PSYCHOLOGIE VAN DE INDIVIDUELE VERSCHILLEN DEEL 2
INLEIDING
Differentiële psychologie/ psychologie v ind verschillen
- Vooral tss mensen (tss individuen, tss mannen en vrouwen, tss groepen…)
- (maar ook bijkomend) binnen mensen (over de tijd, in versch sit en hoe dit anders kan zijn voor
versch personen)
Algemene psychologie: algemene wetten
2 grote deeldomeinen: intelligentie, cognitief functioneren en persoonlijkheid, bv karakter, emoties
PERSOONLIJKHEIDSPSYCHOLOGIE
TREKVISIE
Nomothetische trekconcept: 3 cruciale eigenschappen
1. Trekken zijn interne, stabiele eigenschappen ve ind die deze v moment tot moment, sit tot sit met
zich meedraagt
Een trek is geen tijdelijke eigenschap, maar iets dat de persoon altijd meedraagt, geven aanleiding
tot consistent patroon v gedrag
Bv haarkleur en -snit, agressie vs mening
2. Trekken zijn causaal: ze verklaren het gedrag ve ind
De interne eigenschappen beïnvloeden, bepalen gedrag
Bv extraversie
3. Trekken nemen de vorm aan v (hypothetische) dimensies waarop mensen versch plaats kunnen
innemen
Belangrijke implicaties
- Hoofdeffect v persoon is belangrijkste manier om ind verschillen in PH, gedrag op te vatten
- Gedrag wordt gekenmerkt door rel hoge
o Type A consistentie: cross-temporele stabiliteit v (ind versch in) gedrag, zelfde G en zelfde S
o Type B consistentie: cross-situationele stabiliteit v (ind versch in) gedrag, zelfde G en andere S
o Type C consistentie: cross-uitingsstabiliteit v (ind versch in) gedrag, andere G en zelfde S
o Type D consistentie: predictie v concreet gedrag obv trekscores (speciaal geval = personality
coefficient), andere G en andere S
10
Bv: ind verschillen in stressgevoeligheid tss Jan en An: An > Jan 8
Jan An
6
- HE persoon + ind verschillen zijn conisstent: An > Jan
4
- (ook HE vd sit: date > ruzie > tandarts, dit wordt niet tegengesproken door 2
trekvisie, maar is niet direct relevant voor ind verschillen) 0
ruzie tandarts date
INTERACTIONISME
Cruciale assumpties
1. PH is een systeem v processen dat iemands reactie op een concrete sit bepaalt (bv CAPs systeem)
2. Omdat bep sit bij een bep persoon andere processen kunnen ontlokken, is iemands gedrag een
functie vd interactie tss persoon en omgeving
☾ Luna Thijssen 1
,3. De uitkomst hiervan is dat PH kan beschreven worden itv als (bep sit) dan (bep gedrag)
gedragshandtekeningen
Belangrijke implicaties
- Interactie tss persoon en sit is belangrijkste manier om ind verschillen in PH, gedrag op te vatten
- Gedrag wordt gekenmerkt door rel hoge
o Type A consistentie: cross-temporele stabiliteit
- Maar door rel lage
o Type B consistentie: cross-situationele stabiliteit
o Type C consistentie: cross-uitingsstabiliteit
o Type D consistentie: predictie v concreet gedrag obv trekscores
Bv: ind verschillen in de trek stressgevoeligheid tss Jan en An in versch sit 10
8
Jan An
- HE vd persoon? Misschien is An > Jan gemiddeld genomen, maar ind verschillen
6
zijn niet consistent over sit
4
- Grotere bijdrage v interactie tss P en S: verschil tss An en Jan hangt af vd sit
2
- (ook HE vd sit: dit wordt niet tegengesproken door interactionisme, maar is niet 0
direct relevant voor ind verschillen) ruzie tandarts date
Wie heeft gelijk?
- Aan ene kant: trekken zijn rel cross-temporeel consistent, er zijn consistente ind verschillen in
algemene gedragstendensen, deze verschillen voorspellen ook belangrijke levensoutcomes
- Aan de andere kant: concreet gedrag is weinig consistent v sit tot sit, concrete gedragsuitingen
correleren ook niet sterk onderling en worden slechts in beperkte mate voorspeld door trekken
Conclusie: mensen worden gekenmerkt door (ind verschillen in) algemene gedragstendensen. Deze
gedragstendensen zijn rel stabiel en hebben een voorspellende kracht voor levensoutcomes
MAAR zijn weinig informatief voor de predictie v concreet gedrag, omdat dergelijk gedrag mede
bepaald wordt in interactie met de specifieke sit
Hedendaags PH onderzoek
- Trekvisie domineert
o Wijd verspreide empirische theorie v structuur v PH (big 5, HEXACO)
o Consistent theoretisch kader geeft mogelijkheid tot cumulatieve wetenschap
o Makkelijk te onderzoeken (eenvoudige trekvragenlijsten)
- Interactionisme
o Assumpties worden nochtans algemeen aanvaard, maar moeilijker te onderzoeken
o Gebrek aan omvattende theorie v PH die de voornaamste processen en structuren met de naam
noemt
☾ Luna Thijssen 2
,HOOFDSTUK 6: GENEN EN PERSOONLIJKHEID
Enkele vragen in gedragsgenetica: is PH erfelijk, in welke mate en wat wel en wat niet? Hoe wordt dit
onderzocht? Wat met de rol v opvoeding, omgevingsinvloeden? Hoe ziet hedendaagse gedragsgenetica
eruit?
INLEIDING, BEGRIPPEN EN DOELEN
Vb Segal: 2 identieke tweelingen gescheiden bij geboorte, rond 40j contact -> opvallende gelijkenissen
(gewicht, lengte, zelfde job, 2x getrouwd, zoons zelfde naam, dronken zelfde bier…), verschillen (de
ene meer verbaal, andere beter in schrijven…)
Toeval? Spelen genen een cruciale rol in PH?
HET MENSELIJKE GENOOM
Genoom: de hele verzameling genen (= functionele eenheden) die een organisme bevat
- Bestaat uit DNA of DexoxyriboNucleïneZuur: dubbele helix opgebouwd uit nucleotiden v
fosfaatgroep (zuur), suikers (desoxyribose) en 4 soorten basen (Adenine-Thymine en Guanine-
Cytosine)
- Gen bestaat uit specifieke combinaties DNA-nucleotiden die kunnen coderen voor een specifiek
proteïne of eigenschap (bouw lichaam en functies, aanleg voor bep aandoeningen, rol in
psychologische eigenschap)
Menselijk genoom bevat 20.000-25.000 genen op 23 paar chromosomen (helft vader en helft moeder)
Complex geheel: veel genen, de manier v coderen kan sterk variëren, genetisch afval (98% niet
coderend) blijkt toch functioneel (bv bepaalt in welke mate omliggende genen tot expressie komen)
Human Genome Project is opgezet om de sequentie vh menselijk genoom te identificeren, nl de
specifieke DNA molecule sequenties in de mens en werd succesvol afgerond in 2003. Dit betekent niet
dat de functie v elk gen gekend is. Veel (meeste) eigenschappen worden niet door een enkel gen,
maar door combinatie v vele genen gedetermineerd en dmv genexpressie
De meeste genen in het menselijk genoom zijn hetzelfde voor iedereen (99+%), bv
lichaamseigenschappen
- Maar een kleiner # genen (inserties, deleties, vervangingen v DNA) kan verschillen tss mensen,
waaronder genen die coderen voor lichamelijk en psychische trekken, bv kleur ogen, extraversie…
- Mensen verschillen dus in genoom (genotype) en hoe dit tot uiting komt en dit kan samenhangen
met bep verschillen in hoe ze zijn (phenotype)
DOEL VAN GEDRAGSGENETICA
Welke menselijke eigenschappen zijn volledig genetisch of volledig door omgeving bepaald?
Meeste eigenschappen zijn zowel genetisch- als omgevingsbepaald
Doelen v gedragsgenetica
1. Bepalen hoeveel (%) v verschillen tss mensen in een bep trek toegeschreven kunnen worden aan
genetische verschillen en hoeveel aan omgevingsverschillen
= klassieke gedragsgenetica
2. Hoe gaan genen en omgeving interageren en correleren in het bepalen v ind verschillen
= moderne gedragsgenetica
☾ Luna Thijssen 3
, 3. Bepalen welke omgevings- en genetische invloeden een invloed hebben op ind verschillen
Bv omgeving: ouders, siblings, peergroep, unieke invloeden
Bv genetisch: enkel genen, complex v genen…
GEDRAGSGENETICA
KLASSIEKE GEDRAGSGENETICA
Wat is overerfbaarheid?
- Proportie variantie (%) v geobserveerde verschillen (variantie) in een groep individuen die
verklaard of toegeschreven worden aan genetische verschillen (variantie)
o Er zijn verschillen, variantie tss mensen in gedrag, PH …
o Er is variantie tss mensen in genen
- Hoe hangen deze samen?
Of anders gezegd:
- Phenotype: uiterlijk voorkomen, eigenschappen v organisme -> gedrag, fysische kenmerken
(oogkleur, lengte…), PH -> eindproduct zoals het zich voordoet
- Genotype: genetische constellatie v organisme
- Erfelijkheid: welke aspecten (variatie in) het genotype v personen hangen samen met aspecten v
(variatie in) het phenotype v personen? Of: proportie phenotypische variantie die toegeschreven
kan worden aan genotypische variantie: h2 (hertiability)
Proportie verklaarde variantie?
- Omgevingsbepaaldheid (e2: environmentality): proportie geobserveerde variantie in een groep
personen die toe te schrijven is aan omgevingsvariantie
- Volgens assumpties v klassieke gedragsgenetica is deze omgekeerd proportioneel met mate v
overerfbaarheid: 1 = h2 + e2
Misvattingen over erfelijkheid
- Erfelijkheid kan niet toegepast worden op 1 ind, enkel op een groep individuen (denk aan cake: kan
alleen gemaakt worden met alle elementen, niet 1 ding wat meer zorgt voor cake dan iets anders,
kan je wel testen -> zie dia 55)
o Implicatie nature-nurture debat
• Dit debat bestaat niet op het vlak v 1 ind: 1 ind (cake) is nooit enkel bepaald door
erfelijkheid of omgeving, altijd een wisselwerking vd beide, beide zijn noodzakelijk anders is
er geen sprake ve ind (zie cake)
• De discussie over de invloed v genen en omgeving is enkel relevant als het gaat over
variatie in een groep, verschillen tss ind: meerdere cakes, lengte, IQ, PH…)
- Erfelijkheid is niet constant of onveranderlijk: altijd v toepassing op een bep groep, in bep tijd,
afhankelijk v genetische variantie en omgevingsvariantie in de groep, variabele genexpressie
- Bewijs v erfelijkheid v ind verschillen inzake een eigenschap is niet noodzakelijk bewijs v
(erfelijkheid v) groepsverschillen in die eigenschap
- Erfelijkheid is NIET precieze statistiek, wel een schatting (oa door meetfout)
METHODEN IN DE GEDRAGSGENETICA
Selectief kweken
- Ind verschillen in de PH v honden, binnen en tss rassen
- Tss rassen, bv labrador lief en aanhankelijk, rottweiler snel agressief
☾ Luna Thijssen 4
INLEIDING
Differentiële psychologie/ psychologie v ind verschillen
- Vooral tss mensen (tss individuen, tss mannen en vrouwen, tss groepen…)
- (maar ook bijkomend) binnen mensen (over de tijd, in versch sit en hoe dit anders kan zijn voor
versch personen)
Algemene psychologie: algemene wetten
2 grote deeldomeinen: intelligentie, cognitief functioneren en persoonlijkheid, bv karakter, emoties
PERSOONLIJKHEIDSPSYCHOLOGIE
TREKVISIE
Nomothetische trekconcept: 3 cruciale eigenschappen
1. Trekken zijn interne, stabiele eigenschappen ve ind die deze v moment tot moment, sit tot sit met
zich meedraagt
Een trek is geen tijdelijke eigenschap, maar iets dat de persoon altijd meedraagt, geven aanleiding
tot consistent patroon v gedrag
Bv haarkleur en -snit, agressie vs mening
2. Trekken zijn causaal: ze verklaren het gedrag ve ind
De interne eigenschappen beïnvloeden, bepalen gedrag
Bv extraversie
3. Trekken nemen de vorm aan v (hypothetische) dimensies waarop mensen versch plaats kunnen
innemen
Belangrijke implicaties
- Hoofdeffect v persoon is belangrijkste manier om ind verschillen in PH, gedrag op te vatten
- Gedrag wordt gekenmerkt door rel hoge
o Type A consistentie: cross-temporele stabiliteit v (ind versch in) gedrag, zelfde G en zelfde S
o Type B consistentie: cross-situationele stabiliteit v (ind versch in) gedrag, zelfde G en andere S
o Type C consistentie: cross-uitingsstabiliteit v (ind versch in) gedrag, andere G en zelfde S
o Type D consistentie: predictie v concreet gedrag obv trekscores (speciaal geval = personality
coefficient), andere G en andere S
10
Bv: ind verschillen in stressgevoeligheid tss Jan en An: An > Jan 8
Jan An
6
- HE persoon + ind verschillen zijn conisstent: An > Jan
4
- (ook HE vd sit: date > ruzie > tandarts, dit wordt niet tegengesproken door 2
trekvisie, maar is niet direct relevant voor ind verschillen) 0
ruzie tandarts date
INTERACTIONISME
Cruciale assumpties
1. PH is een systeem v processen dat iemands reactie op een concrete sit bepaalt (bv CAPs systeem)
2. Omdat bep sit bij een bep persoon andere processen kunnen ontlokken, is iemands gedrag een
functie vd interactie tss persoon en omgeving
☾ Luna Thijssen 1
,3. De uitkomst hiervan is dat PH kan beschreven worden itv als (bep sit) dan (bep gedrag)
gedragshandtekeningen
Belangrijke implicaties
- Interactie tss persoon en sit is belangrijkste manier om ind verschillen in PH, gedrag op te vatten
- Gedrag wordt gekenmerkt door rel hoge
o Type A consistentie: cross-temporele stabiliteit
- Maar door rel lage
o Type B consistentie: cross-situationele stabiliteit
o Type C consistentie: cross-uitingsstabiliteit
o Type D consistentie: predictie v concreet gedrag obv trekscores
Bv: ind verschillen in de trek stressgevoeligheid tss Jan en An in versch sit 10
8
Jan An
- HE vd persoon? Misschien is An > Jan gemiddeld genomen, maar ind verschillen
6
zijn niet consistent over sit
4
- Grotere bijdrage v interactie tss P en S: verschil tss An en Jan hangt af vd sit
2
- (ook HE vd sit: dit wordt niet tegengesproken door interactionisme, maar is niet 0
direct relevant voor ind verschillen) ruzie tandarts date
Wie heeft gelijk?
- Aan ene kant: trekken zijn rel cross-temporeel consistent, er zijn consistente ind verschillen in
algemene gedragstendensen, deze verschillen voorspellen ook belangrijke levensoutcomes
- Aan de andere kant: concreet gedrag is weinig consistent v sit tot sit, concrete gedragsuitingen
correleren ook niet sterk onderling en worden slechts in beperkte mate voorspeld door trekken
Conclusie: mensen worden gekenmerkt door (ind verschillen in) algemene gedragstendensen. Deze
gedragstendensen zijn rel stabiel en hebben een voorspellende kracht voor levensoutcomes
MAAR zijn weinig informatief voor de predictie v concreet gedrag, omdat dergelijk gedrag mede
bepaald wordt in interactie met de specifieke sit
Hedendaags PH onderzoek
- Trekvisie domineert
o Wijd verspreide empirische theorie v structuur v PH (big 5, HEXACO)
o Consistent theoretisch kader geeft mogelijkheid tot cumulatieve wetenschap
o Makkelijk te onderzoeken (eenvoudige trekvragenlijsten)
- Interactionisme
o Assumpties worden nochtans algemeen aanvaard, maar moeilijker te onderzoeken
o Gebrek aan omvattende theorie v PH die de voornaamste processen en structuren met de naam
noemt
☾ Luna Thijssen 2
,HOOFDSTUK 6: GENEN EN PERSOONLIJKHEID
Enkele vragen in gedragsgenetica: is PH erfelijk, in welke mate en wat wel en wat niet? Hoe wordt dit
onderzocht? Wat met de rol v opvoeding, omgevingsinvloeden? Hoe ziet hedendaagse gedragsgenetica
eruit?
INLEIDING, BEGRIPPEN EN DOELEN
Vb Segal: 2 identieke tweelingen gescheiden bij geboorte, rond 40j contact -> opvallende gelijkenissen
(gewicht, lengte, zelfde job, 2x getrouwd, zoons zelfde naam, dronken zelfde bier…), verschillen (de
ene meer verbaal, andere beter in schrijven…)
Toeval? Spelen genen een cruciale rol in PH?
HET MENSELIJKE GENOOM
Genoom: de hele verzameling genen (= functionele eenheden) die een organisme bevat
- Bestaat uit DNA of DexoxyriboNucleïneZuur: dubbele helix opgebouwd uit nucleotiden v
fosfaatgroep (zuur), suikers (desoxyribose) en 4 soorten basen (Adenine-Thymine en Guanine-
Cytosine)
- Gen bestaat uit specifieke combinaties DNA-nucleotiden die kunnen coderen voor een specifiek
proteïne of eigenschap (bouw lichaam en functies, aanleg voor bep aandoeningen, rol in
psychologische eigenschap)
Menselijk genoom bevat 20.000-25.000 genen op 23 paar chromosomen (helft vader en helft moeder)
Complex geheel: veel genen, de manier v coderen kan sterk variëren, genetisch afval (98% niet
coderend) blijkt toch functioneel (bv bepaalt in welke mate omliggende genen tot expressie komen)
Human Genome Project is opgezet om de sequentie vh menselijk genoom te identificeren, nl de
specifieke DNA molecule sequenties in de mens en werd succesvol afgerond in 2003. Dit betekent niet
dat de functie v elk gen gekend is. Veel (meeste) eigenschappen worden niet door een enkel gen,
maar door combinatie v vele genen gedetermineerd en dmv genexpressie
De meeste genen in het menselijk genoom zijn hetzelfde voor iedereen (99+%), bv
lichaamseigenschappen
- Maar een kleiner # genen (inserties, deleties, vervangingen v DNA) kan verschillen tss mensen,
waaronder genen die coderen voor lichamelijk en psychische trekken, bv kleur ogen, extraversie…
- Mensen verschillen dus in genoom (genotype) en hoe dit tot uiting komt en dit kan samenhangen
met bep verschillen in hoe ze zijn (phenotype)
DOEL VAN GEDRAGSGENETICA
Welke menselijke eigenschappen zijn volledig genetisch of volledig door omgeving bepaald?
Meeste eigenschappen zijn zowel genetisch- als omgevingsbepaald
Doelen v gedragsgenetica
1. Bepalen hoeveel (%) v verschillen tss mensen in een bep trek toegeschreven kunnen worden aan
genetische verschillen en hoeveel aan omgevingsverschillen
= klassieke gedragsgenetica
2. Hoe gaan genen en omgeving interageren en correleren in het bepalen v ind verschillen
= moderne gedragsgenetica
☾ Luna Thijssen 3
, 3. Bepalen welke omgevings- en genetische invloeden een invloed hebben op ind verschillen
Bv omgeving: ouders, siblings, peergroep, unieke invloeden
Bv genetisch: enkel genen, complex v genen…
GEDRAGSGENETICA
KLASSIEKE GEDRAGSGENETICA
Wat is overerfbaarheid?
- Proportie variantie (%) v geobserveerde verschillen (variantie) in een groep individuen die
verklaard of toegeschreven worden aan genetische verschillen (variantie)
o Er zijn verschillen, variantie tss mensen in gedrag, PH …
o Er is variantie tss mensen in genen
- Hoe hangen deze samen?
Of anders gezegd:
- Phenotype: uiterlijk voorkomen, eigenschappen v organisme -> gedrag, fysische kenmerken
(oogkleur, lengte…), PH -> eindproduct zoals het zich voordoet
- Genotype: genetische constellatie v organisme
- Erfelijkheid: welke aspecten (variatie in) het genotype v personen hangen samen met aspecten v
(variatie in) het phenotype v personen? Of: proportie phenotypische variantie die toegeschreven
kan worden aan genotypische variantie: h2 (hertiability)
Proportie verklaarde variantie?
- Omgevingsbepaaldheid (e2: environmentality): proportie geobserveerde variantie in een groep
personen die toe te schrijven is aan omgevingsvariantie
- Volgens assumpties v klassieke gedragsgenetica is deze omgekeerd proportioneel met mate v
overerfbaarheid: 1 = h2 + e2
Misvattingen over erfelijkheid
- Erfelijkheid kan niet toegepast worden op 1 ind, enkel op een groep individuen (denk aan cake: kan
alleen gemaakt worden met alle elementen, niet 1 ding wat meer zorgt voor cake dan iets anders,
kan je wel testen -> zie dia 55)
o Implicatie nature-nurture debat
• Dit debat bestaat niet op het vlak v 1 ind: 1 ind (cake) is nooit enkel bepaald door
erfelijkheid of omgeving, altijd een wisselwerking vd beide, beide zijn noodzakelijk anders is
er geen sprake ve ind (zie cake)
• De discussie over de invloed v genen en omgeving is enkel relevant als het gaat over
variatie in een groep, verschillen tss ind: meerdere cakes, lengte, IQ, PH…)
- Erfelijkheid is niet constant of onveranderlijk: altijd v toepassing op een bep groep, in bep tijd,
afhankelijk v genetische variantie en omgevingsvariantie in de groep, variabele genexpressie
- Bewijs v erfelijkheid v ind verschillen inzake een eigenschap is niet noodzakelijk bewijs v
(erfelijkheid v) groepsverschillen in die eigenschap
- Erfelijkheid is NIET precieze statistiek, wel een schatting (oa door meetfout)
METHODEN IN DE GEDRAGSGENETICA
Selectief kweken
- Ind verschillen in de PH v honden, binnen en tss rassen
- Tss rassen, bv labrador lief en aanhankelijk, rottweiler snel agressief
☾ Luna Thijssen 4
