychologie / psychology of testimony: bijv.
afbeelding te zien en later vertellen wat ze hadden waargenomen.
Op grond van deze experimenten concludeerde Stern: ‘’De foutloze herinnering is niet de regel, maar
de uitzondering. En zelfs de eed biedt geen bescherming tegen herinneringsillusies.’’
Die conclusie scherpten Stern en medewerkers verder aan met hun Wirklichkeitsversuche / mock
crimes: ging om ruzies die door de onderzoekers in de collegezaal werden geënsceneerd en waarbij
naïeve studenten als getuigen fungeerden.
De Wirklichkeitsversuche raakte in de mode.
Gevolg: Psycholoog kreeg in de Duitse rechtspraak als getuigendeskundige een vaste rol
toegewezen.
Hugo Münsterberg probeerde zich in de VS op te werpen als grondlegger van psychology of law.
Maar, Münsterbergs pogingen waren onhandig.
Hij vergat in zijn On the Witness Stand duidelijk te maken hoezeer hij schatplichtig was aan Stern en
had hij in zijn boek allerlei malicieuze kwalificaties van juristen: traag, onwetend, vol met vooroordelen
en onverstoorbaar in hun dommigheid.
In de handen van Münsterberg werd de rechtspsychologie psychology against law.
2
, 2) In Nederland
Rechtspsychologie heeft een duidelijk begin: de zomer van 1909.
Jan Simon van der Aa voerde een Wirklichkeitsversuch uit in zijn collegezaal. Een medewerker drong
de zaal binnen en begon opgewonden ruzie te maken over een brief in een blauwe envelop. Er
ontstond een vechtpartij. Nadat de vechtenden waren vertrokken, vroeg Simon van der Aa de
aanwezigen hun waarnemingen op te schrijven. De beschrijvingen liepen nogal uiteen.
Hiermee demonstreerde Simon van der Aa de feilbaarheid van getuigen.
Die simpele boodschap sloot aan bij de opvatting dat vrouwen en kinderen sowieso
imcompetente getuigen zijn.
In zijn latere publicaties begon Stern zich zorgen te maken over deze eenzijdigheid.
Beginjaren van de rechtspsychologie getypeerd als die van een discipline die met het
collegezaalexperiment vooral de boodschap probeerde uit te venten dat getuigen onbetrouwbaar
zijn.
Na 1909 bleef het bijna 70 jaar stil in Nederland; een stilte die pas doorbroken werd door de publicatie
in 1977 van Een theorie over rechterlijke beslissingen van Hans Combag, Johan de Wijkerslooth
en Job Cohen.
Daarmee begonnen zij in de Nederlandse rechtspsychologie een rode draad die nog steeds belangrijk
is: het onderzoek naar rechterlijke beslissingen.
In de jaren 80 kwamen degenen die zich indertijd met rechtspsychologie bezighielden regelmatig bij
elkaar in de Werkgroep Rechtspsychologie. Dit resulteerde in een speciaal nummer van het
Nederlands Tijdschrift voor de Psychologie, in de First European Conference on La wand
Psychology in Maastricht (1988) en in het eerste handboek over rechtspsychologie: De menselijke
factore (1991) (opgevolgd door vier nieuwe uitgaven: Het hart van de zaak, Het recht van binnen,
Reizen met mijn rechter en Routes van het recht).
De publicaties van de afgelopen 40 jaar schetsen een aardig beeld van de ontwikkeling van de
rechtspsychologie in Nederland. De ontwikkeling was, zeker in de eerste helft van die periode, een
roerige.
De meeste commotie veroorzaakte de publicatie van Dubieuze zaken door Hans Combag, Peter van
Koppen en Willem Albert Wagenaar: zij analyseerden de fouten die bij rechterlijke besluitvorming
waren gemaakt.
Bekendste en belangrijkste: commissie- Posthumus.
Een van de fenomenen waaraan Van Koppen in zijn reconstructie ruimschoots aandacht besteedde,
was tunnelvisie bij politie, OM en rechters in het vergaren, selecteren en wegen van bewijs.
Hierdoor kwam de MvJ met een verbeterplan voor het werk van de politie: het Programma
Versterking Opsporing en Vervolging (PVOV). Hierin staan maatregelen om tunnelvisie tegen
te gaan, waarbij kritische reflectie en tegenspraak de belangrijkste zijn.
Maar, in de praktijk komt dit nauwelijks uit de verf door tijd- en capaciteitsgebrek.
3) Deelgebieden van deskundigheid in strafzaken
Rechtspsychologen doen niet alleen wetenschappelijk onderzoek, zij leveren in toenemende mate
bijdragen aan de rechtspraktijk als deskundigen in concrete straf- en civiele zaken.
Sinds 2017 staat het Nederlands Register Gerechtelijk Deskundigen (NRGD) open voor
rechtspsychologen.
Hierin wordt het vakgebied opgedeeld in drie deelgebieden:
1. Validiteit van verklaringen (!)
- Validiteit: mate waarin de verklaring overeenkomst met wat er is gebeurd.
- ‘’Beoordeel de betrouwbaarheid van de verklaringen van persoon X (verdachte,
getuige of aangever).’’
- Belangrijke rollen onder het deelgebied validiteit:
o Rechtspsychologische analyses, zoals dee legio factoren die van invloed zijn
op het waarnemen, zich herinneren en rapporteren van een incident.
o Analyse van gestelde vragen in het verhoor, dat grote invloed heeft op de
verklaring.
3
