Beroepsethiek en zingeving
Contents
1 Inzet van de cursus .......................................................................................................................... 9
1.1 Drie vragen ............................................................................................................................ 11
1.2 Basisstelling ........................................................................................................................... 11
1.3 Wat is een ‘goede verkoper’?................................................................................................ 11
1.4 Kernkwaliteiten ..................................................................................................................... 11
1.5 Moreel competent ................................................................................................................ 11
1.6 Drievoudige zoektocht .......................................................................................................... 11
1.7 Denkgereedschappen ............................................................................................................ 12
1.8 Het belang van een morele woordenschat ........................................................................... 12
1.9 Zonder woorden blijf je blind ................................................................................................ 12
1.10 Structuur van de cursus ......................................................................................................... 12
1.11 Kernbegrippen (EXAMEN) ..................................................................................................... 13
1.12 Lastige vragen ........................................................................................................................ 13
1.13 De ethische vraag x4 ............................................................................................................. 14
1.14 Drie lagen van morele vragen ............................................................................................... 14
2 Les 2: Een training morele oordeelsvorming................................................................................. 15
2.1 Ethiek ..................................................................................................................................... 15
2.2 Integriteit ............................................................................................................................... 15
2.3 Professionele verantwoordelijkheid ..................................................................................... 15
2.4 Een integer professional is moreel competent ..................................................................... 15
2.5 Hoe weet je nu dat je een integere beslissing hebt genomen? ............................................ 15
2.6 Referentiekader:.................................................................................................................... 16
2.7 Moreel juist?.......................................................................................................................... 16
2.8 De gouden regel .................................................................................................................... 16
2.9 Moreel juist is niet hetzelfde als normaal!! .......................................................................... 16
2.10 Moreel juist handelen (moreel kompas) ............................................................................... 16
2.11 Besluit .................................................................................................................................... 17
2.12 Wat is ‘voldoende’ rekening houden met ............................................................................. 17
2.13 Kenmerken van een moreel oordeel ..................................................................................... 17
2.14 3 Ingrediënten van moreel oordelen .................................................................................... 17
2.15 Moreel ijkpunt ....................................................................................................................... 17
1
, 2.16 Kritisch en zorgvuldig denken ............................................................................................... 18
2.17 Een nieuwsgierige, empathische en sympathische verbeelding ........................................... 18
2.18 Hoe herken je een ethisch probleem? .................................................................................. 18
2.18.1 Twee situaties ................................................................................................................ 18
2.19 Het algemene goed of algemeen belang............................................................................... 19
2.20 Waarom zijn dit ethische vragen? ......................................................................................... 19
2.21 Verschillende perspectieven ................................................................................................. 20
3 Les 3: Een moreel oordeel in 6 stappen ........................................................................................ 21
3.1 Een moreel probleem? .......................................................................................................... 21
3.2 Wat is het moreel probleem?............................................................................................... 22
3.3 Een moreel probleem herken je aan de botsende rechten, belangen of wensen van
verschillende partijen. Opgelet voor “onzichtbare” partijen!........................................................... 22
3.4 Wat is het verschil tussen een moreel probleem en een moreel dilemma? ........................ 22
3.5 Een moreel dilemma is: ......................................................................................................... 22
3.6 Ethische methode: procedure morele oordeelsvorming ..................................................... 23
3.6.1 Verschillende stappenplannen: een voorbeeld............................................................. 23
3.7 Gemeenschappelijke elementen stappenplan: PASCAL ....................................................... 23
3.8 Waarom stappenplan? .......................................................................................................... 23
3.9 Stappenplan is slechts een hulpmiddel ................................................................................. 23
3.10 Oefening ................................................................................................................................ 24
3.11 Zes stappen............................................................................................................................ 24
3.12 Een voorbeeldanalyse ........................................................................................................... 24
3.12.1 Stap 1. Voor welke keuze sta ik? Wat is mijn voorlopige oordeel? En wat is mijn
voornaamste bezwaar? ................................................................................................................. 24
3.12.2 Stap 2. Welke betrokkenen hebben rechten, belangen en wensen die geraakt worden
door te nemen beslissing?............................................................................................................. 25
3.12.3 Stap 3. Heb ik nadere info nodig om mijn beslissing op een verantwoorde wijze te
kunnen nemen?............................................................................................................................. 25
3.12.4 Stap 4. Wat zijn de argumenten? .................................................................................. 26
3.12.5 Stap 5. Tot welke conclusie kom ik? .............................................................................. 26
3.13 Er was eens ............................................................................................................................ 27
3.14 Twee oplossingsmethodes .................................................................................................... 27
3.15 Gevolgenethiek...................................................................................................................... 27
3.15.1 Jeremy Bentham: vader van het nutsdenken of utilitarisme ........................................ 27
3.16 Beginselethiek ....................................................................................................................... 27
3.16.1 Kant................................................................................................................................ 28
3.16.2 Categorische imperatief ................................................................................................ 28
2
, 3.16.3 Beginselethiek ............................................................................................................... 28
3.16.4 Beginsel gaat voor gevolg .............................................................................................. 28
3.16.5 Morele wet .................................................................................................................... 28
3.16.6 6. Noteer je beslissing ................................................................................................... 29
3.17 Na mijn afweging ................................................................................................................... 29
3.18 Stap 6 ..................................................................................................................................... 30
3.19 CONCLUSIE ............................................................................................................................ 30
3.20 Case Lotte .............................................................................................................................. 30
4 Les 5 Ethische Theorieën ............................................................................................................... 31
4.1 Een ethische toolbox ............................................................................................................. 31
4.2 Moreel handelen ................................................................................................................... 31
4.3 Diverse theorieën .................................................................................................................. 32
4.4 Een geluksmachine? (Gedachtenexperiment van Nozick) .................................................... 32
4.5 The Matrix: neem je de rode of de blauwe pil? .................................................................... 32
4.6 1. Deugdenethiek Aristoteles ................................................................................................ 32
4.7 Het pad van ‘Hedonia’: .......................................................................................................... 33
4.8 Het pad van ‘Eudamonia’ ...................................................................................................... 33
4.9 Dirk de wachter: ’De kunst van het ongelukkig zijn' ............................................................. 33
4.10 Focus op de integriteit:.......................................................................................................... 34
4.10.1 Een deugd ligt tussen twee extremen ........................................................................... 34
4.11 Deugd = kracht om in wisselende situaties steeds de juiste houding aan te nemen en de
juiste dingen te doen ......................................................................................................................... 34
4.12 Kernkwaliteiten: een moderne vorm van deugden. ............................................................. 35
4.13 Kritische bedenkingen bij deugdenethiek ............................................................................. 35
4.14 2. Het consequentialisme of utilitarisme: Nutsethiek of gevolgenethiek ............................. 35
4.14.1 Focus op de gevolgen (gevolgenethiek): ....................................................................... 35
4.14.2 Het grootste geluk voor het grootste aantal ................................................................. 35
4.14.3 Levenskunst ................................................................................................................... 36
4.14.4 Negatief utilitarisme ...................................................................................................... 36
4.14.5 Kritische bedenkingen bij de nutsethiek: ...................................................................... 36
4.15 Ford Pinto: de waarde van een mensenleven ....................................................................... 37
4.16 3. De plichtsethiek ................................................................................................................. 37
4.16.1 De handeling staat centraal: ......................................................................................... 37
4.17 3.1 De categorische imperatief ............................................................................................. 37
4.18 3.2 Universele normen .......................................................................................................... 37
4.18.1 Concretisering van de plichtsethiek: ............................................................................. 38
3
, 4.19 Kritische bedenkingen bij de plichtsethiek:........................................................................... 39
4.20 4. Focus op de gouden of gulden regel ................................................................................. 40
4.21 5. Focus op de zorg voor een ander: zorgethiek ................................................................... 40
4.22 Kritische bedenkingen bij de zorgethiek: .............................................................................. 40
4.23 Carol Gilligan: een feministische ethica? .............................................................................. 40
4.24 6. Wie is de ander? Uitbreiding van de morele kring ............................................................ 41
4.25 7. Universeel subjectivisme ................................................................................................... 41
5 Les 6: Helder redeneren en verbindend communiceren .............................................................. 42
5.1 (Kritisch) denken is fundament voor integriteit .................................................................... 42
5.2 Nothing to hide?! De relatie tussen datatech en rechten..................................................... 42
5.3 MOREEL REDENEREN: een les in helder denken ................................................................... 42
5.4 Het Toulmin-model. Een analysemodel voor argumenten ................................................... 42
5.5 Motivering ............................................................................................................................. 43
5.5.1 De retorica van ARISTOTELES ........................................................................................ 43
5.5.2 Enkel argumenten die op goede grond gebaseerd zijn, zijn deugdelijk. ....................... 43
5.5.3 Drogredenen of ongeldige argumenten ........................................................................ 43
5.5.4 Verwarren van feiten en meningen. ............................................................................. 43
5.6 Top tien van excuses/smoezen ............................................................................................. 44
6 Les 7: Een Psychologische Benadering Van Ethiek ........................................................................ 45
6.1 Waarom goede mensen toch slechte dingen doen?............................................................. 45
6.2 Kohlberg was gefascineerd door de ontwikkeling van het geweten .................................... 46
6.3 In het onderzoek gaat hij vooral kijken naar de argumenten die mensen geven. ................ 46
6.4 Per moreel niveau ................................................................................................................. 46
6.4.1 FASE 0: GEEN ONDERSCHEID TUSSEN GOED EN KWAAD .............................................. 46
6.4.2 FASE 1: STRAF VERMIJDEN ............................................................................................ 46
6.4.3 FASE 2: VOORDEEL ZOEKEN .......................................................................................... 47
6.4.4 FASE 3: GOEDKEURING NASTREVEN ............................................................................. 47
6.4.5 FASE 4: WETTEN NAVOLGEN EN ORDE BEWAREN ........................................................ 47
6.4.6 FASE 5: OVEREENKOMSTEN RESPECTREN..................................................................... 47
6.4.7 FASE 6: VERANTWOORDELIJKHEID OPNEMEN & ZELF GEKOZEN MORELE PRINCIPES . 48
6.4.8 Oefeningen .................................................................................................................... 48
6.5 Wat kunnen psychologische experimenten ons leren over ethisch handelen? ................... 48
6.5.1 Conformisme ................................................................................................................. 49
6.6 Wat kunnen psychologische experimenten ons leren over ethisch handelen? ................... 49
6.6.1 Omgeving: zeer grote invloed ....................................................................................... 50
6.7 Cognitieve barrières voor een goed ethisch oordeel: Scriptprocessing................................ 50
4
Contents
1 Inzet van de cursus .......................................................................................................................... 9
1.1 Drie vragen ............................................................................................................................ 11
1.2 Basisstelling ........................................................................................................................... 11
1.3 Wat is een ‘goede verkoper’?................................................................................................ 11
1.4 Kernkwaliteiten ..................................................................................................................... 11
1.5 Moreel competent ................................................................................................................ 11
1.6 Drievoudige zoektocht .......................................................................................................... 11
1.7 Denkgereedschappen ............................................................................................................ 12
1.8 Het belang van een morele woordenschat ........................................................................... 12
1.9 Zonder woorden blijf je blind ................................................................................................ 12
1.10 Structuur van de cursus ......................................................................................................... 12
1.11 Kernbegrippen (EXAMEN) ..................................................................................................... 13
1.12 Lastige vragen ........................................................................................................................ 13
1.13 De ethische vraag x4 ............................................................................................................. 14
1.14 Drie lagen van morele vragen ............................................................................................... 14
2 Les 2: Een training morele oordeelsvorming................................................................................. 15
2.1 Ethiek ..................................................................................................................................... 15
2.2 Integriteit ............................................................................................................................... 15
2.3 Professionele verantwoordelijkheid ..................................................................................... 15
2.4 Een integer professional is moreel competent ..................................................................... 15
2.5 Hoe weet je nu dat je een integere beslissing hebt genomen? ............................................ 15
2.6 Referentiekader:.................................................................................................................... 16
2.7 Moreel juist?.......................................................................................................................... 16
2.8 De gouden regel .................................................................................................................... 16
2.9 Moreel juist is niet hetzelfde als normaal!! .......................................................................... 16
2.10 Moreel juist handelen (moreel kompas) ............................................................................... 16
2.11 Besluit .................................................................................................................................... 17
2.12 Wat is ‘voldoende’ rekening houden met ............................................................................. 17
2.13 Kenmerken van een moreel oordeel ..................................................................................... 17
2.14 3 Ingrediënten van moreel oordelen .................................................................................... 17
2.15 Moreel ijkpunt ....................................................................................................................... 17
1
, 2.16 Kritisch en zorgvuldig denken ............................................................................................... 18
2.17 Een nieuwsgierige, empathische en sympathische verbeelding ........................................... 18
2.18 Hoe herken je een ethisch probleem? .................................................................................. 18
2.18.1 Twee situaties ................................................................................................................ 18
2.19 Het algemene goed of algemeen belang............................................................................... 19
2.20 Waarom zijn dit ethische vragen? ......................................................................................... 19
2.21 Verschillende perspectieven ................................................................................................. 20
3 Les 3: Een moreel oordeel in 6 stappen ........................................................................................ 21
3.1 Een moreel probleem? .......................................................................................................... 21
3.2 Wat is het moreel probleem?............................................................................................... 22
3.3 Een moreel probleem herken je aan de botsende rechten, belangen of wensen van
verschillende partijen. Opgelet voor “onzichtbare” partijen!........................................................... 22
3.4 Wat is het verschil tussen een moreel probleem en een moreel dilemma? ........................ 22
3.5 Een moreel dilemma is: ......................................................................................................... 22
3.6 Ethische methode: procedure morele oordeelsvorming ..................................................... 23
3.6.1 Verschillende stappenplannen: een voorbeeld............................................................. 23
3.7 Gemeenschappelijke elementen stappenplan: PASCAL ....................................................... 23
3.8 Waarom stappenplan? .......................................................................................................... 23
3.9 Stappenplan is slechts een hulpmiddel ................................................................................. 23
3.10 Oefening ................................................................................................................................ 24
3.11 Zes stappen............................................................................................................................ 24
3.12 Een voorbeeldanalyse ........................................................................................................... 24
3.12.1 Stap 1. Voor welke keuze sta ik? Wat is mijn voorlopige oordeel? En wat is mijn
voornaamste bezwaar? ................................................................................................................. 24
3.12.2 Stap 2. Welke betrokkenen hebben rechten, belangen en wensen die geraakt worden
door te nemen beslissing?............................................................................................................. 25
3.12.3 Stap 3. Heb ik nadere info nodig om mijn beslissing op een verantwoorde wijze te
kunnen nemen?............................................................................................................................. 25
3.12.4 Stap 4. Wat zijn de argumenten? .................................................................................. 26
3.12.5 Stap 5. Tot welke conclusie kom ik? .............................................................................. 26
3.13 Er was eens ............................................................................................................................ 27
3.14 Twee oplossingsmethodes .................................................................................................... 27
3.15 Gevolgenethiek...................................................................................................................... 27
3.15.1 Jeremy Bentham: vader van het nutsdenken of utilitarisme ........................................ 27
3.16 Beginselethiek ....................................................................................................................... 27
3.16.1 Kant................................................................................................................................ 28
3.16.2 Categorische imperatief ................................................................................................ 28
2
, 3.16.3 Beginselethiek ............................................................................................................... 28
3.16.4 Beginsel gaat voor gevolg .............................................................................................. 28
3.16.5 Morele wet .................................................................................................................... 28
3.16.6 6. Noteer je beslissing ................................................................................................... 29
3.17 Na mijn afweging ................................................................................................................... 29
3.18 Stap 6 ..................................................................................................................................... 30
3.19 CONCLUSIE ............................................................................................................................ 30
3.20 Case Lotte .............................................................................................................................. 30
4 Les 5 Ethische Theorieën ............................................................................................................... 31
4.1 Een ethische toolbox ............................................................................................................. 31
4.2 Moreel handelen ................................................................................................................... 31
4.3 Diverse theorieën .................................................................................................................. 32
4.4 Een geluksmachine? (Gedachtenexperiment van Nozick) .................................................... 32
4.5 The Matrix: neem je de rode of de blauwe pil? .................................................................... 32
4.6 1. Deugdenethiek Aristoteles ................................................................................................ 32
4.7 Het pad van ‘Hedonia’: .......................................................................................................... 33
4.8 Het pad van ‘Eudamonia’ ...................................................................................................... 33
4.9 Dirk de wachter: ’De kunst van het ongelukkig zijn' ............................................................. 33
4.10 Focus op de integriteit:.......................................................................................................... 34
4.10.1 Een deugd ligt tussen twee extremen ........................................................................... 34
4.11 Deugd = kracht om in wisselende situaties steeds de juiste houding aan te nemen en de
juiste dingen te doen ......................................................................................................................... 34
4.12 Kernkwaliteiten: een moderne vorm van deugden. ............................................................. 35
4.13 Kritische bedenkingen bij deugdenethiek ............................................................................. 35
4.14 2. Het consequentialisme of utilitarisme: Nutsethiek of gevolgenethiek ............................. 35
4.14.1 Focus op de gevolgen (gevolgenethiek): ....................................................................... 35
4.14.2 Het grootste geluk voor het grootste aantal ................................................................. 35
4.14.3 Levenskunst ................................................................................................................... 36
4.14.4 Negatief utilitarisme ...................................................................................................... 36
4.14.5 Kritische bedenkingen bij de nutsethiek: ...................................................................... 36
4.15 Ford Pinto: de waarde van een mensenleven ....................................................................... 37
4.16 3. De plichtsethiek ................................................................................................................. 37
4.16.1 De handeling staat centraal: ......................................................................................... 37
4.17 3.1 De categorische imperatief ............................................................................................. 37
4.18 3.2 Universele normen .......................................................................................................... 37
4.18.1 Concretisering van de plichtsethiek: ............................................................................. 38
3
, 4.19 Kritische bedenkingen bij de plichtsethiek:........................................................................... 39
4.20 4. Focus op de gouden of gulden regel ................................................................................. 40
4.21 5. Focus op de zorg voor een ander: zorgethiek ................................................................... 40
4.22 Kritische bedenkingen bij de zorgethiek: .............................................................................. 40
4.23 Carol Gilligan: een feministische ethica? .............................................................................. 40
4.24 6. Wie is de ander? Uitbreiding van de morele kring ............................................................ 41
4.25 7. Universeel subjectivisme ................................................................................................... 41
5 Les 6: Helder redeneren en verbindend communiceren .............................................................. 42
5.1 (Kritisch) denken is fundament voor integriteit .................................................................... 42
5.2 Nothing to hide?! De relatie tussen datatech en rechten..................................................... 42
5.3 MOREEL REDENEREN: een les in helder denken ................................................................... 42
5.4 Het Toulmin-model. Een analysemodel voor argumenten ................................................... 42
5.5 Motivering ............................................................................................................................. 43
5.5.1 De retorica van ARISTOTELES ........................................................................................ 43
5.5.2 Enkel argumenten die op goede grond gebaseerd zijn, zijn deugdelijk. ....................... 43
5.5.3 Drogredenen of ongeldige argumenten ........................................................................ 43
5.5.4 Verwarren van feiten en meningen. ............................................................................. 43
5.6 Top tien van excuses/smoezen ............................................................................................. 44
6 Les 7: Een Psychologische Benadering Van Ethiek ........................................................................ 45
6.1 Waarom goede mensen toch slechte dingen doen?............................................................. 45
6.2 Kohlberg was gefascineerd door de ontwikkeling van het geweten .................................... 46
6.3 In het onderzoek gaat hij vooral kijken naar de argumenten die mensen geven. ................ 46
6.4 Per moreel niveau ................................................................................................................. 46
6.4.1 FASE 0: GEEN ONDERSCHEID TUSSEN GOED EN KWAAD .............................................. 46
6.4.2 FASE 1: STRAF VERMIJDEN ............................................................................................ 46
6.4.3 FASE 2: VOORDEEL ZOEKEN .......................................................................................... 47
6.4.4 FASE 3: GOEDKEURING NASTREVEN ............................................................................. 47
6.4.5 FASE 4: WETTEN NAVOLGEN EN ORDE BEWAREN ........................................................ 47
6.4.6 FASE 5: OVEREENKOMSTEN RESPECTREN..................................................................... 47
6.4.7 FASE 6: VERANTWOORDELIJKHEID OPNEMEN & ZELF GEKOZEN MORELE PRINCIPES . 48
6.4.8 Oefeningen .................................................................................................................... 48
6.5 Wat kunnen psychologische experimenten ons leren over ethisch handelen? ................... 48
6.5.1 Conformisme ................................................................................................................. 49
6.6 Wat kunnen psychologische experimenten ons leren over ethisch handelen? ................... 49
6.6.1 Omgeving: zeer grote invloed ....................................................................................... 50
6.7 Cognitieve barrières voor een goed ethisch oordeel: Scriptprocessing................................ 50
4
