Samenvatting geschiedenis van onderwijs en
opvoeding
Samenvatting van het boek ‘Vijf eeuwen opvoeden in Nederland’, voor de cursus ‘Geschiedenis
van opvoeding en onderwijs’ aan de Rijksuniversiteit Groningen (2021-2022). Voor het
samenvatten is de cursushandleiding gevolgd, niet het complete boek was tentamenstof.
,Inhoudsopgave
Inhoudsopgave 1
Inleiding 3
Deel 1: Pedagogische stromingen 3
1. Humanisme, Hervorming en Verlichting 3
1.1 Renaissance en Humanisme 3
1.2 Hervorming 5
1.3 Pedagogisch realisme en piëtisme in de zeventiende eeuw 5
1.4 De Verlichting en de achttiende eeuw 7
2. Verlichting en Romantiek in de negentiende eeuw 9
3. Reform en academische wetenschap 11
3.1 Reformpedagogiek 11
3.2 Pedagogiek als academische discipline 13
Deel 2: Kind, jeugd en gezin 15
4. Ouders en kinderen in de Republiek 15
4.1 Kind zijn in de vroegmoderne tijd: een debat 15
4.2 Burgers en bijbels 16
4.3 Leven en dood 17
4.4 Huwelijk 18
4.5 Bedelen en bedeeld worden 19
4.6 Opvoeding in de Gouden Eeuw 20
4.7 Opvoeding tijdens de Verlichting 21
4.8 Seksualiteit 22
5. Volksopvoeding in de negentiende eeuw 23
Inleiding: het burgerlijk beschavingsoffensief 23
5.1 De modernisering van de samenleving 23
5.2 De demografische transitie 24
5.3 Armoede en de sociale kwestie 25
5.4 Kinderarbeid 27
5.5 Opvoeden tussen Verlichting en Romantiek 28
6. Opvoeding en zorg in ‘de eeuw van het kind’ 30
Inleiding: professionalisering 30
6.1 Welvaart en gezondheid 31
6.2 De ‘morele natie’ 32
6.3 Maatschappelijke zorg 33
6.4 Medisch-pedagogische zorg voor het jonge kind 35
6.5 Medisch-pedagogische zorg voor het schoolkind 36
6.6 De medicalisering van de opvoeding 37
6.7 Media 39
1
, 6.8 Democratische gezinnen 40
Deel 3: Speciale opvoeding 42
9. Heropvoeding in de negentiende eeuw 42
9.1 Misdadige jeugd 42
9.2 Verwaarloosde jeugd 43
10. Kinderbescherming 44
10.1 Verwaarlozing en ouderlijke macht 44
10.2 De Kinderwetten 45
10.3 De kinderwetten in de praktijk 45
10.4 Gestichtsopvoeding 46
10.5 Gezinsverpleging en gezinsvoogdij 47
10.6 Oorlog en bezinning 47
10.7 Thema’s en tendensen in de naoorlogse kinderbescherming 47
Deel 4: Onderwijs 49
11. Onderwijs in de Republiek 49
11.1 De zestiende eeuw: op het grensvlak van twee werelden 49
11.2 Hervormingen in kerk en wetenschap in de zeventiende eeuw 49
11.3 De lagere school 50
11.4 De kleine kinderschool 51
11.5 De Latijnse school 51
11.6 De Franse school en het beroepsonderwijs 51
11.7 Invloeden van de Verlichting 52
12. Nationaal onderwijs 53
12.1 De wet van 1806 53
12.2 De opleiding van leerkrachten 53
12.3 Inhoud en vormgeving van het onderwijs 54
12.4 De schoolstrijd 55
12.5 Uniformering en kwaliteitsverbetering 56
12.6 Onderwijs aan peuters en kleuters 57
12.7 Hoger en voortgezet onderwijs 58
13. De eeuw van de onderwijsvernieuwing 59
13.1 De leerplicht en het einde van de schoolstrijd 59
13.2 Vernieuwing in de eerste helft van de twintigste eeuw 60
13.3 Wederopbouw van het lager onderwijs na de Tweede Wereldoorlog 62
13.4 Kleuteronderwijs 63
13.5 Voortgezet onderwijs: van elite- naar massaonderwijs 64
14. Speciaal onderwijs 66
14.1 Onderwijs aan verstandelijk beperkte kinderen 66
14.2 Dovenonderwijs 69
14.3 Blindenonderwijs 70
2
, Inleiding
Door de tijd heen is er veel veranderd in opvoeding en onderwijs. Het is belangrijk te weten wat
er in de geschiedenis is gebeurt, omdat we ervan kunnen leren. Het is ook van waarde, omdat
we daarmee kunnen kijken in welke richting we nu uit gaan.
Specifiek over het boek: het is breed opgezet, behandelt zowel opvoeding en onderwijs als
maatschappelijke context.
Deel 1: Pedagogische stromingen
1. Humanisme, Hervorming en Verlichting
Zelfs in de Griekse en romeinse oudheid speelde het denken over opvoeding al een grote rol
(Plato). Hier wordt in dit hoofdstuk echter niet op ingegaan, maar er wordt gekozen om in te
zoemen op de geschiedenis vanaf de vijftiende eeuw.
1.1 Renaissance en Humanisme
Tijdens de Renaissance (wedergeboorte, 15e eeuw) werd de klassieke cultuur van voorgaande
eeuwen herleefd. Men kreeg hierdoor steeds meer kennis over de Oudheid.
- Hele bekende persoon was Leonardo da Vinci, een kunstenaar, wetenschaps man,
dichter en uitvinder. Hij werd in de opvoeding als het prototype van de universele mens
gezien (uomo universale).
Van deze culturele vernieuwingsbeweging maakte ook het Humanisme (15e en 16e eeuw) deel
uit. Dit was een meer intellectuele stroming op literair gebied.
- Hierdoor ontstond een hoge waardering van de mens en zijn mogelijkheden.
- En een streven om kritiek te leveren, bijvoorbeeld op de kerk. De humanisten
probeerden met bijbelstudie terug te gaan naar oorspronkelijke teksten en hun
betekenis.
Erasmus
Een van de invloedrijkste humanisten (die ook veel aandacht had voor opvoeding en onderwijs)
was Desiderius Erasmus (1469-1536) uit Rotterdam.
- Erasmus heeft veel meegemaakt en kwam uiteindelijk bij de Parijse universiteit uit, waar
zijn aversie tegen de traditionele scholastiek groeide (scholastiek = schoolfilosofie).
- Hij reise daarnaast veel en verdiepte zich in klassieke literatuur.
- Hij had kritiek op de ‘achterlijkheid’ van zijn tijd en schreef daarover zijn beroemde Lof
der Zotheid.
3
opvoeding
Samenvatting van het boek ‘Vijf eeuwen opvoeden in Nederland’, voor de cursus ‘Geschiedenis
van opvoeding en onderwijs’ aan de Rijksuniversiteit Groningen (2021-2022). Voor het
samenvatten is de cursushandleiding gevolgd, niet het complete boek was tentamenstof.
,Inhoudsopgave
Inhoudsopgave 1
Inleiding 3
Deel 1: Pedagogische stromingen 3
1. Humanisme, Hervorming en Verlichting 3
1.1 Renaissance en Humanisme 3
1.2 Hervorming 5
1.3 Pedagogisch realisme en piëtisme in de zeventiende eeuw 5
1.4 De Verlichting en de achttiende eeuw 7
2. Verlichting en Romantiek in de negentiende eeuw 9
3. Reform en academische wetenschap 11
3.1 Reformpedagogiek 11
3.2 Pedagogiek als academische discipline 13
Deel 2: Kind, jeugd en gezin 15
4. Ouders en kinderen in de Republiek 15
4.1 Kind zijn in de vroegmoderne tijd: een debat 15
4.2 Burgers en bijbels 16
4.3 Leven en dood 17
4.4 Huwelijk 18
4.5 Bedelen en bedeeld worden 19
4.6 Opvoeding in de Gouden Eeuw 20
4.7 Opvoeding tijdens de Verlichting 21
4.8 Seksualiteit 22
5. Volksopvoeding in de negentiende eeuw 23
Inleiding: het burgerlijk beschavingsoffensief 23
5.1 De modernisering van de samenleving 23
5.2 De demografische transitie 24
5.3 Armoede en de sociale kwestie 25
5.4 Kinderarbeid 27
5.5 Opvoeden tussen Verlichting en Romantiek 28
6. Opvoeding en zorg in ‘de eeuw van het kind’ 30
Inleiding: professionalisering 30
6.1 Welvaart en gezondheid 31
6.2 De ‘morele natie’ 32
6.3 Maatschappelijke zorg 33
6.4 Medisch-pedagogische zorg voor het jonge kind 35
6.5 Medisch-pedagogische zorg voor het schoolkind 36
6.6 De medicalisering van de opvoeding 37
6.7 Media 39
1
, 6.8 Democratische gezinnen 40
Deel 3: Speciale opvoeding 42
9. Heropvoeding in de negentiende eeuw 42
9.1 Misdadige jeugd 42
9.2 Verwaarloosde jeugd 43
10. Kinderbescherming 44
10.1 Verwaarlozing en ouderlijke macht 44
10.2 De Kinderwetten 45
10.3 De kinderwetten in de praktijk 45
10.4 Gestichtsopvoeding 46
10.5 Gezinsverpleging en gezinsvoogdij 47
10.6 Oorlog en bezinning 47
10.7 Thema’s en tendensen in de naoorlogse kinderbescherming 47
Deel 4: Onderwijs 49
11. Onderwijs in de Republiek 49
11.1 De zestiende eeuw: op het grensvlak van twee werelden 49
11.2 Hervormingen in kerk en wetenschap in de zeventiende eeuw 49
11.3 De lagere school 50
11.4 De kleine kinderschool 51
11.5 De Latijnse school 51
11.6 De Franse school en het beroepsonderwijs 51
11.7 Invloeden van de Verlichting 52
12. Nationaal onderwijs 53
12.1 De wet van 1806 53
12.2 De opleiding van leerkrachten 53
12.3 Inhoud en vormgeving van het onderwijs 54
12.4 De schoolstrijd 55
12.5 Uniformering en kwaliteitsverbetering 56
12.6 Onderwijs aan peuters en kleuters 57
12.7 Hoger en voortgezet onderwijs 58
13. De eeuw van de onderwijsvernieuwing 59
13.1 De leerplicht en het einde van de schoolstrijd 59
13.2 Vernieuwing in de eerste helft van de twintigste eeuw 60
13.3 Wederopbouw van het lager onderwijs na de Tweede Wereldoorlog 62
13.4 Kleuteronderwijs 63
13.5 Voortgezet onderwijs: van elite- naar massaonderwijs 64
14. Speciaal onderwijs 66
14.1 Onderwijs aan verstandelijk beperkte kinderen 66
14.2 Dovenonderwijs 69
14.3 Blindenonderwijs 70
2
, Inleiding
Door de tijd heen is er veel veranderd in opvoeding en onderwijs. Het is belangrijk te weten wat
er in de geschiedenis is gebeurt, omdat we ervan kunnen leren. Het is ook van waarde, omdat
we daarmee kunnen kijken in welke richting we nu uit gaan.
Specifiek over het boek: het is breed opgezet, behandelt zowel opvoeding en onderwijs als
maatschappelijke context.
Deel 1: Pedagogische stromingen
1. Humanisme, Hervorming en Verlichting
Zelfs in de Griekse en romeinse oudheid speelde het denken over opvoeding al een grote rol
(Plato). Hier wordt in dit hoofdstuk echter niet op ingegaan, maar er wordt gekozen om in te
zoemen op de geschiedenis vanaf de vijftiende eeuw.
1.1 Renaissance en Humanisme
Tijdens de Renaissance (wedergeboorte, 15e eeuw) werd de klassieke cultuur van voorgaande
eeuwen herleefd. Men kreeg hierdoor steeds meer kennis over de Oudheid.
- Hele bekende persoon was Leonardo da Vinci, een kunstenaar, wetenschaps man,
dichter en uitvinder. Hij werd in de opvoeding als het prototype van de universele mens
gezien (uomo universale).
Van deze culturele vernieuwingsbeweging maakte ook het Humanisme (15e en 16e eeuw) deel
uit. Dit was een meer intellectuele stroming op literair gebied.
- Hierdoor ontstond een hoge waardering van de mens en zijn mogelijkheden.
- En een streven om kritiek te leveren, bijvoorbeeld op de kerk. De humanisten
probeerden met bijbelstudie terug te gaan naar oorspronkelijke teksten en hun
betekenis.
Erasmus
Een van de invloedrijkste humanisten (die ook veel aandacht had voor opvoeding en onderwijs)
was Desiderius Erasmus (1469-1536) uit Rotterdam.
- Erasmus heeft veel meegemaakt en kwam uiteindelijk bij de Parijse universiteit uit, waar
zijn aversie tegen de traditionele scholastiek groeide (scholastiek = schoolfilosofie).
- Hij reise daarnaast veel en verdiepte zich in klassieke literatuur.
- Hij had kritiek op de ‘achterlijkheid’ van zijn tijd en schreef daarover zijn beroemde Lof
der Zotheid.
3
