Samenvatting Beïnvloeden en Veranderen van Gedrag
Door C.J. Wiekens
Artikel Icek Ajzen: ‘Meer kennis leidt niet tot beter
gedrag’
Ajzens Theory of Planned Behavior (TPB) stelt dat bewust menselijk gedrag gestuurd wordt door drie
soorten overwegingen:
- Waar leidt dit gedrag toe?
'Behavioral Beliefs' zijn de overtuigingen die we hebben rond de resultaten van specifiek gedrag.
Gezamenlijk vormen deze overtuigingen onze 'Attitude Toward the Behavior'.
- Wat vinden anderen van dit gedrag?
'Normative Beliefs' zijn onze overtuigingen over de mening van belangrijke anderen over gedrag.
Samen vormen ze de 'Social Norm'.
- Kan ik dit ook echt?
'Control Beliefs' zijn onze overtuigingen over de vraag of we in staat zijn om bepaald gedrag ook in de
praktijk te brengen. Samen vormen deze overtuigingen de factor 'Perceived Behavioral Control'.
Deze drie factoren leiden tot een gedragsintentie: een voornemen tot specifiek gedrag. Een andere
factor is 'Actual Behavioral Control': de werkelijke vaardigheid en mogelijkheid om specifiek gedrag te
vertonen.
Volgens Ajzen ontberen veel beslissers binnen bedrijfsleven en overheid de kennis en het kritische
vermogen om goed na te denken over verandering. Met als gevolg een hoog percentage mislukte
interventies.
Gedrag duidelijk definiëren
Als je iets wilt veranderen, zal je allereerst het gedrag dat je wilt bereiken duidelijk moet definiëren.
Dat is de belangrijkste stap in het hele proces. En het is verrassend hoeveel mensen hier nooit over
nadenken.
Wat is gewenst?
Welk gedrag wil je bereiken? (bijv. als jij je niet inschrijft voor deze training gaan er verschrikkelijke
dingen met je gezondheid gebeuren).
Populaire mythes
- Als mensen beter of anders geïnformeerd worden, zullen ze hun werk beter of anders doen.
Daar is geen bewijs voor.
- Het redeneren vanuit algemene 'attitude'-ideeën. (bijv. wanneer mensen een positieve
houding hebben tegenover het milieu, leidt dit ook tot milieuvriendelijk gedrag). Ook hier zijn
geen meetbare resultaten.
Een praktische aanpak
Je begint met het gedrag dat je wilt veranderen en werkt dan terug. Goed kijken: wat zijn de factoren
die dit gedrag beïnvloeden?’
Volgens Ajzens theorie bepalen drie factoren of mensen hun gedrag zullen veranderen:
1. Hun inschatting van de gevolgen van een gedraging
2. De inschatting van de mening van anderen over dit gedrag
3. Hun inschatting van de mate waarin ze dit gedrag kunnen beheersen
De sociale norm
Waarom verlengen soldaten wel of niet als hun contract afloopt? Leek bijna uitsluitend te draaien om
te sociale norm: de mening van familie en vrienden.
Twee fundamentele stappen
Een verandering willen is niet genoeg. Het is de stap van voornemen naar implementeren waar het
vaak mis gaat. Vier oorzaken en mogelijke remedies:
1
, 1. Vergeten: we nemen ons iets voor, maar vergeten het daarna domweg. Remedie: werken
met reminders in de werkomgeving.
2. Uitstellen: het ene voornemen is belangrijker voor ons dan het andere. Voornemens waaraan
we ons niet echt committeren leiden vaak tot uitstel en afstel. Remedie: meer aandacht voor
de motivatie van de betrokkenen.
3. Verandering van mening: in de ene situatie heb je een voornemen gevormd, in de andere
situatie -geconfronteerd met andere input – kom je tot een nieuwe opvatting. Remedie:
interventies op de werkvloer, in direct overleg met de mensen die het nieuwe gedrag moeten
vertonen.
4. Hypothetische vertekening: bij het overtuigen van mensen gaat het vaak over toekomstige,
denkbeeldige situaties. Als er later dan echt moet worden geïmplementeerd, dan daalt de
bereidheid tot actie. Remedie: met betrokkenen samen ideeën ontwikkelen en meteen
uitproberen. Ajzen benadert veranderingen in twee fundamentele stappen. ‘De eerste stap is
mensen motiveren om bepaald gedrag te gaan vertonen: het veranderen van hun intentie. De
tweede stap is dat je het mogelijk maakt om die intentie ook uit te voeren.’ Deze tweede stap
kent veel obstakels. Vooral veranderingen in organisaties zijn complex. Wat je vaak ziet is dat
managers naar een workshop gaan in een mooi hotel, daar ideeën opdoen. Maar terug op de
zaak is er weerstand en besluiten ze dat de verandering toch niet de moeite waard is.
Realistische interventie
Een veranderingsinterventie moet zo realistisch mogelijk zijn. Een workshop, discussie of simulatie
moet vergelijkbaar zijn met wat mensen in het echt tegenkomen. Dat biedt een veel grotere kans op
succes.
Managers geen experts
Veel mensen in bedrijven en overheden hebben niet de kennis en opleiding voor dit werk. Ze denken
niet wetenschappelijk. Ze hebben een opdracht, een budget en ontwikkelen intuïtief een paar
ideeën. Er is geen kader dat hen stuurt in hun werk en ze hebben geen tools om te evalueren.
Managers zijn geen experts in veranderen. Ze zullen zich daarom moeten laten adviseren door
specialisten.
Artikel Gezondheidsvoorlichting en Gedragsverandering
J. Brug
4.4 De meest gebruikte modellen
Modellen gaan verder dan het samenvoegen van een aantal determinanten, ze beschrijven idealiter
ook hoe deze concepten met elkaar samenhangen, via welke processen ze gedrag kunnen
beïnvloeden en onder welke condities deze processen al dan niet zullen plaatsvinden. De besproken
modellen vormen een representatie van de huidige state of art als het gaat om modellen die inzicht
geven in de determinanten van gedrag.
4.5 Gedragsverklaringsmodellen
Sociaal cognitieve theorie
Ontwikkeld door Bandura. Volgens deze theorie wordt menselijk gedrag in vergaande mate bepaald
door de verwachtingen die men van bepaald gedrag heeft. Verschillende verwachtingen spelen een
rol:
- Verwachtingen over de consequenties in de sociale en fysieke omgeving (situation-outcome
expectancies).
- Verwachtingen over de consequenties van persoonlijke acties (action-outcome expectancies)
- Verwachtingen over of men in staat is een bepaalde actie te voeren (self-efficacy of eigen-
effectiviteitsverwachting). Is een centraal begrip
Bandura benadrukt dat gedrag dynamisch is, en dat gedrag het gevolg is van de continue interacties
en beïnvloeding tussen aspecten van de omgeving, de persoon en het gedrag van de persoon. De
verschillende aspecten zijn elkaars determinanten: wederzijds determinisme. Mensen kunnen niet
alleen leren door zelf gedrag uit te voeren en de consequenties daarvan zien, maar ook door anderen
2
,(models) te observeren (vicarious learning, modelling of model-leren). Hij benadrukt ook het belang
van de menselijke capaciteit om symbolen te gebruiken voor het menselijk leren en gedrag. Bandura
acht eigen controle of self-control centraal in het menselijk functioneren. Mensen kenmerken zich
doordat zij zichzelf doelen stellen en strategieën hanteren om die doelen ook te bereiken (bijv.
zichzelf belonen). Ook hebben zij verschillende methoden om met emoties om te gaan die zij kunnen
ervaren als zij het doel proberen te bereiken.
Theorie van gepland gedrag
Fishbein en Ajzen. Gedrag is het beste te voorspellen door aan mensen te vragen of zij van plan zijn
om dat gedrag te vertonen: de gedragsintentie. Wordt bepaald door drie determinanten:
- De eigen opvattingen: attitude
- Opvattingen van anderen: subjectieve normen
- De inschatting van eigen mogelijkheden het gedrag uit te voeren: waargenomen
gedragscontrole
Volgens het model voorspellen attitudes, subjectieve normen en waargenomen gedragscontrole de
intentie tot gedrag, welke vervolgens het gedrag voorspelt. Achtergrondvariabelen worden
verondersteld het gedrag alleen te beïnvloeden via de drie determinanten en de gedragsintentie. De
drie determinanten bepalen de intentie tot het gedrag voordat het gedrag vertoond is. de intentie is
op zich een goede voorspeller van het werkelijke gedrag, maar de theorie geeft ook aan dat de
waargenomen gedragscontrole de inschatting is van de voor het gedrag benodigde vaardigheden en
van demogelijkheid om barrières te overwinnen. Daarom is er een directe invloed verondersteld van
waargenomen gedragscontrole op gedrag. De daadwerkelijke uitvoering van gedrag leidt tot feedback
over de verwachtingen die men van het gedrag had. Het uitvoeren van gedrag kan dus leiden tot
veranderingen in de determinanten van dat gedrag. Deze feedback die mensen krijgen kan
verschillend geïnterpreteerd worden. Kan ook komen doordat men de oorzaken van succes of falen
anders attribueert.
Voor een goede verklarende en voorspellende waarde van het model is het noodzakelijk de
verschillende determinanten op hetzelfde niveau van specificiteit te meten. De theorie van gepland
gedrag voorspelt en verklaart beter naarmate het gedrag beter gespecificeerd is naar:
- De actie
- Het doel van de actie
- De context waarin het gedrag moet plaatsvinden
- Het tijdstip van de actie
Bovendien is er sprake van een betere voorspelling wanneer de periode tussen het vaststellen van de
determinanten en de uitvoering van het gedrag dat men wil voorspellen niet te lang is.
ASE Model
Verschil met theorie van gepland gedrag:
- In het ASE Model wordt gesproken over een determinant ‘sociale invloed’ in plaats van over
de determinant ‘subjectieve norm’. Volgens het ASE Model zijn er meer sociale invloeden dan
alleen de subjectieve normen. Het onderscheid drie soorten sociale invloeden: subjectieve
normen, sociale steun of sociale druk, en modelling of voorbeeldgedrag.
- In het ASE Model is geen sprake van ‘waargenomen gedragscontrole’, maar van ‘eigen-
effectiviteitsverwachting’. Deze begrippen kunnen als uitwisselbaar worden beschouwd.
- Binnen het ASE Model is het gebruikelijker om het meten van evaluaties en motivation to
comply achterwege te laten.
Een kritiekpunt op het ASE Model en de Theorie van Gepland Gedrag is dat het in hoge mate
cognitieve modellen zijn, en dat er slechts beperkt plaats is voor meer emotionele factoren die het
gedrag beïnvloeden. Geanticipeerde spijt en morele normen zouden goede aanvullingen vormen voor
deze modellen.
Health Belief Model
De centrale gedachte is dat het besluit van mensen om bepaald gezond gedrag te vertonen, wordt
bepaald door de ervaren gezondheidsdreiging (ook wel ervaren risicoperceptie) en de evaluatie van
3
, het aanbevolen gedrag. Mensen zullen geneigd zijn zich te laten screenen, vaccineren, het advies van
hun arts op te volgen of zich anderszins preventief te gedragen wanneer zij denken dat:
- De dreiging van het gezondheidsprobleem groot is (waargenomen dreiging). Dat betekent dat
zij bevattelijk zijn voor het gezondheidsrisico (waargenomen vatbaarheid) en dat het risico
mogelijk ernstige consequenties heeft (waargenomen ernst).
- Hetgeen zij kunnen doen inderdaad effectief is om de kans op of de ernst van de
gezondheidsproblemen te verminderen (gedragsevaluatie). Dat betekent dat de voordelen
van het gedrag groter zijn dan de mogelijke nadelen (waargenomen voordelen versus
waargenomen barrières).
Ook als mensen geloven dat zij op een gemakkelijke manier effectieve voorzorgsmaatregelen kunnen
nemen tegen een ernstige ziekte waarvoor zij bevattelijk zijn, hebben zij vaak nog een duwtje in de
rug nodig om ook daadwerkelijk over te gaan tot een preventieve actie (cue to action).
Een van de kritiekpunten is dat het niet zozeer een model is, maar meer een verzameling van
variabelen die mogelijk gezondheidsgedrag verklaren. Een ander kritiekpunt is het gebrek aan
duidelijkheid over hoe men de variabelen in het model moet meten.
Protectie Motivatie Theorie
Gedrag dat gericht is op het beschermen van de eigen gezondheid wordt aangeduid met de term
‘adaptieve respons’, gedrag dat niet goed is voor de gezondheid wordt de ‘maladaptieve respons’
genoemd. Onderscheid twee processen die het gevolg kunnen zijn van de ervaring van een
bedreiging van de gezondheid:
- Een proces dat gericht is op het inschatten van de dreiging
- Een proces dat gericht is op het inschatten van de mogelijkheden om met de dreiging om te
gaan (inschatting van de eigen coping-strategieën)
Naarmate de dreiging hoger wordt ingeschat (hoge risicoperceptie), zal dit leiden tot een grotere
motivatie om zich tegen de dreiging te beschermen. Voordelen van de maladaptieve respons
vergroten de kans dat de adaptieve respons niet wordt uitgevoerd.
In het proces dat gericht is op het evalueren van de mogelijkheden om met de dreiging om te gaan
(inschatting van de eigen coping-strategieën), zijn met name de volgende twee aspecten van belang:
1. De verwachting van het individu dat de aanbevolen respons leidt tot een vermindering van
de dreiging (responseffectiviteit).
2. De verwachting van het individu dat hij in staat is de aanbevolen respons uit te voeren (eigen-
effectiviteitsverwachting).
De kans op een adaptieve respons wordt volgens deze theorie groter wanneer een persoon zowel de
respons- als de eigen-effectiviteitsverwachting hoger schat, terwijl de ingeschatte nadelen van het
gewenste gedrag (respons kosten) beperkt zijn. Verhoging van de eigen-effectiviteitsverwachting
bevordert de adaptieve respons.
4.6 Gedragsveranderingsfasen modellen
De Stages of Change
Het Stages of Change-concept is geen model dat bestaand gedrag probeert te verklaren of te
voorspellen, maar is een construct dat een beschrijving geeft van het proces van gedragsverandering.
Het geeft aan dat verandering van gezondheidsgedrag niet een eenvoudige stap van ongezond naar
gezond gedrag is, maar dat hierin ten minste vijf verschillende fasen zijn te onderscheiden:
precontemplatie, contemplatie, voorbereiding (preparation), actie en gedragsbehoud (maintenance).
Mensen in precontemplatie overwegen niet om hun gedrag te veranderen, mensen in contemplatie
overwegen dit wel, maar hebben nog geen concrete plannen. Als die plannen wel worden gemaakt,
komt men in de voorbereidingsfase, waarna bij werkelijke gedragsverandering die actiefase optreedt.
De behoudsfase begint als de gedragsverandering gedurende langere tijd is volgehouden en het
veranderede gedrag een gewoonte is geworden. Afhankelijk van de fase van gedragsverandering
waarin de mensen uit de doelgroep zich bevinden, moet de voorlichting anders worden ingevuld. In
de precontemplatie is de verandering van gedrag niet aan de orde. Zo zal men ervan overtuigd
moeten zijn dat de gedragsverandering meer of belangrijkere voordeleren oplevert dan nadelen. Als
4
Door C.J. Wiekens
Artikel Icek Ajzen: ‘Meer kennis leidt niet tot beter
gedrag’
Ajzens Theory of Planned Behavior (TPB) stelt dat bewust menselijk gedrag gestuurd wordt door drie
soorten overwegingen:
- Waar leidt dit gedrag toe?
'Behavioral Beliefs' zijn de overtuigingen die we hebben rond de resultaten van specifiek gedrag.
Gezamenlijk vormen deze overtuigingen onze 'Attitude Toward the Behavior'.
- Wat vinden anderen van dit gedrag?
'Normative Beliefs' zijn onze overtuigingen over de mening van belangrijke anderen over gedrag.
Samen vormen ze de 'Social Norm'.
- Kan ik dit ook echt?
'Control Beliefs' zijn onze overtuigingen over de vraag of we in staat zijn om bepaald gedrag ook in de
praktijk te brengen. Samen vormen deze overtuigingen de factor 'Perceived Behavioral Control'.
Deze drie factoren leiden tot een gedragsintentie: een voornemen tot specifiek gedrag. Een andere
factor is 'Actual Behavioral Control': de werkelijke vaardigheid en mogelijkheid om specifiek gedrag te
vertonen.
Volgens Ajzen ontberen veel beslissers binnen bedrijfsleven en overheid de kennis en het kritische
vermogen om goed na te denken over verandering. Met als gevolg een hoog percentage mislukte
interventies.
Gedrag duidelijk definiëren
Als je iets wilt veranderen, zal je allereerst het gedrag dat je wilt bereiken duidelijk moet definiëren.
Dat is de belangrijkste stap in het hele proces. En het is verrassend hoeveel mensen hier nooit over
nadenken.
Wat is gewenst?
Welk gedrag wil je bereiken? (bijv. als jij je niet inschrijft voor deze training gaan er verschrikkelijke
dingen met je gezondheid gebeuren).
Populaire mythes
- Als mensen beter of anders geïnformeerd worden, zullen ze hun werk beter of anders doen.
Daar is geen bewijs voor.
- Het redeneren vanuit algemene 'attitude'-ideeën. (bijv. wanneer mensen een positieve
houding hebben tegenover het milieu, leidt dit ook tot milieuvriendelijk gedrag). Ook hier zijn
geen meetbare resultaten.
Een praktische aanpak
Je begint met het gedrag dat je wilt veranderen en werkt dan terug. Goed kijken: wat zijn de factoren
die dit gedrag beïnvloeden?’
Volgens Ajzens theorie bepalen drie factoren of mensen hun gedrag zullen veranderen:
1. Hun inschatting van de gevolgen van een gedraging
2. De inschatting van de mening van anderen over dit gedrag
3. Hun inschatting van de mate waarin ze dit gedrag kunnen beheersen
De sociale norm
Waarom verlengen soldaten wel of niet als hun contract afloopt? Leek bijna uitsluitend te draaien om
te sociale norm: de mening van familie en vrienden.
Twee fundamentele stappen
Een verandering willen is niet genoeg. Het is de stap van voornemen naar implementeren waar het
vaak mis gaat. Vier oorzaken en mogelijke remedies:
1
, 1. Vergeten: we nemen ons iets voor, maar vergeten het daarna domweg. Remedie: werken
met reminders in de werkomgeving.
2. Uitstellen: het ene voornemen is belangrijker voor ons dan het andere. Voornemens waaraan
we ons niet echt committeren leiden vaak tot uitstel en afstel. Remedie: meer aandacht voor
de motivatie van de betrokkenen.
3. Verandering van mening: in de ene situatie heb je een voornemen gevormd, in de andere
situatie -geconfronteerd met andere input – kom je tot een nieuwe opvatting. Remedie:
interventies op de werkvloer, in direct overleg met de mensen die het nieuwe gedrag moeten
vertonen.
4. Hypothetische vertekening: bij het overtuigen van mensen gaat het vaak over toekomstige,
denkbeeldige situaties. Als er later dan echt moet worden geïmplementeerd, dan daalt de
bereidheid tot actie. Remedie: met betrokkenen samen ideeën ontwikkelen en meteen
uitproberen. Ajzen benadert veranderingen in twee fundamentele stappen. ‘De eerste stap is
mensen motiveren om bepaald gedrag te gaan vertonen: het veranderen van hun intentie. De
tweede stap is dat je het mogelijk maakt om die intentie ook uit te voeren.’ Deze tweede stap
kent veel obstakels. Vooral veranderingen in organisaties zijn complex. Wat je vaak ziet is dat
managers naar een workshop gaan in een mooi hotel, daar ideeën opdoen. Maar terug op de
zaak is er weerstand en besluiten ze dat de verandering toch niet de moeite waard is.
Realistische interventie
Een veranderingsinterventie moet zo realistisch mogelijk zijn. Een workshop, discussie of simulatie
moet vergelijkbaar zijn met wat mensen in het echt tegenkomen. Dat biedt een veel grotere kans op
succes.
Managers geen experts
Veel mensen in bedrijven en overheden hebben niet de kennis en opleiding voor dit werk. Ze denken
niet wetenschappelijk. Ze hebben een opdracht, een budget en ontwikkelen intuïtief een paar
ideeën. Er is geen kader dat hen stuurt in hun werk en ze hebben geen tools om te evalueren.
Managers zijn geen experts in veranderen. Ze zullen zich daarom moeten laten adviseren door
specialisten.
Artikel Gezondheidsvoorlichting en Gedragsverandering
J. Brug
4.4 De meest gebruikte modellen
Modellen gaan verder dan het samenvoegen van een aantal determinanten, ze beschrijven idealiter
ook hoe deze concepten met elkaar samenhangen, via welke processen ze gedrag kunnen
beïnvloeden en onder welke condities deze processen al dan niet zullen plaatsvinden. De besproken
modellen vormen een representatie van de huidige state of art als het gaat om modellen die inzicht
geven in de determinanten van gedrag.
4.5 Gedragsverklaringsmodellen
Sociaal cognitieve theorie
Ontwikkeld door Bandura. Volgens deze theorie wordt menselijk gedrag in vergaande mate bepaald
door de verwachtingen die men van bepaald gedrag heeft. Verschillende verwachtingen spelen een
rol:
- Verwachtingen over de consequenties in de sociale en fysieke omgeving (situation-outcome
expectancies).
- Verwachtingen over de consequenties van persoonlijke acties (action-outcome expectancies)
- Verwachtingen over of men in staat is een bepaalde actie te voeren (self-efficacy of eigen-
effectiviteitsverwachting). Is een centraal begrip
Bandura benadrukt dat gedrag dynamisch is, en dat gedrag het gevolg is van de continue interacties
en beïnvloeding tussen aspecten van de omgeving, de persoon en het gedrag van de persoon. De
verschillende aspecten zijn elkaars determinanten: wederzijds determinisme. Mensen kunnen niet
alleen leren door zelf gedrag uit te voeren en de consequenties daarvan zien, maar ook door anderen
2
,(models) te observeren (vicarious learning, modelling of model-leren). Hij benadrukt ook het belang
van de menselijke capaciteit om symbolen te gebruiken voor het menselijk leren en gedrag. Bandura
acht eigen controle of self-control centraal in het menselijk functioneren. Mensen kenmerken zich
doordat zij zichzelf doelen stellen en strategieën hanteren om die doelen ook te bereiken (bijv.
zichzelf belonen). Ook hebben zij verschillende methoden om met emoties om te gaan die zij kunnen
ervaren als zij het doel proberen te bereiken.
Theorie van gepland gedrag
Fishbein en Ajzen. Gedrag is het beste te voorspellen door aan mensen te vragen of zij van plan zijn
om dat gedrag te vertonen: de gedragsintentie. Wordt bepaald door drie determinanten:
- De eigen opvattingen: attitude
- Opvattingen van anderen: subjectieve normen
- De inschatting van eigen mogelijkheden het gedrag uit te voeren: waargenomen
gedragscontrole
Volgens het model voorspellen attitudes, subjectieve normen en waargenomen gedragscontrole de
intentie tot gedrag, welke vervolgens het gedrag voorspelt. Achtergrondvariabelen worden
verondersteld het gedrag alleen te beïnvloeden via de drie determinanten en de gedragsintentie. De
drie determinanten bepalen de intentie tot het gedrag voordat het gedrag vertoond is. de intentie is
op zich een goede voorspeller van het werkelijke gedrag, maar de theorie geeft ook aan dat de
waargenomen gedragscontrole de inschatting is van de voor het gedrag benodigde vaardigheden en
van demogelijkheid om barrières te overwinnen. Daarom is er een directe invloed verondersteld van
waargenomen gedragscontrole op gedrag. De daadwerkelijke uitvoering van gedrag leidt tot feedback
over de verwachtingen die men van het gedrag had. Het uitvoeren van gedrag kan dus leiden tot
veranderingen in de determinanten van dat gedrag. Deze feedback die mensen krijgen kan
verschillend geïnterpreteerd worden. Kan ook komen doordat men de oorzaken van succes of falen
anders attribueert.
Voor een goede verklarende en voorspellende waarde van het model is het noodzakelijk de
verschillende determinanten op hetzelfde niveau van specificiteit te meten. De theorie van gepland
gedrag voorspelt en verklaart beter naarmate het gedrag beter gespecificeerd is naar:
- De actie
- Het doel van de actie
- De context waarin het gedrag moet plaatsvinden
- Het tijdstip van de actie
Bovendien is er sprake van een betere voorspelling wanneer de periode tussen het vaststellen van de
determinanten en de uitvoering van het gedrag dat men wil voorspellen niet te lang is.
ASE Model
Verschil met theorie van gepland gedrag:
- In het ASE Model wordt gesproken over een determinant ‘sociale invloed’ in plaats van over
de determinant ‘subjectieve norm’. Volgens het ASE Model zijn er meer sociale invloeden dan
alleen de subjectieve normen. Het onderscheid drie soorten sociale invloeden: subjectieve
normen, sociale steun of sociale druk, en modelling of voorbeeldgedrag.
- In het ASE Model is geen sprake van ‘waargenomen gedragscontrole’, maar van ‘eigen-
effectiviteitsverwachting’. Deze begrippen kunnen als uitwisselbaar worden beschouwd.
- Binnen het ASE Model is het gebruikelijker om het meten van evaluaties en motivation to
comply achterwege te laten.
Een kritiekpunt op het ASE Model en de Theorie van Gepland Gedrag is dat het in hoge mate
cognitieve modellen zijn, en dat er slechts beperkt plaats is voor meer emotionele factoren die het
gedrag beïnvloeden. Geanticipeerde spijt en morele normen zouden goede aanvullingen vormen voor
deze modellen.
Health Belief Model
De centrale gedachte is dat het besluit van mensen om bepaald gezond gedrag te vertonen, wordt
bepaald door de ervaren gezondheidsdreiging (ook wel ervaren risicoperceptie) en de evaluatie van
3
, het aanbevolen gedrag. Mensen zullen geneigd zijn zich te laten screenen, vaccineren, het advies van
hun arts op te volgen of zich anderszins preventief te gedragen wanneer zij denken dat:
- De dreiging van het gezondheidsprobleem groot is (waargenomen dreiging). Dat betekent dat
zij bevattelijk zijn voor het gezondheidsrisico (waargenomen vatbaarheid) en dat het risico
mogelijk ernstige consequenties heeft (waargenomen ernst).
- Hetgeen zij kunnen doen inderdaad effectief is om de kans op of de ernst van de
gezondheidsproblemen te verminderen (gedragsevaluatie). Dat betekent dat de voordelen
van het gedrag groter zijn dan de mogelijke nadelen (waargenomen voordelen versus
waargenomen barrières).
Ook als mensen geloven dat zij op een gemakkelijke manier effectieve voorzorgsmaatregelen kunnen
nemen tegen een ernstige ziekte waarvoor zij bevattelijk zijn, hebben zij vaak nog een duwtje in de
rug nodig om ook daadwerkelijk over te gaan tot een preventieve actie (cue to action).
Een van de kritiekpunten is dat het niet zozeer een model is, maar meer een verzameling van
variabelen die mogelijk gezondheidsgedrag verklaren. Een ander kritiekpunt is het gebrek aan
duidelijkheid over hoe men de variabelen in het model moet meten.
Protectie Motivatie Theorie
Gedrag dat gericht is op het beschermen van de eigen gezondheid wordt aangeduid met de term
‘adaptieve respons’, gedrag dat niet goed is voor de gezondheid wordt de ‘maladaptieve respons’
genoemd. Onderscheid twee processen die het gevolg kunnen zijn van de ervaring van een
bedreiging van de gezondheid:
- Een proces dat gericht is op het inschatten van de dreiging
- Een proces dat gericht is op het inschatten van de mogelijkheden om met de dreiging om te
gaan (inschatting van de eigen coping-strategieën)
Naarmate de dreiging hoger wordt ingeschat (hoge risicoperceptie), zal dit leiden tot een grotere
motivatie om zich tegen de dreiging te beschermen. Voordelen van de maladaptieve respons
vergroten de kans dat de adaptieve respons niet wordt uitgevoerd.
In het proces dat gericht is op het evalueren van de mogelijkheden om met de dreiging om te gaan
(inschatting van de eigen coping-strategieën), zijn met name de volgende twee aspecten van belang:
1. De verwachting van het individu dat de aanbevolen respons leidt tot een vermindering van
de dreiging (responseffectiviteit).
2. De verwachting van het individu dat hij in staat is de aanbevolen respons uit te voeren (eigen-
effectiviteitsverwachting).
De kans op een adaptieve respons wordt volgens deze theorie groter wanneer een persoon zowel de
respons- als de eigen-effectiviteitsverwachting hoger schat, terwijl de ingeschatte nadelen van het
gewenste gedrag (respons kosten) beperkt zijn. Verhoging van de eigen-effectiviteitsverwachting
bevordert de adaptieve respons.
4.6 Gedragsveranderingsfasen modellen
De Stages of Change
Het Stages of Change-concept is geen model dat bestaand gedrag probeert te verklaren of te
voorspellen, maar is een construct dat een beschrijving geeft van het proces van gedragsverandering.
Het geeft aan dat verandering van gezondheidsgedrag niet een eenvoudige stap van ongezond naar
gezond gedrag is, maar dat hierin ten minste vijf verschillende fasen zijn te onderscheiden:
precontemplatie, contemplatie, voorbereiding (preparation), actie en gedragsbehoud (maintenance).
Mensen in precontemplatie overwegen niet om hun gedrag te veranderen, mensen in contemplatie
overwegen dit wel, maar hebben nog geen concrete plannen. Als die plannen wel worden gemaakt,
komt men in de voorbereidingsfase, waarna bij werkelijke gedragsverandering die actiefase optreedt.
De behoudsfase begint als de gedragsverandering gedurende langere tijd is volgehouden en het
veranderede gedrag een gewoonte is geworden. Afhankelijk van de fase van gedragsverandering
waarin de mensen uit de doelgroep zich bevinden, moet de voorlichting anders worden ingevuld. In
de precontemplatie is de verandering van gedrag niet aan de orde. Zo zal men ervan overtuigd
moeten zijn dat de gedragsverandering meer of belangrijkere voordeleren oplevert dan nadelen. Als
4
