GEZONDHEIDSCOMMUNICATIE
HOOFDSTUK 1: PLANMATIGE BEVORDERING VAN GEZOND GEDRAG
INLEIDING
Gezondheidsvoorlichting = de combinatie van leerervaringen ontwikkeld en ontworpen om mensen en gemeenschappen
(‘communities’) te helpen om hun gezondheid te bevorderen. Het is dus een vakterm voor een breed scala aan activiteiten
waarbij sprake is van een vorm van educatie of informatieoverdracht om te stimuleren dat mensen zich ‘gezonder’ willen,
kunnen gaan gedragen.
Planmatige gezondheidsvoorlichting: het systematisch gebruik van bevindingen van wetenschappelijk onderzoek om
gezondheidsvoorlichting richting, inhoud en uitvoering te geven → multidisciplinair
GEZONDHEIDSBEVORDERING: DOELEN, DOELGROEPEN, MIDDELEN EN BEGRIPPEN
DOELEN VAN GEZONDHEIDSBEVORDERING
Er zijn 3 aanknopingspunten waar bevordering van gezond gedrag belangrijk is:
1) Primaire preventie: gericht op het voorkomen van een gezondheidsprobleem of categorie van aandoeningen door
te richten op het wegnemen van oorzaken of risicofactoren van aandoeningen. Enkel mogelijk als de oorzaken van
het probleem voldoende bekend zijn en deze oorzaken te beïnvloeden zijn
→Bv: preventie van hart- en vaatziekten door stoppen met roken te beïnvloeden, het voorkomen van ongevallen
door verkeersveiligheidsmaatregelen, …
2) Secundaire preventie of vroege opsporing: mensen met een voorstadium of vroeg stadium van een aandoening
proberen te identificeren zodat gerichte vroeg behandeling mogelijk is om erger te voorkomen
→Bv: bevolkingsonderzoeken zoals borstkanker
3) Tertiaire preventie: richt zich op mensen met een ziekte of beperking en begint dus na de diagnose. Doel is om zo
goed mogelijk te leven met en het beheersen van een beperking of ziekte
→Bv: hulp bij zelfmanagement van chronische ziekten; training voor bloedsuikercontroles en zelf toedienen van
medicatie bij suikerziekten
DOELGROEP EN PREVENTIE
Onderscheid tussen:
o Hoogrisicobenadering: éérst een risicogroep geïdentificeerd op basis van bv erfelijke eigenschappen → het risico is bij
weinig mensen sterk verhoogd
o Populatiebenadering: de hele bevolking of grote deelgroep daaruit benaderd bv: publiekscampagnes → het risico is bij
veel mensen beperkt verhoogd
Vaak specifieker onderscheid tussen:
o Universele preventie: richt zich op de totale bevolking/grote groep, het gaat over mensen die geen speciaal verhoogd
risico hebben → doel: bij alle mensen de gezondheid verbeteren en de kans op ziekte verminderen
àPrimaire preventie door middel van populatiebenadering
o Selectieve preventie: gericht op bevolkingsgroepen met een verhoogd risico →doel: de gezondheid van specifieke
risicogroepen verbeteren
àVorm van hoogrisicobenadering
1
,o Geïndiceerde preventie: richt zicht op individuen die nog geen gediagnosticeerde ziekte hebben maar wel beginnende
klachten/symptomen →doel: het ontstaan van ziekte of verdere gezondheidsschade voorkomen
àHoogrisicobenadering en secundaire preventie
o Zorg gerelateerde preventie: gericht op individuen met een ziekte →doel: ziektelast reduceren en complicaties
voorkomen
àTertiaire preventie
MIDDELEN OM GEZONDHEIDSBEVORDERING TE BEREIKEN
o Voorlichting (sermon): mensen motiveren tot, trainen in en ondersteunen bij gezond gedrag → Bv: programma’s ter
preventie van ongewenste zwangerschap.
• Gebaseerd op min of meer vrijwillige gedragsverandering
• Meer dan alleen informatieoverdracht bv: vaardigheidstraining, zelftest, …
• Vaak combinatie van activiteiten → voorlichtingsinterventies & voorlichtingsprogramma’s
o Voorzieningen (carrot): gezond gedrag gemakkelijker, beter beschikbaar en beter bereikbaar maken → Bv:
waterzuivering en rioleringen om hygiëne te bevorderen en zo infectieziekten tegen te gaan, beschikbaarheid
fitnessruimtes, …
o Regelgeving, controle en sancties (stick): gaat ervan uit dat veel mensen het ‘gezonde’ gedrag niet vrijwillig zullen
vertonen, en proberen het daarom af te dwingen → Bv: wet en regelgeving rond voedselveiligheid, rookverbod in
openbare ruimte, arbeidsomstandighedenwetgeving, …
àCombinatie van voorlichting met voorzieningen en regelgeving geeft de meeste kans op succes (effectieve
gezondheidsbevordering)
Nudging = mensen zachtjes in de goede richting duwen door gezonde alternatief aantrekkelijker te maken door
middel van een kleine aanpassing in de omgeving
GEDRAG & OMGEVING
Doelgroepen op 5 niveaus:
o Individueel niveau: personen die het risico lopen, risicogedrag vertonen of patiënten
o Interpersoonlijk of groepsniveau: ouders, vrienden, leerkrachten, verzorgers, …
o Organisatieniveau: directeuren van scholen, managers van bedrijven, …
o Lokaal niveau: opinieleiders, regionale politici, …
o Samenlevingsniveau: vakbonden, landelijke politici, ambtenaren, …
HET MODEL VOOR PLANMATIGE GEZONDHEIDSVOORLICHTING EN GEDRAGSVERANDERING
Wanneer gezondheidsvoorlichting op basis van wetenschappelijke inzichten stapsgewijs en planmatig wordt ontwikkeld,
geïmplementeerd en geëvalueerd is de kans op succes groter à model voor Planmatige Gezondheidsvoorlichting en
Gedragsverandering geïnspireerd door:
• Precede-Proceed Model
• Intervention Mapping-protocol
2
,Model voor Planmatige Gezondheidsvoorlichting en Gedragsverandering: het model dwingt de voorlichter om op een
deductieve wijze gewenste uitkomsten terug te voeren naar oorzaken en oplossingen.
Het model bestaat uit 6 stappen:
1) Analyse van gezondheidsprobleem (H2)
2) Analyse van gedrag (H3)
3) Analyse van determinanten van gedrag (H4)
4) Interventieontwikkeling (H5, H6)
5) Interventie-implementatie (H7)
6) Evaluatie (H8)
STAP 1: ANALYSE VAN GEZONDHEIDSPROBLEMEN
Beginnen met de vraag naar wat de belangrijkste gezondheidsproblemen zijn waarmee een doelgroep wordt
geconfronteerd. Dit kan breder worden getrokken (zoals in het precede-proceed model) naar een analyse van kwaliteit van
leven: gezondheid is meer dan afwezigheid van ziekte.
STAP 2: ANALYSE VAN GEDRAG
Gericht op de analyse van mogelijke gedragsoorzaken van gezondheidsproblemen en mogelijke gedragsoplossingen. Vaak
gaat het om gedrag van mensen met het gezondheidsprobleem of risico maar vaak ook om gedrag van mensen die zelf
niet direct het risico lopen, maar van wie het gedrag wel het risico van andere mensen mede beïnvloed.
Omgevingscondities worden immers vaak mede bepaald door het gedrag van zogenoemde beslissers zoals politici,
werkgevers, …
STAP 3: ANALYSE VAN DETERMINANTEN VAN GEDRAG
De determinanten van gedrag analyseren. Globaal onderscheiden we: Persoonlijke determinanten: kennis,
risicoperceptie, attitude en eigen-effectiviteitsverwachtingen. En omgevingsdeterminanten: beschikbaarheid en
bereikbaarheid van gezonde keuzes, sociale steun of druk en onvoorziene barrières
STAP 4: INTERVENTIEONTWIKKELING
Op basis van de inzichten een interventie ontwikkelen om de determinanten van gedrag en het gedrag zelf te veranderen.
Hier staat het intervention mapping-protocol centraal waarvoor een analyse van theorieën en methodieken voor
gedragsverandering die bij gezondheidsvoorlichting kunnen worden toegepast van groot belang is.
STAP 5: INTERVENTIE-IMPLEMENTATIE
De verspreiding en uitvoering van de interventie.
STAP 6: EVALUATIE
De interventies worden geëvalueerd om na te gaan of deze interventie de gewenste resultaten heeft (effectevaluatie) en of
deze is uitgevoerd zoals geplant (procesevaluatie).
3
, VALKUILEN VOOR GEZONDHEIDSVOORLICHTING
Een aantal veelvoorkomende valkuilen, analoog aan de stappen van het planningsmodel:
o Valkuil 1 Het verkeerde gedrag: de ontwikkelde interventie gericht op gedrag waarvan de relatie met het probleem
onbekend of onzeker is
Voorbeeld: gasfornuis vs elektrisch fornuis
o Valkuil 2 De verkeerde gedragsdeterminanten: het ontwikkelen van interventie die zich richten op determinanten die
voor de doelgroep niet relevant zijn
Voorbeeld: risico vs gebruik kinderzitjes
o Valkuil 3 De verkeerde interventie: de keuze voor een soort interventie is niet adequaat voor het onderliggende
probleem en determinanten
Voorbeeld: schone spuiten vs druggebruikers
o Valkuil 4 Onvoldoende aandacht voor implementatie: de ontwikkeling van een interventie sluit onvoldoende aan bij
degene die de interventie moeten gaan uitvoeren en de context waarbinnen dit moet plaatsvinden
Voorbeeld: interventie op school vs gebrek aan computerplekken
o Valkuil 5 Evaluatie: het onjuist kiezen van het evaluatieniveau
Voorbeeld: programma slogan bekendheid vs alcoholmisbruik
HET BELANG VAN THEORIE
Bij de verschillende analyses en de daarop gebaseerde interventieontwikkeling wordt er gebruik gemaakt van 3 op
wetenschap gebaseerde gereedschappen: literatuur, theorie en aanvullend onderzoek. Mogelijke procedure:
o Definieer zorgvuldig de vraagstelling: vraag naar omvang van het probleem of welk gedrag ligt aan de basis of wat zijn
de determinanten van het probleem, …
o Inventariseer de direct beschikbare kennis, brainstorm over mogelijke antwoorden: brainstormen met betrokken
partijen/experts, goede opvolging is later noodzakelijk
o Deskresearch: zoek literatuur, statistieken of documentatie die vraag kan beantwoorden
o Zoek empirisch ondersteunde theorieën die direct of indirect de vraag kunnen beantwoorden: obv theorieën kunnen
hypothesen geformuleerd worden, ook voorspellingen welke gedragsdeterminanten bij welke doelgroep belangrijk zijn
o Doe aanvullend onderzoek: welke vragen zijn wel/niet beantwoord, terugkoppelen met doelgroep
o Leid uit voorgaande (literatuur, theorie, aanvullend onderzoek) antwoorden af en pas deze toe in de ontwikkeling,
uitvoering en/of evaluatie van de interventie
4
HOOFDSTUK 1: PLANMATIGE BEVORDERING VAN GEZOND GEDRAG
INLEIDING
Gezondheidsvoorlichting = de combinatie van leerervaringen ontwikkeld en ontworpen om mensen en gemeenschappen
(‘communities’) te helpen om hun gezondheid te bevorderen. Het is dus een vakterm voor een breed scala aan activiteiten
waarbij sprake is van een vorm van educatie of informatieoverdracht om te stimuleren dat mensen zich ‘gezonder’ willen,
kunnen gaan gedragen.
Planmatige gezondheidsvoorlichting: het systematisch gebruik van bevindingen van wetenschappelijk onderzoek om
gezondheidsvoorlichting richting, inhoud en uitvoering te geven → multidisciplinair
GEZONDHEIDSBEVORDERING: DOELEN, DOELGROEPEN, MIDDELEN EN BEGRIPPEN
DOELEN VAN GEZONDHEIDSBEVORDERING
Er zijn 3 aanknopingspunten waar bevordering van gezond gedrag belangrijk is:
1) Primaire preventie: gericht op het voorkomen van een gezondheidsprobleem of categorie van aandoeningen door
te richten op het wegnemen van oorzaken of risicofactoren van aandoeningen. Enkel mogelijk als de oorzaken van
het probleem voldoende bekend zijn en deze oorzaken te beïnvloeden zijn
→Bv: preventie van hart- en vaatziekten door stoppen met roken te beïnvloeden, het voorkomen van ongevallen
door verkeersveiligheidsmaatregelen, …
2) Secundaire preventie of vroege opsporing: mensen met een voorstadium of vroeg stadium van een aandoening
proberen te identificeren zodat gerichte vroeg behandeling mogelijk is om erger te voorkomen
→Bv: bevolkingsonderzoeken zoals borstkanker
3) Tertiaire preventie: richt zich op mensen met een ziekte of beperking en begint dus na de diagnose. Doel is om zo
goed mogelijk te leven met en het beheersen van een beperking of ziekte
→Bv: hulp bij zelfmanagement van chronische ziekten; training voor bloedsuikercontroles en zelf toedienen van
medicatie bij suikerziekten
DOELGROEP EN PREVENTIE
Onderscheid tussen:
o Hoogrisicobenadering: éérst een risicogroep geïdentificeerd op basis van bv erfelijke eigenschappen → het risico is bij
weinig mensen sterk verhoogd
o Populatiebenadering: de hele bevolking of grote deelgroep daaruit benaderd bv: publiekscampagnes → het risico is bij
veel mensen beperkt verhoogd
Vaak specifieker onderscheid tussen:
o Universele preventie: richt zich op de totale bevolking/grote groep, het gaat over mensen die geen speciaal verhoogd
risico hebben → doel: bij alle mensen de gezondheid verbeteren en de kans op ziekte verminderen
àPrimaire preventie door middel van populatiebenadering
o Selectieve preventie: gericht op bevolkingsgroepen met een verhoogd risico →doel: de gezondheid van specifieke
risicogroepen verbeteren
àVorm van hoogrisicobenadering
1
,o Geïndiceerde preventie: richt zicht op individuen die nog geen gediagnosticeerde ziekte hebben maar wel beginnende
klachten/symptomen →doel: het ontstaan van ziekte of verdere gezondheidsschade voorkomen
àHoogrisicobenadering en secundaire preventie
o Zorg gerelateerde preventie: gericht op individuen met een ziekte →doel: ziektelast reduceren en complicaties
voorkomen
àTertiaire preventie
MIDDELEN OM GEZONDHEIDSBEVORDERING TE BEREIKEN
o Voorlichting (sermon): mensen motiveren tot, trainen in en ondersteunen bij gezond gedrag → Bv: programma’s ter
preventie van ongewenste zwangerschap.
• Gebaseerd op min of meer vrijwillige gedragsverandering
• Meer dan alleen informatieoverdracht bv: vaardigheidstraining, zelftest, …
• Vaak combinatie van activiteiten → voorlichtingsinterventies & voorlichtingsprogramma’s
o Voorzieningen (carrot): gezond gedrag gemakkelijker, beter beschikbaar en beter bereikbaar maken → Bv:
waterzuivering en rioleringen om hygiëne te bevorderen en zo infectieziekten tegen te gaan, beschikbaarheid
fitnessruimtes, …
o Regelgeving, controle en sancties (stick): gaat ervan uit dat veel mensen het ‘gezonde’ gedrag niet vrijwillig zullen
vertonen, en proberen het daarom af te dwingen → Bv: wet en regelgeving rond voedselveiligheid, rookverbod in
openbare ruimte, arbeidsomstandighedenwetgeving, …
àCombinatie van voorlichting met voorzieningen en regelgeving geeft de meeste kans op succes (effectieve
gezondheidsbevordering)
Nudging = mensen zachtjes in de goede richting duwen door gezonde alternatief aantrekkelijker te maken door
middel van een kleine aanpassing in de omgeving
GEDRAG & OMGEVING
Doelgroepen op 5 niveaus:
o Individueel niveau: personen die het risico lopen, risicogedrag vertonen of patiënten
o Interpersoonlijk of groepsniveau: ouders, vrienden, leerkrachten, verzorgers, …
o Organisatieniveau: directeuren van scholen, managers van bedrijven, …
o Lokaal niveau: opinieleiders, regionale politici, …
o Samenlevingsniveau: vakbonden, landelijke politici, ambtenaren, …
HET MODEL VOOR PLANMATIGE GEZONDHEIDSVOORLICHTING EN GEDRAGSVERANDERING
Wanneer gezondheidsvoorlichting op basis van wetenschappelijke inzichten stapsgewijs en planmatig wordt ontwikkeld,
geïmplementeerd en geëvalueerd is de kans op succes groter à model voor Planmatige Gezondheidsvoorlichting en
Gedragsverandering geïnspireerd door:
• Precede-Proceed Model
• Intervention Mapping-protocol
2
,Model voor Planmatige Gezondheidsvoorlichting en Gedragsverandering: het model dwingt de voorlichter om op een
deductieve wijze gewenste uitkomsten terug te voeren naar oorzaken en oplossingen.
Het model bestaat uit 6 stappen:
1) Analyse van gezondheidsprobleem (H2)
2) Analyse van gedrag (H3)
3) Analyse van determinanten van gedrag (H4)
4) Interventieontwikkeling (H5, H6)
5) Interventie-implementatie (H7)
6) Evaluatie (H8)
STAP 1: ANALYSE VAN GEZONDHEIDSPROBLEMEN
Beginnen met de vraag naar wat de belangrijkste gezondheidsproblemen zijn waarmee een doelgroep wordt
geconfronteerd. Dit kan breder worden getrokken (zoals in het precede-proceed model) naar een analyse van kwaliteit van
leven: gezondheid is meer dan afwezigheid van ziekte.
STAP 2: ANALYSE VAN GEDRAG
Gericht op de analyse van mogelijke gedragsoorzaken van gezondheidsproblemen en mogelijke gedragsoplossingen. Vaak
gaat het om gedrag van mensen met het gezondheidsprobleem of risico maar vaak ook om gedrag van mensen die zelf
niet direct het risico lopen, maar van wie het gedrag wel het risico van andere mensen mede beïnvloed.
Omgevingscondities worden immers vaak mede bepaald door het gedrag van zogenoemde beslissers zoals politici,
werkgevers, …
STAP 3: ANALYSE VAN DETERMINANTEN VAN GEDRAG
De determinanten van gedrag analyseren. Globaal onderscheiden we: Persoonlijke determinanten: kennis,
risicoperceptie, attitude en eigen-effectiviteitsverwachtingen. En omgevingsdeterminanten: beschikbaarheid en
bereikbaarheid van gezonde keuzes, sociale steun of druk en onvoorziene barrières
STAP 4: INTERVENTIEONTWIKKELING
Op basis van de inzichten een interventie ontwikkelen om de determinanten van gedrag en het gedrag zelf te veranderen.
Hier staat het intervention mapping-protocol centraal waarvoor een analyse van theorieën en methodieken voor
gedragsverandering die bij gezondheidsvoorlichting kunnen worden toegepast van groot belang is.
STAP 5: INTERVENTIE-IMPLEMENTATIE
De verspreiding en uitvoering van de interventie.
STAP 6: EVALUATIE
De interventies worden geëvalueerd om na te gaan of deze interventie de gewenste resultaten heeft (effectevaluatie) en of
deze is uitgevoerd zoals geplant (procesevaluatie).
3
, VALKUILEN VOOR GEZONDHEIDSVOORLICHTING
Een aantal veelvoorkomende valkuilen, analoog aan de stappen van het planningsmodel:
o Valkuil 1 Het verkeerde gedrag: de ontwikkelde interventie gericht op gedrag waarvan de relatie met het probleem
onbekend of onzeker is
Voorbeeld: gasfornuis vs elektrisch fornuis
o Valkuil 2 De verkeerde gedragsdeterminanten: het ontwikkelen van interventie die zich richten op determinanten die
voor de doelgroep niet relevant zijn
Voorbeeld: risico vs gebruik kinderzitjes
o Valkuil 3 De verkeerde interventie: de keuze voor een soort interventie is niet adequaat voor het onderliggende
probleem en determinanten
Voorbeeld: schone spuiten vs druggebruikers
o Valkuil 4 Onvoldoende aandacht voor implementatie: de ontwikkeling van een interventie sluit onvoldoende aan bij
degene die de interventie moeten gaan uitvoeren en de context waarbinnen dit moet plaatsvinden
Voorbeeld: interventie op school vs gebrek aan computerplekken
o Valkuil 5 Evaluatie: het onjuist kiezen van het evaluatieniveau
Voorbeeld: programma slogan bekendheid vs alcoholmisbruik
HET BELANG VAN THEORIE
Bij de verschillende analyses en de daarop gebaseerde interventieontwikkeling wordt er gebruik gemaakt van 3 op
wetenschap gebaseerde gereedschappen: literatuur, theorie en aanvullend onderzoek. Mogelijke procedure:
o Definieer zorgvuldig de vraagstelling: vraag naar omvang van het probleem of welk gedrag ligt aan de basis of wat zijn
de determinanten van het probleem, …
o Inventariseer de direct beschikbare kennis, brainstorm over mogelijke antwoorden: brainstormen met betrokken
partijen/experts, goede opvolging is later noodzakelijk
o Deskresearch: zoek literatuur, statistieken of documentatie die vraag kan beantwoorden
o Zoek empirisch ondersteunde theorieën die direct of indirect de vraag kunnen beantwoorden: obv theorieën kunnen
hypothesen geformuleerd worden, ook voorspellingen welke gedragsdeterminanten bij welke doelgroep belangrijk zijn
o Doe aanvullend onderzoek: welke vragen zijn wel/niet beantwoord, terugkoppelen met doelgroep
o Leid uit voorgaande (literatuur, theorie, aanvullend onderzoek) antwoorden af en pas deze toe in de ontwikkeling,
uitvoering en/of evaluatie van de interventie
4
