Samenvatting gezondheidspsychologie
1. Wat is gezondheidspsychologie?
Gezondheidspsychologie gaat over het gebied waar gedrag en gezondheid elkaar raken. Het
onderzoekt hoe biologische, sociale en psychologische factoren invloed uitoefenen op de
gezondheid en ziekte. Deze kennis wordt gebruikt om ziekte te voorkomen en de gezondheid van
mensen te bevorderen.
Gezondheidspsychologen werken bijvoorbeeld bij de GGD, het Rijksinstituut voor
Volksgezondheid en Milieu (RIVM) of het Nederlands instituut voor onderzoek van de
gezondheidszorg (NIVEL).
Verschil gezondheidspsycholoog en gezondheidszorgpsycholoog. GZ-psycholoog is afgestuurd in
de richting van klinische psychologie en heeft daarna een postuniversitaire opleiding gedaan.
Vakgebied van hen is volledig op het vlak van mensen met psychologische stoornissen.
Comorbide problematiek Met een bepaalde ziekte kunnen tegelijkertijd ook andere
ziektebeelden of stoornissen ontstaan.
1.1. Wat is gezondheid?
Verschillende visies op gezondheid:
Gezondheid zien als een onderdeel van we je bent: ik ben gezond.
Gezondheid zien als bezit: je kunt het ook kwijtraken.
Gezondheid zien als onderdeel van je gedrag: leefstijl.
Definitie gezondheid WHO: ‘Een toestand van volledig lichamelijk, geestelijk en maatschappelijk
welzijn en niet slechts de afwezigheid van ziekte of andere lichamelijke gebreken.’
➔ Kritiek op deze visie door Machteld Huber en collega’s: niet genoeg aandacht gegeven aan de
mogelijkheid je aan te passen en eigen regie te voeren met betrekking tot gezondheid.
Definitie gezondheid Huber en collega’s: ‘Gezondheid is het vermogen om je aan te passen en
eigen regie te voeren in de aanwezigheid van fysieke, mentale en sociale uitdagingen in het
leven.’
1.2. Geschiedenis van gezondheid
1.2.1. Vroege benaderingen van gezondheid en ziekte
Trepanatie In de steentijd en bronstijd werden er gaten in de schedels geboord.
= zeer vroege vorm van neurochirurgie.
Waarom?
➢ Na schedelbeschadiging
➢ Mensen die abnormaal gedrag vertoonden. Zo konden kwade geesten via de opening
naar buiten.
In de middeleeuwen: steensnijding. Men geloofde dat een insect via het oor of de neus de
schedel binnen kon vliegen en daar kon veranderen in een steen of kei. Dat zou allerlei
klachten veroorzaken. Via de opening in de schedel kon de kei verwijdert worden.
1.2.2. De humeuren
Filosoof Hippocrates en de oude Grieken zagen lichamelijke aandoeningen als een onbalans
tussen de vier lichaamssappen: bloed, gele gal, zwarte gal en slijm. Deze werden ook wel de
humeuren genoemd. Een teveel van sommige humeuren werd gekoppeld aan verschillende
aandoeningen.
, Humeuren werden ook gekoppeld aan de seizoenen, aan de elementen lucht, vuur, aarde en
water, en aan zekere eigenschappen.
1.2.3. Het ontstaan van de wetenschappelijke benadering
18e eeuw, Verlichting: onder de Franse bezetting werd via een grondwetswijziging een
gecentraliseerd gezondheidsstelsel ingevoerd met een gecentraliseerd opleidingsbeleid voor
alle geneeskundigen.
➢ Na bevrijding Franse overheersing viel Nederland deels terug in oude patronen
1e helft 19e eeuw: Duitsland en Engeland vergelijkbare ideeën die de verantwoordelijkheid
voor gezondheidszorg bij de overheid legden. Er werden rapporten gepubliceerd waarin een
sterke link werd aangetoond tussen overbevolking, een vervuild leef- en werkmilieu en
ziekte.
1847, Ignaz Semmelweis: artsen brachten met eigen handen besmettelijke bacteriën over op
zwangere vrouwen tijdens zwangerschapsonderzoek en bevallingen. Antiseptische methode:
rigoureus wassen van handen en ontsmetten van medische materialen.
1.2.4. Andere centrale wetenschappelijke inzichten
Uitvindingen in de 19e eeuw:
Ziekteverwekkers
Mico-organismen Louis Pasteur ontdekte deze hele kleine levende wezens die ziekten
konden veroorzaken. > theorie van de ziekteverwekker
< konden aanwezig zijn in de lucht en konden rotting en gisting van voedingsmiddelen
veroorzaken > pasteurisatietechniek.
Stethoscoop
Laennec > ontdekte dat je met een stukje papier beter de hartslag kon horen dan door direct
de oor op de borst van de patiënt te leggen. Hij ontwikkelde de stethoscoop. Stèthos
betekent borst.
Aspirine
Natuurlijke werkzame stof is natriumsalicylaat. Wordt al duizenden jaren gebruikt met een
ontstekingsremmende en pijnstillende werking. De stof wordt in boomschors en bladeren
gevonden.
Charles Henri Leroux wist de stof te isoleren uit een natuurlijke bron.
Röntgentechniek
Wilhelm Conrad Röntgen ontdekte een nieuwe vorm van straling die door alle zachte
materialen heen ging, maar niet door harde materialen.
1.3. Modellen van gezondheid en ziekte
1.3.1. Het biomedische model
Model dat verklaring poogt te geven voor het bestaan van gezondheid en ziekte. Stelt dat
gezondheid een dynamische balans is tussen drie factoren:
1 het menselijk lichaam
2 de omgeving
3 ziektekiemen
Ziekte ontstaat volgens het model als er een onbalans ontstaat tussen deze factoren.
, Het model biedt geen ruimte voor andere factoren dan de biomedische factoren die ook
meespelen in gezondheid en ziekte.
Ook gaat het model voorbij aan de psychosociale factoren die vaak tegelijkertijd spelen.
Palliatieve behandeling Behandeling met als primaire doel comfort en optimale kwaliteit van
leven creëren door klachten te verminderen, wordt vaak ingezet bij patiënten die niet meer
behandeld kunnen worden.
1.3.2. Biopsychosociaal model van gezondheid
Volgens biopsychosociaal model bestaat gezondheid uit drie componenten:
1 een biologische component
2 een psychologische component
3 een sociale component
Het biopsychosociaal model gaat verder dan de WHO-definitie en beschrijft ook hoe de
componenten met elkaar samenhangen. Ook veronderstelt het model een samenwerking
tussen lichaam en geest. = holistische benadering
1.4. Gezondheidspsychologie
Wat betekent het precies om werkzaam te zijn in het werkveld gezondheidspsychologie?
1.4.1. Psychologische factoren
Aanzienlijke hoeveelheid factoren vallen onder ‘psychologisch’. Tweetal:
Attitudes en overtuigingen hebben grote invloed op hoe iemand met ziekte en gezondheid
omgaat.
Meta-analyse Een samenvattingsonderzoek dat een (groot) aantal onderzoeken cijfermatig
samenvat om een sterkere conclusie te kunnen trekken over bepaalde verbanden.
Andere psychologische factor is gedrag.
Therapietrouw is de mate waarin de patiënt de adviezen van de arts opvolgt.
Andere psychologische factoren die meespelen bij gezondheid en ziekte:
- Persoonlijkheid
- Geheugen en leergedrag
- Emoties
- Copingvaardigheden
Coping is de manier waarop iemand omgaat met tegenslagen, problemen of spanning
- Een verleden van trauma
1.4.2. Sociale factoren
Er is in de meeste gevallen van een complex sociaal netwerk dat meebeweegt wanneer een
individu ziek wordt of juist gezond probeert te blijven. Sociale factoren die kunnen
meespelen:
- Sociale steun
- Sociaaleconomische status
- Culturele achtergrond
- Familieachtergrond
Sociale steun
, Door Richman, Rosenfield en Bowen gedefinieerd als de communicatie tussen de
steunverlener en de ontvanger, die zich beiden goed voelen door deze steun.
Mensen die veel sociale steun ervaren, zijn over het algemeen gezonder.
Situaties waarin sociale steun het beste tot zijn recht komt zijn:
Een context waarin sociale steun geaccepteerd wordt
Een situatie die vraagt om sociale steun
Een persoonlijkheid die steun kan accepteren
Sociaaleconomische status
Sociaaleconomische status (SES) de positie die iemand heeft op de maatschappelijke ladder,
weergegeven door onder andere: opleiding, inkomen, vermogen, werkinvulling.
Lage SES > iemand leeft waarschijnlijk in armoede
Hoge SES > iemand heeft het financieel heel goed
Review een kwalitatief onderzoek waarbij verschillende onderzoeken over hetzelfde
onderwerp worden samengevat en vergeleken om er een overkoepelende conclusie uit te
trekken.
Er is een verband gevonden tussen SES en gezondheid. Onder mensen met een zeer lage SES
is de sterfte veel hoger dan onder mensen met een hoge SES. Ook verband tussen SES en
vóórkomen van bepaalden ziekten.
Mensen met een laag opleidingsniveau lopen grotere gezondheidsrisico’s dan hoogopgeleide
mensen. Twee zaken spelen tegelijkertijd:
Hogere opleiding heeft directe positieve effecten op de gezondheid
Omgekeerd effect: mensen die ziek zijn hebben minder kansen om een goede
opleiding te volgen, wat ertoe leidt dat er een specifieke groep ongezonde mensen
ontstaat die vastzit op een laag opleidingsniveau.
Lagere SES hangt ook samen met meer riskant gedrag, zoals roken, drinken, ongezond eten
en weinig fysieke beweging.
Ook grotere terugval kans na stoppoging. Kan komen door lagere sociale steun bij
stoppogingen, sterkere verslavingsgevoeligheid, lagere motivatie om te stoppen en minder
makkelijke toegang tot hulpverlening.
Een hogere SES in verband staat met meer riskant seksueel gedrag.
1. Wat is gezondheidspsychologie?
Gezondheidspsychologie gaat over het gebied waar gedrag en gezondheid elkaar raken. Het
onderzoekt hoe biologische, sociale en psychologische factoren invloed uitoefenen op de
gezondheid en ziekte. Deze kennis wordt gebruikt om ziekte te voorkomen en de gezondheid van
mensen te bevorderen.
Gezondheidspsychologen werken bijvoorbeeld bij de GGD, het Rijksinstituut voor
Volksgezondheid en Milieu (RIVM) of het Nederlands instituut voor onderzoek van de
gezondheidszorg (NIVEL).
Verschil gezondheidspsycholoog en gezondheidszorgpsycholoog. GZ-psycholoog is afgestuurd in
de richting van klinische psychologie en heeft daarna een postuniversitaire opleiding gedaan.
Vakgebied van hen is volledig op het vlak van mensen met psychologische stoornissen.
Comorbide problematiek Met een bepaalde ziekte kunnen tegelijkertijd ook andere
ziektebeelden of stoornissen ontstaan.
1.1. Wat is gezondheid?
Verschillende visies op gezondheid:
Gezondheid zien als een onderdeel van we je bent: ik ben gezond.
Gezondheid zien als bezit: je kunt het ook kwijtraken.
Gezondheid zien als onderdeel van je gedrag: leefstijl.
Definitie gezondheid WHO: ‘Een toestand van volledig lichamelijk, geestelijk en maatschappelijk
welzijn en niet slechts de afwezigheid van ziekte of andere lichamelijke gebreken.’
➔ Kritiek op deze visie door Machteld Huber en collega’s: niet genoeg aandacht gegeven aan de
mogelijkheid je aan te passen en eigen regie te voeren met betrekking tot gezondheid.
Definitie gezondheid Huber en collega’s: ‘Gezondheid is het vermogen om je aan te passen en
eigen regie te voeren in de aanwezigheid van fysieke, mentale en sociale uitdagingen in het
leven.’
1.2. Geschiedenis van gezondheid
1.2.1. Vroege benaderingen van gezondheid en ziekte
Trepanatie In de steentijd en bronstijd werden er gaten in de schedels geboord.
= zeer vroege vorm van neurochirurgie.
Waarom?
➢ Na schedelbeschadiging
➢ Mensen die abnormaal gedrag vertoonden. Zo konden kwade geesten via de opening
naar buiten.
In de middeleeuwen: steensnijding. Men geloofde dat een insect via het oor of de neus de
schedel binnen kon vliegen en daar kon veranderen in een steen of kei. Dat zou allerlei
klachten veroorzaken. Via de opening in de schedel kon de kei verwijdert worden.
1.2.2. De humeuren
Filosoof Hippocrates en de oude Grieken zagen lichamelijke aandoeningen als een onbalans
tussen de vier lichaamssappen: bloed, gele gal, zwarte gal en slijm. Deze werden ook wel de
humeuren genoemd. Een teveel van sommige humeuren werd gekoppeld aan verschillende
aandoeningen.
, Humeuren werden ook gekoppeld aan de seizoenen, aan de elementen lucht, vuur, aarde en
water, en aan zekere eigenschappen.
1.2.3. Het ontstaan van de wetenschappelijke benadering
18e eeuw, Verlichting: onder de Franse bezetting werd via een grondwetswijziging een
gecentraliseerd gezondheidsstelsel ingevoerd met een gecentraliseerd opleidingsbeleid voor
alle geneeskundigen.
➢ Na bevrijding Franse overheersing viel Nederland deels terug in oude patronen
1e helft 19e eeuw: Duitsland en Engeland vergelijkbare ideeën die de verantwoordelijkheid
voor gezondheidszorg bij de overheid legden. Er werden rapporten gepubliceerd waarin een
sterke link werd aangetoond tussen overbevolking, een vervuild leef- en werkmilieu en
ziekte.
1847, Ignaz Semmelweis: artsen brachten met eigen handen besmettelijke bacteriën over op
zwangere vrouwen tijdens zwangerschapsonderzoek en bevallingen. Antiseptische methode:
rigoureus wassen van handen en ontsmetten van medische materialen.
1.2.4. Andere centrale wetenschappelijke inzichten
Uitvindingen in de 19e eeuw:
Ziekteverwekkers
Mico-organismen Louis Pasteur ontdekte deze hele kleine levende wezens die ziekten
konden veroorzaken. > theorie van de ziekteverwekker
< konden aanwezig zijn in de lucht en konden rotting en gisting van voedingsmiddelen
veroorzaken > pasteurisatietechniek.
Stethoscoop
Laennec > ontdekte dat je met een stukje papier beter de hartslag kon horen dan door direct
de oor op de borst van de patiënt te leggen. Hij ontwikkelde de stethoscoop. Stèthos
betekent borst.
Aspirine
Natuurlijke werkzame stof is natriumsalicylaat. Wordt al duizenden jaren gebruikt met een
ontstekingsremmende en pijnstillende werking. De stof wordt in boomschors en bladeren
gevonden.
Charles Henri Leroux wist de stof te isoleren uit een natuurlijke bron.
Röntgentechniek
Wilhelm Conrad Röntgen ontdekte een nieuwe vorm van straling die door alle zachte
materialen heen ging, maar niet door harde materialen.
1.3. Modellen van gezondheid en ziekte
1.3.1. Het biomedische model
Model dat verklaring poogt te geven voor het bestaan van gezondheid en ziekte. Stelt dat
gezondheid een dynamische balans is tussen drie factoren:
1 het menselijk lichaam
2 de omgeving
3 ziektekiemen
Ziekte ontstaat volgens het model als er een onbalans ontstaat tussen deze factoren.
, Het model biedt geen ruimte voor andere factoren dan de biomedische factoren die ook
meespelen in gezondheid en ziekte.
Ook gaat het model voorbij aan de psychosociale factoren die vaak tegelijkertijd spelen.
Palliatieve behandeling Behandeling met als primaire doel comfort en optimale kwaliteit van
leven creëren door klachten te verminderen, wordt vaak ingezet bij patiënten die niet meer
behandeld kunnen worden.
1.3.2. Biopsychosociaal model van gezondheid
Volgens biopsychosociaal model bestaat gezondheid uit drie componenten:
1 een biologische component
2 een psychologische component
3 een sociale component
Het biopsychosociaal model gaat verder dan de WHO-definitie en beschrijft ook hoe de
componenten met elkaar samenhangen. Ook veronderstelt het model een samenwerking
tussen lichaam en geest. = holistische benadering
1.4. Gezondheidspsychologie
Wat betekent het precies om werkzaam te zijn in het werkveld gezondheidspsychologie?
1.4.1. Psychologische factoren
Aanzienlijke hoeveelheid factoren vallen onder ‘psychologisch’. Tweetal:
Attitudes en overtuigingen hebben grote invloed op hoe iemand met ziekte en gezondheid
omgaat.
Meta-analyse Een samenvattingsonderzoek dat een (groot) aantal onderzoeken cijfermatig
samenvat om een sterkere conclusie te kunnen trekken over bepaalde verbanden.
Andere psychologische factor is gedrag.
Therapietrouw is de mate waarin de patiënt de adviezen van de arts opvolgt.
Andere psychologische factoren die meespelen bij gezondheid en ziekte:
- Persoonlijkheid
- Geheugen en leergedrag
- Emoties
- Copingvaardigheden
Coping is de manier waarop iemand omgaat met tegenslagen, problemen of spanning
- Een verleden van trauma
1.4.2. Sociale factoren
Er is in de meeste gevallen van een complex sociaal netwerk dat meebeweegt wanneer een
individu ziek wordt of juist gezond probeert te blijven. Sociale factoren die kunnen
meespelen:
- Sociale steun
- Sociaaleconomische status
- Culturele achtergrond
- Familieachtergrond
Sociale steun
, Door Richman, Rosenfield en Bowen gedefinieerd als de communicatie tussen de
steunverlener en de ontvanger, die zich beiden goed voelen door deze steun.
Mensen die veel sociale steun ervaren, zijn over het algemeen gezonder.
Situaties waarin sociale steun het beste tot zijn recht komt zijn:
Een context waarin sociale steun geaccepteerd wordt
Een situatie die vraagt om sociale steun
Een persoonlijkheid die steun kan accepteren
Sociaaleconomische status
Sociaaleconomische status (SES) de positie die iemand heeft op de maatschappelijke ladder,
weergegeven door onder andere: opleiding, inkomen, vermogen, werkinvulling.
Lage SES > iemand leeft waarschijnlijk in armoede
Hoge SES > iemand heeft het financieel heel goed
Review een kwalitatief onderzoek waarbij verschillende onderzoeken over hetzelfde
onderwerp worden samengevat en vergeleken om er een overkoepelende conclusie uit te
trekken.
Er is een verband gevonden tussen SES en gezondheid. Onder mensen met een zeer lage SES
is de sterfte veel hoger dan onder mensen met een hoge SES. Ook verband tussen SES en
vóórkomen van bepaalden ziekten.
Mensen met een laag opleidingsniveau lopen grotere gezondheidsrisico’s dan hoogopgeleide
mensen. Twee zaken spelen tegelijkertijd:
Hogere opleiding heeft directe positieve effecten op de gezondheid
Omgekeerd effect: mensen die ziek zijn hebben minder kansen om een goede
opleiding te volgen, wat ertoe leidt dat er een specifieke groep ongezonde mensen
ontstaat die vastzit op een laag opleidingsniveau.
Lagere SES hangt ook samen met meer riskant gedrag, zoals roken, drinken, ongezond eten
en weinig fysieke beweging.
Ook grotere terugval kans na stoppoging. Kan komen door lagere sociale steun bij
stoppogingen, sterkere verslavingsgevoeligheid, lagere motivatie om te stoppen en minder
makkelijke toegang tot hulpverlening.
Een hogere SES in verband staat met meer riskant seksueel gedrag.
