Aantekeningen trainingslijn
Inhoud
Aantekeningen trainingslijn....................................................................................................................1
Hoofdstuk 1 Bestaat het gezin............................................................................................................1
Hoofdstuk 2 Een systemische bril.......................................................................................................3
Hoofdstuk 3 Hulpverlenen een persoonlijk vlak.................................................................................6
Hoofdstuk 6 in kaart brengen.............................................................................................................8
Hoofdstuk 7 De positionering van de hulpverlener..........................................................................11
Hoofdstuk 9 Individuele kwetsbaarheid in context..........................................................................14
Hoofdstuk 11 De systemische hulpverlener in actie.........................................................................17
Hoofdstuk 1 Bestaat het gezin
Men spreekt dan wel van reïfiteren, het 'verdinglijken' van het gezin of de familie. Dat wil zeggen dat
men niet meer kan zien dat het gaat over visie (normen over hoe opvoeden moet) Integendeel,
opvattingen over gezinnen worden vaststaande en voor altijd bestaande gegevenheden.
Dergelijke normeringen beïnvloeden wat wel en niet gezien, gedacht of gevoeld kan worden. Ze
vormen als het ware de enige bril waarmee gekeken wordt.
Als je maar één lens hanteert, raakt de complexiteit van gezinnen en families uit het vizier. Vele
wederzijdse beïnvloedingen en contextfactoren hebben namelijk effecten op gezinsrelaties.
Context is een belangrijk systemisch begrip. Niets gebeurt in een vacuüm. Kinderen, volwassenen en
families zijn ingebed in diverse contexten, die van, invloed zijn op hun ontwikkeling, en zijzelf en hun
relaties beïnvloeden op hun beurt ook weer de context. Het is een voortdurend proces van
relationele beïnvloedingen zonder een bepaald begin of een voorspelbare uitkomst. (Geen oorzaak
en gevolg)
Dat mensen de werkelijkheid op een bepaalde manier ordenen en dus altijd een lens gebruiken
waarmee bepaalde aspecten wel of niet belicht worden, is een belangrijk uitgangspunt in een
systemische visie.
Sociologische lens: Factoren als sociaaleconomische omstandigheden, arbeidsomstandigheden, man-
vrouwverhoudingen en de plaats van kinderen in een gezin, krijgen aandacht in dit perspectief. Zij
beïnvloeden ons beeld van een familie. Maatschappelijke ontwikkelingen en visies creëren wat
vanzelfsprekend wordt gevonden en wat niet.
Dergelijke buitenstaanderperspectieven vormen de tweede lens. (Hoe zien buurvrouw, oom,
schoolvriendin diegene/familie?)
Als derde lens volgt het perspectief van de familie zelf. Familieleden beschrijven zichzelf en hun
familie vaak in algemene termen. Deze zijn deels gebaseerd op opvattingen in de samenleving, op
perspectieven van buitenstaanders en op verhalen en belangrijke waarden in de familie zelf.
1
,Tot slot wordt het gezin beschreven vanuit het perspectief van het individuele familielid. Ieder heeft
eigen verhalen over zijn of haar familie en eigen specifieke herinneringen die beïnvloed worden door
alle voorgaande lenzen, maar ook door unieke contexten waarin ieder zich beweegt. De
geselecteerde lenzen vormen een context voor elkaar.
De sociologische lens biedt zicht op de tijd- en plaatsgebonden normen en waarden die doorklinken
in de verhalen van de mensen die van buitenaf naar de familie kijken, en de visie van de
buitenstaanders beïnvloedt weer de wijze waarop de familieleden hun eigen familie beleven en
betekenis geven en omgekeerd. De verschillende lenzen beïnvloeden ook het beeld dat een
hulpverlener zich van de familie vormt.
Waar het om gaat, is te illustreren hoe de visie op families afhankelijk is van de lens die men gebruikt
en hoe wisselen van lens leidt tot een rijker en dynamischer beeld van families. Dat wordt
meerstemmigheid genoemd, ook een van de kernbegrippen in het systemisch denken.
Voorbeeld sociologische lens:
Een sociologische lens helpt om grote verbanden te zien. Veel verschijnselen die worden
toegeschreven aan individuele gezinsleden blijken eerder verband te houden met een bepaalde
periode dan dat zij iets zeggen over bepaalde personen:
- Als over Dirk gezegd wordt dat hij geen prater is, reageert hij vaak door te zeggen dat hij dat
ook niet geleerd heeft. Dus hij verbindt dit met de situatie in zijn gezin van herkomst. Echter,
tot ver in de vorige eeuw werd er in veel families nauwelijks gesproken over persoonlijke
zaken en gevoelens.
- Vaders wil is geen wet meer, overleggen met de kinderen.
- Andere taakverdeling man-vrouw
- Andere seksuele grenzen (seks voor huwelijk, homoseksualiteit, scheidingen)
- Wel/geen kinderen nemen.
Perspectief van buitenstaanders:
Buitenstaanders maken deel uit van het leven van de familie via buurt, school, werk, kerk, sportclub,
hobbyclub en andere relevante omgevingen. Zij beschrijven de familie zoals zij deze beleven vanuit
hun relatie met hen. In die visies klinken ook de opvattingen, normen en waarden uit deze contexten
en van de samenleving door.
In de uitspraken van buitenstaanders klinken de sociale normen door over een goede opvoeding,
over man-vrouwverhoudingen, over hoe je moet zijn en hoe je met elkaar omgaat en of je een goed
gezin bent. Vaak zijn deze boodschappen impliciet. Watzlawick, Beavin en Jackson (1967) spraken in
dit verband over het betrekkingsaspect. Het gaat in interpersoonlijke uitwisselingen niet zozeer om
de woorden zelf of wat gezegd of gedaan wordt (de inhoud), maar vooral over de relatieboodschap
(de betrekking) die wordt uitgedrukt: zo zie ik jou, jullie, ons en mezelf.
Deze relatieboodschappen kunnen charmerend en bevestigend zijn, maar ook een negatie inhouden
of kritisch zijn. Wat het effect is, hangt af van wat geaccepteerd wordt in de samenleving en
relevante referentiegroep, hoe de relatie met de betreffende buitenstaander is, en wat men zelf
belangrijk vindt. Maar ze beïnvloeden altijd de wijze waarop een familielid zichzelf, de relaties en
de familie ervaart, en dat is weer van invloed op de relaties in het gezin zelf en met de wereld buiten
het gezin.
De familie zelf:
2
, Op een bepaalde manier gezien worden: typisch familie Jansen.. (zorgzaam, doorzetters bijv.)
In dergelijke typeringen worden pogingen ondernomen om gedeelde waarden en normen te
verankeren: zo zijn wij als goed gezin. In dit verband spreekt men in de systemische literatuur ook
over gezinsscripts. Een gezinsscript is een gedeelde verwachting in een gezin of familie over hoe
bepaalde familierollen moeten worden uitgevoerd in een bepaalde context. (Moeder stelt zich zo
op, maar partner vindt dat een moeder zich zo op moet stellen. Kan dus ook spanning opleveren,
anderzijds kan het houvast geven)
Scripts en typeringen staan niet vast, maar veranderen met de tijd, met verschuivingen in relaties of
gebeurtenissen. Partners gaan bijvoorbeeld anders met elkaar om als ze nog geen kinderen hebben.
Dat er in gezinnen en families ideeën en verwachtingen bestaan over 'zo zijn wij', betekent niet dat
iedereen daar een gelijke waarde of betekenis aan geeft. Familieleden delen niet dezelfde
ervaringen en betekenissen, ze hebben verschillende leefwerelden en referentiekaders. En ook in
hun onderlinge uitwisselingen schuilt een niet-aflatende stroom van normeringen en waarderingen
over zichzelf en de andere familieleden.
Individu in verschillende contexten:
Mensen hebben meerdere identiteiten. Verschillende contexten verbonden met cultuur, gender,
generatie, sociale klasse, werk, thuis, vrienden en hobbyclubs, brengen verschillende facetten van
een persoon naar voren. Iemand die verlegen is in groepen kan thuis het grootste woord hebben.
Daaruit blijkt dat de opvoedomgeving in eenzelfde gezin voor ieder kind verschillend is en ook dat
elk kind de opvoedomgeving anders ervaart. Kinderen hebben verschillende temperamenten,
verschillende eigenschappen en· roepen verschillende reacties bij de ouders op. Elk kind reageert
anders op ouders en andersom. Daardoor ervaart iedereen situaties anders.
TOT SLOT: Een systemische oriëntatie helpt om rekening te houden met deze wisselwerkingen en
om steeds te contextualiseren, te zien hoe opvattingen, gedrag en relaties verbonden zijn met de
brede maatschappelijke context, zoals de socioloog die waarneemt èn analyseert maar ook met de
kleine context van individuele opvattingen en betekenisgeving. Het gezin of de familie bestaat niet.
Hoofdstuk 2 Een systemische bril
Systeemtheoretische hulpverlening wil niet alleen zeggen dat men met meerdere mensen spreekt
maar vooral dat men op een systemische manier kijkt, denkt en handelt. De hulpverlener zet als het
ware een systemische bril op om de problemen van mensen te begrijpen, en te onderzoeken waar
verandering mogelijk is. Met die bril kan men ook naar individuen kijken en naar systemen die
ruimer zijn dan enkel paren of families.
Sociaal constructionisme: Het uitgangspunt in deze theorie is dat ieder idee, iedere uiting, iedere
actie ingebed is in een sociale context en dat alle realiteit in die zin te zien is als geconstrueerd
(Gergen, 1999). Er bestaat niet één waarheid, er zijn vele werkelijkheden afhankelijk van de ingang
die men neemt, de positie of rol die men bekleedt en de relaties en contexten waarin men zich
bevindt. De leidende gedachte werd dat hulpverleners geen buitenstaanders kunnen zijn. De
observator en het geobserveerde kunnen niet los van elkaar gezien worden: hulpverleners
construeren altijd mee.
Een belangrijke aanname in de hedendaagse systemische praktijk is dat de manier waarop men de
wereld waarneemt, in relatie staat tot de wijze waarop men zich concreet tot de wereld verhoudt
3
Inhoud
Aantekeningen trainingslijn....................................................................................................................1
Hoofdstuk 1 Bestaat het gezin............................................................................................................1
Hoofdstuk 2 Een systemische bril.......................................................................................................3
Hoofdstuk 3 Hulpverlenen een persoonlijk vlak.................................................................................6
Hoofdstuk 6 in kaart brengen.............................................................................................................8
Hoofdstuk 7 De positionering van de hulpverlener..........................................................................11
Hoofdstuk 9 Individuele kwetsbaarheid in context..........................................................................14
Hoofdstuk 11 De systemische hulpverlener in actie.........................................................................17
Hoofdstuk 1 Bestaat het gezin
Men spreekt dan wel van reïfiteren, het 'verdinglijken' van het gezin of de familie. Dat wil zeggen dat
men niet meer kan zien dat het gaat over visie (normen over hoe opvoeden moet) Integendeel,
opvattingen over gezinnen worden vaststaande en voor altijd bestaande gegevenheden.
Dergelijke normeringen beïnvloeden wat wel en niet gezien, gedacht of gevoeld kan worden. Ze
vormen als het ware de enige bril waarmee gekeken wordt.
Als je maar één lens hanteert, raakt de complexiteit van gezinnen en families uit het vizier. Vele
wederzijdse beïnvloedingen en contextfactoren hebben namelijk effecten op gezinsrelaties.
Context is een belangrijk systemisch begrip. Niets gebeurt in een vacuüm. Kinderen, volwassenen en
families zijn ingebed in diverse contexten, die van, invloed zijn op hun ontwikkeling, en zijzelf en hun
relaties beïnvloeden op hun beurt ook weer de context. Het is een voortdurend proces van
relationele beïnvloedingen zonder een bepaald begin of een voorspelbare uitkomst. (Geen oorzaak
en gevolg)
Dat mensen de werkelijkheid op een bepaalde manier ordenen en dus altijd een lens gebruiken
waarmee bepaalde aspecten wel of niet belicht worden, is een belangrijk uitgangspunt in een
systemische visie.
Sociologische lens: Factoren als sociaaleconomische omstandigheden, arbeidsomstandigheden, man-
vrouwverhoudingen en de plaats van kinderen in een gezin, krijgen aandacht in dit perspectief. Zij
beïnvloeden ons beeld van een familie. Maatschappelijke ontwikkelingen en visies creëren wat
vanzelfsprekend wordt gevonden en wat niet.
Dergelijke buitenstaanderperspectieven vormen de tweede lens. (Hoe zien buurvrouw, oom,
schoolvriendin diegene/familie?)
Als derde lens volgt het perspectief van de familie zelf. Familieleden beschrijven zichzelf en hun
familie vaak in algemene termen. Deze zijn deels gebaseerd op opvattingen in de samenleving, op
perspectieven van buitenstaanders en op verhalen en belangrijke waarden in de familie zelf.
1
,Tot slot wordt het gezin beschreven vanuit het perspectief van het individuele familielid. Ieder heeft
eigen verhalen over zijn of haar familie en eigen specifieke herinneringen die beïnvloed worden door
alle voorgaande lenzen, maar ook door unieke contexten waarin ieder zich beweegt. De
geselecteerde lenzen vormen een context voor elkaar.
De sociologische lens biedt zicht op de tijd- en plaatsgebonden normen en waarden die doorklinken
in de verhalen van de mensen die van buitenaf naar de familie kijken, en de visie van de
buitenstaanders beïnvloedt weer de wijze waarop de familieleden hun eigen familie beleven en
betekenis geven en omgekeerd. De verschillende lenzen beïnvloeden ook het beeld dat een
hulpverlener zich van de familie vormt.
Waar het om gaat, is te illustreren hoe de visie op families afhankelijk is van de lens die men gebruikt
en hoe wisselen van lens leidt tot een rijker en dynamischer beeld van families. Dat wordt
meerstemmigheid genoemd, ook een van de kernbegrippen in het systemisch denken.
Voorbeeld sociologische lens:
Een sociologische lens helpt om grote verbanden te zien. Veel verschijnselen die worden
toegeschreven aan individuele gezinsleden blijken eerder verband te houden met een bepaalde
periode dan dat zij iets zeggen over bepaalde personen:
- Als over Dirk gezegd wordt dat hij geen prater is, reageert hij vaak door te zeggen dat hij dat
ook niet geleerd heeft. Dus hij verbindt dit met de situatie in zijn gezin van herkomst. Echter,
tot ver in de vorige eeuw werd er in veel families nauwelijks gesproken over persoonlijke
zaken en gevoelens.
- Vaders wil is geen wet meer, overleggen met de kinderen.
- Andere taakverdeling man-vrouw
- Andere seksuele grenzen (seks voor huwelijk, homoseksualiteit, scheidingen)
- Wel/geen kinderen nemen.
Perspectief van buitenstaanders:
Buitenstaanders maken deel uit van het leven van de familie via buurt, school, werk, kerk, sportclub,
hobbyclub en andere relevante omgevingen. Zij beschrijven de familie zoals zij deze beleven vanuit
hun relatie met hen. In die visies klinken ook de opvattingen, normen en waarden uit deze contexten
en van de samenleving door.
In de uitspraken van buitenstaanders klinken de sociale normen door over een goede opvoeding,
over man-vrouwverhoudingen, over hoe je moet zijn en hoe je met elkaar omgaat en of je een goed
gezin bent. Vaak zijn deze boodschappen impliciet. Watzlawick, Beavin en Jackson (1967) spraken in
dit verband over het betrekkingsaspect. Het gaat in interpersoonlijke uitwisselingen niet zozeer om
de woorden zelf of wat gezegd of gedaan wordt (de inhoud), maar vooral over de relatieboodschap
(de betrekking) die wordt uitgedrukt: zo zie ik jou, jullie, ons en mezelf.
Deze relatieboodschappen kunnen charmerend en bevestigend zijn, maar ook een negatie inhouden
of kritisch zijn. Wat het effect is, hangt af van wat geaccepteerd wordt in de samenleving en
relevante referentiegroep, hoe de relatie met de betreffende buitenstaander is, en wat men zelf
belangrijk vindt. Maar ze beïnvloeden altijd de wijze waarop een familielid zichzelf, de relaties en
de familie ervaart, en dat is weer van invloed op de relaties in het gezin zelf en met de wereld buiten
het gezin.
De familie zelf:
2
, Op een bepaalde manier gezien worden: typisch familie Jansen.. (zorgzaam, doorzetters bijv.)
In dergelijke typeringen worden pogingen ondernomen om gedeelde waarden en normen te
verankeren: zo zijn wij als goed gezin. In dit verband spreekt men in de systemische literatuur ook
over gezinsscripts. Een gezinsscript is een gedeelde verwachting in een gezin of familie over hoe
bepaalde familierollen moeten worden uitgevoerd in een bepaalde context. (Moeder stelt zich zo
op, maar partner vindt dat een moeder zich zo op moet stellen. Kan dus ook spanning opleveren,
anderzijds kan het houvast geven)
Scripts en typeringen staan niet vast, maar veranderen met de tijd, met verschuivingen in relaties of
gebeurtenissen. Partners gaan bijvoorbeeld anders met elkaar om als ze nog geen kinderen hebben.
Dat er in gezinnen en families ideeën en verwachtingen bestaan over 'zo zijn wij', betekent niet dat
iedereen daar een gelijke waarde of betekenis aan geeft. Familieleden delen niet dezelfde
ervaringen en betekenissen, ze hebben verschillende leefwerelden en referentiekaders. En ook in
hun onderlinge uitwisselingen schuilt een niet-aflatende stroom van normeringen en waarderingen
over zichzelf en de andere familieleden.
Individu in verschillende contexten:
Mensen hebben meerdere identiteiten. Verschillende contexten verbonden met cultuur, gender,
generatie, sociale klasse, werk, thuis, vrienden en hobbyclubs, brengen verschillende facetten van
een persoon naar voren. Iemand die verlegen is in groepen kan thuis het grootste woord hebben.
Daaruit blijkt dat de opvoedomgeving in eenzelfde gezin voor ieder kind verschillend is en ook dat
elk kind de opvoedomgeving anders ervaart. Kinderen hebben verschillende temperamenten,
verschillende eigenschappen en· roepen verschillende reacties bij de ouders op. Elk kind reageert
anders op ouders en andersom. Daardoor ervaart iedereen situaties anders.
TOT SLOT: Een systemische oriëntatie helpt om rekening te houden met deze wisselwerkingen en
om steeds te contextualiseren, te zien hoe opvattingen, gedrag en relaties verbonden zijn met de
brede maatschappelijke context, zoals de socioloog die waarneemt èn analyseert maar ook met de
kleine context van individuele opvattingen en betekenisgeving. Het gezin of de familie bestaat niet.
Hoofdstuk 2 Een systemische bril
Systeemtheoretische hulpverlening wil niet alleen zeggen dat men met meerdere mensen spreekt
maar vooral dat men op een systemische manier kijkt, denkt en handelt. De hulpverlener zet als het
ware een systemische bril op om de problemen van mensen te begrijpen, en te onderzoeken waar
verandering mogelijk is. Met die bril kan men ook naar individuen kijken en naar systemen die
ruimer zijn dan enkel paren of families.
Sociaal constructionisme: Het uitgangspunt in deze theorie is dat ieder idee, iedere uiting, iedere
actie ingebed is in een sociale context en dat alle realiteit in die zin te zien is als geconstrueerd
(Gergen, 1999). Er bestaat niet één waarheid, er zijn vele werkelijkheden afhankelijk van de ingang
die men neemt, de positie of rol die men bekleedt en de relaties en contexten waarin men zich
bevindt. De leidende gedachte werd dat hulpverleners geen buitenstaanders kunnen zijn. De
observator en het geobserveerde kunnen niet los van elkaar gezien worden: hulpverleners
construeren altijd mee.
Een belangrijke aanname in de hedendaagse systemische praktijk is dat de manier waarop men de
wereld waarneemt, in relatie staat tot de wijze waarop men zich concreet tot de wereld verhoudt
3
