Samenvatting Constitutioneel strafrecht 24-25: lessen + oefeningen werkcolleges (14/20)

RECHT EN CRIMINOLOGIE




Ella Van Dyck
VERKORTE BACHELOR CRIMINOLOGISCHE WETENSCHAPPEN VUB

,Inhoud
RECHT EN CRIMINOLOGIE (2e jaarsvak)...........................................................3
Inleiding.................................................................................................................. 3
H1: Basisbeginselen............................................................................................... 5
1.1 (Constitutioneel) strafrecht is publiek recht (in de zin van overheidsrecht). .5
1.2 Strafrecht moet legaal zijn............................................................................ 6
1.3 Straf is lijden ter vergelding van schuld = leedtoevoeging...........................9
1.4 (Constitutioneel) strafrecht is “straf” en “recht tegelijkertijd......................11
H2: Actoren van de strafrechtsbedeling & de constitutionele functies van het
strafproces........................................................................................................... 12
2.1 Definitie en constitutionele finaliteit van het strafproces............................12
2.2 Verloop van het strafproces in twee fasen..................................................13
2.3 Schema strafprocedure............................................................................... 16
2.4 Rechtsmiddelen na het proces....................................................................16
2.5 Actoren van het strafrecht...........................................................................18
2.6 De verdachte, het vermoeden van onschuld en de rechten van verdediging
.......................................................................................................................... 22
H3: Historisch perspectief DEEL 1........................................................................25
3.1 De oudheid: Goddelijke oorsprong & gewoonte als legitimatie om te straffen
.......................................................................................................................... 25
3.2 Het Romeins strafrecht: rationalisering en verwetenschappelijking............26
3.3 Vroege middeleeuwen: Publiekrechtelijke achteruitgang............................26
3.4 Late middeleeuwen 12- 16de eeuw.............................................................28
H4: Historisch perspectief DEEL 2........................................................................33
4.1 Absolute macht versus scheiding der machten...........................................33
4.2 De Verlichting en het ontstaan van de grondwet en het (constitutioneel)
klassiek strafrecht ............................................................................................ 35
4.3 Focus op de eerste grondwet......................................................................38
4.4 Slavernij en de Amerikaanse grondwet.......................................................43
H5: Strafrechtstheoretisch perspectief: Het constitutioneel strafrecht in crisis....46
5.1 Van Frans revolutionair strafrecht naar de wetboeken van Keizer Napoleon,
naar het Belgische klassieke strafrecht.............................................................46
5.2 Totalitarisme: crisis van het strafrecht........................................................47
5.3 Reacties op WO2 en impact op (Belgische) strafrecht.................................49
H6: Europees mensenrechtelijk perspectief.........................................................54
6.1 De Europese grondwettelijke verankering van het strafprocesrecht...........54
6.2 Indeling overlappende grond- en mensenrechten: 3 soorten generaties in
rechten.............................................................................................................. 56

1

, 6.3 Codificeren van rechten.............................................................................. 57
6.4 Waarom een Raad van Europa en Europees verdrag voor de rechten van de
mens................................................................................................................. 60
6.5 Ontstaan Raad van Europa 1949.................................................................60
6.6 Raad van Europa: EVRM & EHRM................................................................64
6.7 Inhoud EVRM............................................................................................... 65
6.8 Art. 15: Mensenrechten zijn niet absoluut...................................................66
6.9 Wat is de impact case-law van het Europees Hof voor de Rechten van de
mens op het strafprocesrecht?..........................................................................67
H7: Belgisch grondwettelijk perspectief...............................................................74
7.1 Ontstaan Belgische Gw. en fundamentele wijzigingen...............................74
7.2 Materiële en formele Gw.............................................................................. 77
7.3 Rechten en vrijheden van burgers ZIE p. 79................................................81
7.4 Het grondwettelijk Hof & de constitutionele toetsing..................................84
7.5 Andere vormen van constitutionele toetsing in België................................90
H8: Bijzondere wet tot hervorming der instellingen = BWHI................................91
8.1 De bevoegdheidsverdeling inzake materieel en formeel strafrecht............91
8.2 Art. 11 en 11bis bijzondere wet: instrumentele bevoegdheden..................99
8.3 De strafrechtelijke bevoegdheden van de centrale beleidsniveaus in België
........................................................................................................................ 100




2

,RECHT EN CRIMINOLOGIE (2e jaarsvak)
INLEIDING
Maatschappelijk debat
 De maatschappij heeft tegenstijdige meningen: volgens vele mogen we
niets meer en volgens andere mag er te veel
 Niets doen: we mogen niet meer lachen met, zeggen wat we vinden
=> cancel culture
 Er mag te veel: gezegd, (haatspraak en desinformatie), gedaan,
gepest, belaagd worden
 Belangrijk figuur in dit maatschappelijk debat = Elon Musk
 Aanvaard zijn eigen dochter niet omdat het ander geslacht is dan
gewild
 Vindt dat zijn dochter besmet is met het ‘wokevirus’
 Hij heeft twitter overgekocht en hierbij het verspreiden van alle
informatie toegestaan, tegen de GDPR
 Is zijn gedrag niet strafbaar? Worden de basisbeginselen
geschonden? Wordt die beschermd door de
Belang constitutioneel strafrecht
Welk gedrag wordt (niet) strafbaar gesteld?
 In de grondwet staan er belangrijke beginselen voor criminologen om te
bepalen welk gedrag strafbaar gesteld wordt
 Bepaalde gedragingen zijn constitutioneel beschermd: vrijheid van
meningsuiting (niet absoluut, er zijn grenzen aan deze vrije
meningsuiting), vrijheid van religie (niet absoluut), …
Wie bepaalt dit allemaal?
 Wetgevende macht  Rechtbanken en hoven (ivoren toren?)
 Scheiding der machten (constitutioneel principe)?
 Van belang om de macht in ons land te verdelen
 Elon Musk (X)? Mark Zuckerberg (Facebook, Instagram)?
  democratische vertegenwoordiging?




Wat is constitutioneel strafrecht?
 Strafrechtelijke regels die in “constituties” verankerd zijn, zowel op vlak
van materieel strafrecht als formeel strafrecht
 Die in soorten grondwetten staan waarin belangrijke mensenrechten,
vrijheden in vermeld worden en die van belang zijn in het strafrecht en
ons beschermen tegen het strafrecht en de overheid
 “Constituties”: Belgische GW, EVRM, EU-verdrag van Lissabon, UN
Conventions on Human Rights, …



3

,  Constitutional Law for Criminal Justice: the constitutional principles that
apply to Criminal Justice
 Grondwettelijke principes dat van belang zijn voor
het strafrecht
Constitutioneel strafrecht & criminologie
 Start vanuit een inleiding in de (constitutionele)
beginselen van het hedendaagse Belgische
straf(proces)recht
 Door in te gaan op enkele fundamentele
“constitutionele” en “(staats)bestuurlijke” beginselen
van het strafrecht = “constitutioneel strafrecht” (aandacht voor
grondrechten, mensenrechten en bevoegdheidsverdeling inzake SR)
 Constitutioneel perspectief
Basisbeginselen straf(proces)recht
 Strafrecht als publiek recht
 Onderscheid materieel en formeel strafrecht
 Legaliteitsbeginsel
 Scheiding der Machten in het straf(proces)recht
 Strafrecht is (schuldige) burgers “straffen” maar ook (onschuldigen)
“beschermen”
 Strafprocesrecht en actoren: wat is hun (constitutionele) rol?
Perspectief van constitutioneel strafrecht
 Constitutioneel
1. Staatsstructuur
 Scheiding Machten
 Bevoegdheidsverdeling
 Grondwettelijk Hof
2. Rechten en vrijheden
 constitutioneel “kader” en “verankering” van het strafrecht
 “constitutioneel strafrecht” (constitutional criminal law)
 Historisch
 Theoretisch: klassiek SR, sociaal verweer, nieuw sociaal verweer
 Europees: EVRM, EHRM
Gebruik rechtsbronnen
 Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens
 Belgische Grondwet
 Bijzondere Wet tot Hervorming der Instellingen




4

,MODULE 1: (CONSTITUTIONELE) BASISBEGINSELEN VAN HET
ACTUELE STRAF(PROCES)RECHT

H1: BASISBEGINSELEN
1.1 (CONSTITUTIONEEL) STRAFRECHT IS PUBLIEK RECHT (IN DE ZIN VAN
OVERHEIDSRECHT)
 Tak v/h publiek recht = overheidsrecht
 Strafrecht geeft een verhouding tussen de overheid en de burgers weer
 Verticale verhouding om het algemene belang te dienen
 dient het algemeen belang
 Regels van openbare orde en dwingend recht: je mag er niet van afwijken
 strafrechtelijke actoren zoals de politie zweren “gehoorzaamheid aan
de GW”
VB: ook in het strafrecht, fiscaal recht, bestuursrecht, constitutioneel
strafrecht
 Geen privaatrecht
 Van aanvullend recht
 Horizontale verhouding: tussen burgers onderling
VB: fiets verkopen aan vriendenprijsje,
 Dient het privaat belang
VB: burgerlijk recht, contractenrecht, verzekeringsrecht
1.1.1 Casussen in het publiek recht
CASUS 1: de kannibaal van Rotenberg
Situatie: Een computerdeskundige wou heel graag mensenvlees kunnen eten. Via
internet leerde hij iemand kennen die niet meer wou leven. Degene die dood wou
hielp de kannibaal om hem te mogen opeten en dit hebben ze ook contractueel
vastgelegd.
 Je mag niet afwijken van de dwingende regels van het strafrecht ook al
staat er contractueel vastgelegd dat je bijvoorbeeld wel bijvoorbeeld
iemand mag vermoorden, wat duidelijk strafrechtelijk verboden is.
CASUS 2: zaak van Sanda Dia
 Sanda heeft de toestemming gegeven om mee te doen aan de doop, maar
niet aan het toedienen van slagen en verwondingen. Hij heeft niet
ingestemd dat hij slagen en verwondingen zou krijgen of vergiftigde
stoffen in te nemen.
CASUS 3: Bart de Pauw
Hij heeft heel wat vrouwelijke vrouwen elektronisch belaagd.
 De vrouwen wilden geen strafrechtelijk proces nl. een private bemiddeling,
de vrouwen zelf beslissen niet of er een proces kwam maar het openbaar
ministerie beslist dit in het kader van het maatschappelijk belang. In het
strafrecht wordt bepaald door de overheid of er vervolgd wordt en welke
vervolging.



5

, 1.1.2 Takken van het publieke strafrecht: materieel en formeel strafrecht
Materieel strafrecht
 = het geheel der rechtstregels waardoor bepaalde gedragingen strafbaar
worden gesteld en de straffen die daarop volgen
 Misdrijven = strafbaarstellingen
 Sancties: Straffen die erop volgen, de straffen op zich
 ook: strafrechtelijke verantwoordelijkheid, beginselen over poging,
deelneming, rechtvaardiging, etc.
 Welke straffen elk misdrijf krijgt
 Wat zegt de wet over de straffen van misdrijven
 Materieel recht kan je opdelen in algemeen strafrecht en bijzonder
strafrecht.
 Doelgroep: de burger, de hele maatschappij
 Gaat over het veiligstellen van essentiële waarden: niet te snel rijden,
geen moord plegen, niet stelen, niet verkrachten
Formeel strafrecht
 = strafprocesrecht, strafvorderingsrecht
 = het geheel van de procedurele spelregels volgens welke het materieel
strafrecht wordt toegepast
 Welke rechtscolleges zijn bevoegd?
 Hoe bewijzen verzamelen en een misdrijf bewijzen?
 Hoe de straf vorderen? Wie vordert de straf?
 Rechtsmiddelen van de burgers
 Kijkt naar de strafprocedures die gevolgd moeten worden om het materieel
strafrecht te operationaliseren
 Wetboek strafvordering
 Doelgroep: overheid
 Politie, parket, rechters
 (constitutionele) “spelregels” om waarheid te vinden met respect voor de
grondrechten/mensenrechten
 Gericht naar de overheid
 Mogelijke sanctie: nietigheid, onrechtmatig bewijs, onontvankelijke
strafvordering
 Er is niet altijd een sanctie
 Onontvankelijke strafvordering = de strafvordering is verjaart
1.2 STRAFRECHT MOET LEGAAL ZIJN
 Legaliteitsbeginsel = een misdrijf/gedrag kan alleen maar gestraft worden
als er een wet is dat zegt dat het gedrag een misdrijf is en er dus een straf
aan gekoppeld wordt
 geen misdrijf zonder wet, geen straf zonder wet
 ZIE art. 12 & 14 Gw., art. 2 Sw., Art. 7.1 en 7.2 EVRM & Art. 15.1 BUPO-
Verdrag

1.2.1 Wat is strafbaar gedrag?

6