Ethiek
Dirk Vogelaers
2018 – 2019
2018-2019
1
,1 Ethiek in de zorg is meer dan zorgethiek
Er is meer dan één referentiekader, vandaar dat men zegt dat het ‘meer’ is dan zorgethiek.
1.1 Opzet
Elementen:
• Definiëring ethiek
• Ethische benaderingen van het goede professionele handelen
• Reflectie op de ontwikkelingen in de theorie: weerspiegelingen van historische
ontwikkelingen in de zorg
• Pleidooi voor verbinding van ethische perspectieven.
o Eén op één verhouding tussen arts en patiënt verdwijnt, gaat meer naar gedeelde
verantwoordelijkheden omwille van verschillende disciplines die betrokken zijn
o Keuzes van management kunnen zorgen voor beperkingen op deze relatie
1.2 Wat is ethiek?
Twee definities (examen)
1) Systematische reflectie op waarden en normen
o Dit iets dat je zomaar doet, het is iets dat je systematisch doet in het dagdagelijks
handelen, het moet ingebakken zijn. De reflectie is een proces: wat voel ik? Nadien
deze gevoelens toetsen bij anderen, wat is logisch dat we doen op deze kwestie?
Nadien consequent handelen hiernaar. Het is een reflectie op waarden en normen
o Waarden: zijn van een hogere orde: respect, integriteit, autonomie, … Een hogere
waarde die men wil nastreven. Is dynamisch aangezien de kennis evolueert en onze
inzichten.
o Normen: weerspiegelen over hoe men met deze waarde moet omgaan, wat op dat
moment als’ normaal’ beschouwt. Wat we beschouwen als ‘normaal’, hoe die
waarde ingevuld wordt. Wil niet zeggen dat deze correct ingevuld worden, kunnen
nog een lange weg tegemoet gaan. Wat op dit moment als normaal beschouwd
wordt (vb. bescherming van derden). Normen worden vertaald in richtlijnen.
o Vb. Amerika, dragen van een wapen
▪ Norm: normaal dat men een wapen draagt. Deze norm is aan het
veranderen.
▪ Waarde: beschermen van eigen integriteit en vrijheid (dit is hier de hogere
waarde).
o Voorbeeld: seksueel misbruik in de kerk:
▪ Vroeger werd er niet op gereageerd, nu komt het los. De norm is aan het
veranderen. Wordt nu niet meer geaccepteerd.
o Voorbeeld van tattoo op de arm dat afgedekt moet worden op het werk
▪ Geen goede systematisch reflectie van de kennis die de instelling heeft,
aangezien het afplakken van de tattoo kan leiden tot kruisinfecties (niet goed
voor de handhygiëne). Men laat vooroordelen over de tattoo primeren over
de patiëntenrechten (dat men in een technisch veilige zorgomgeving
2
, bevindt). Hogere waarde hier: recht van de patiënt op een veilige
zorgomgeving. Norm: afplakken van de tattoo.
2) Theorie van het goede handelen
→ In de verbinding ontstaat het juiste beeld
1.2.1 Systematische reflectie op waarden en normen
• Overstijgt de emotionele reactie op situaties, die vragen oproepen
o Emotionele reacties moeten op een systematische manier besproken kunnen
worden, kan anders leiden tot problemen (zoals burn-out).
o Kennisfactor zeer belangrijk hierbinnen.
• Evolutie naar narratieve of beschrijvende ethiek
o Elke individuele situatie moet beschreven worden (geen labels op patiënten gaan
kleven)
• Betekent analytisch werken met benoeming van de feiten overweging en weging →
besluitvorming hoe te handelen = CONCREET maken
o Nood aan een congruentie over hoe men concreet zal handelen
1.2.2 Implicaties van de definities
• Ethiek heeft betrekking op doen en laten
• En dus niet alleen op abstracte ken-inhouden
• En dus niet alleen op doen en laten van professionals tegenover patiënten
• Handelen is iets anders dan gedrag
• Ethiek veronderstelt dan ook keuzevrijheid
• Ethiek veronderstelt beelden van het goede leven (inclusief die van (professionele)
zorg/organisaties)
• Ethiek vraagt ruimte voor reflectief gesprek over waarden en normen in relatie tot het
handelen
1.2.3 En dus niet alleen op abstracte ken-inhouden
• Abstracte ken-inhouden dienen vertaald te worden in handelen ten opzichte van concrete
zorgsituaties en unieke patiënten/cliënten/medemensen
o Unieke: individuele situaties, het narratieve aspect. Patiënten niet beschrijven in hun
diagnose maar in hun volledige ‘zijn’
1.3 Handelen is iets anders dan gedrag
• Eenzelfde handeling kan met fundamenteel verschillend gedrag uitgevoerd worden
• Handeling is als het ware een begrip van een hogere orde (dan de automatische uitvoering)
en sluit een houding en onderliggende ethische reflectie in
o Niet de automatische uitvoering, maar de manier waarop handelen op een
empathische manier wordt uitgevoerd
o Sympathie: meegaan in de emoties van de patiënt
3
, o Empathie: luisteren naar de emoties van de patiënt maar op afstand zodat er nadien
een kritische reflectie kan plaatsvinden. Empathie heeft een helend vermogen. Kan
gezien worden als een placebo-effect.
1.4 Ethiek als theoretische aangelegenheid en moraal
• Ethiek brengt in kaart welke waarden en normen een rol spelen bij bepaalde
handelingsvragen = ordening en referentiekader
• Onderzoekt uitgangspunten en richtlijnen voor ons zijn en handelen.
• Brengt ze onder in een ethische theorie als referentiekader
• In een ethische theorie worden morele overwegingen, ervaringen en argumenten op
coherente wijze beschreven en gefundeerd.
• Elke benadering is een vorm van kijken naar ethische problemen.
• Er is een grote diversiteit in benaderingen; dat weerspiegelt de complexiteit van het denken
over het goede
• Zo vraagt zij aandacht voor de relativiteit en voorlopigheid van onze oordelen zonder
daarmee te pleiten voor relativisme
1.5 Relativiteit versus relativisme
• Relativiteit erkent onzekerheidsgraad, gebrek aan definitief karakter, vernieuwbaarheid en
derhalve dynamisch aspect (mogelijkheid tot evolutie in de ethische reflectie)
o Wat we nu weten en hoe we dingen ervaren en beoordelen, het is dynamisch in de
tijd, het kan evolueren. Hetgeen er NU is.
o Vaak gaat men handelen op basis van logica: wat we denken dat logisch is. Wat je
doet vanuit een logica wordt best gestaafd aan de hand van kwalitatieve
onderzoeken.
o We weten veel niet. De relativiteit erkent onzekerheid en het gebrek aan definitief
karakter
• Relativisme: als relatief onbelangrijk inschatten van theorieën over goede handelen,
bagatelliseren en normvervaging
o Vb. maatschappelijke aanvaarding van pesten op school (als normaal beschouwd in
de leeftijdsgroep)
o Het minimaliseren van een aspect
1.6 Twee benaderingen voor denken over goede zorg:
a) Benaderingen die meer gericht zijn op handelingen en met name besluiten: “Wat te doen of
te laten?” “Hoe behoor ik te handelen?” “Waarom is dat een goed besluit?
a. Consequentialisme (= een handeling is goed naarmate de gevolgen van een
handeling goed zijn);
b. Deontologie (= welke plichten heb ik?);
c. Rechtentheorie (welke rechten heeft de patiënt? Vb. recht op informatie);
d. Principebenadering,
4
Dirk Vogelaers
2018 – 2019
2018-2019
1
,1 Ethiek in de zorg is meer dan zorgethiek
Er is meer dan één referentiekader, vandaar dat men zegt dat het ‘meer’ is dan zorgethiek.
1.1 Opzet
Elementen:
• Definiëring ethiek
• Ethische benaderingen van het goede professionele handelen
• Reflectie op de ontwikkelingen in de theorie: weerspiegelingen van historische
ontwikkelingen in de zorg
• Pleidooi voor verbinding van ethische perspectieven.
o Eén op één verhouding tussen arts en patiënt verdwijnt, gaat meer naar gedeelde
verantwoordelijkheden omwille van verschillende disciplines die betrokken zijn
o Keuzes van management kunnen zorgen voor beperkingen op deze relatie
1.2 Wat is ethiek?
Twee definities (examen)
1) Systematische reflectie op waarden en normen
o Dit iets dat je zomaar doet, het is iets dat je systematisch doet in het dagdagelijks
handelen, het moet ingebakken zijn. De reflectie is een proces: wat voel ik? Nadien
deze gevoelens toetsen bij anderen, wat is logisch dat we doen op deze kwestie?
Nadien consequent handelen hiernaar. Het is een reflectie op waarden en normen
o Waarden: zijn van een hogere orde: respect, integriteit, autonomie, … Een hogere
waarde die men wil nastreven. Is dynamisch aangezien de kennis evolueert en onze
inzichten.
o Normen: weerspiegelen over hoe men met deze waarde moet omgaan, wat op dat
moment als’ normaal’ beschouwt. Wat we beschouwen als ‘normaal’, hoe die
waarde ingevuld wordt. Wil niet zeggen dat deze correct ingevuld worden, kunnen
nog een lange weg tegemoet gaan. Wat op dit moment als normaal beschouwd
wordt (vb. bescherming van derden). Normen worden vertaald in richtlijnen.
o Vb. Amerika, dragen van een wapen
▪ Norm: normaal dat men een wapen draagt. Deze norm is aan het
veranderen.
▪ Waarde: beschermen van eigen integriteit en vrijheid (dit is hier de hogere
waarde).
o Voorbeeld: seksueel misbruik in de kerk:
▪ Vroeger werd er niet op gereageerd, nu komt het los. De norm is aan het
veranderen. Wordt nu niet meer geaccepteerd.
o Voorbeeld van tattoo op de arm dat afgedekt moet worden op het werk
▪ Geen goede systematisch reflectie van de kennis die de instelling heeft,
aangezien het afplakken van de tattoo kan leiden tot kruisinfecties (niet goed
voor de handhygiëne). Men laat vooroordelen over de tattoo primeren over
de patiëntenrechten (dat men in een technisch veilige zorgomgeving
2
, bevindt). Hogere waarde hier: recht van de patiënt op een veilige
zorgomgeving. Norm: afplakken van de tattoo.
2) Theorie van het goede handelen
→ In de verbinding ontstaat het juiste beeld
1.2.1 Systematische reflectie op waarden en normen
• Overstijgt de emotionele reactie op situaties, die vragen oproepen
o Emotionele reacties moeten op een systematische manier besproken kunnen
worden, kan anders leiden tot problemen (zoals burn-out).
o Kennisfactor zeer belangrijk hierbinnen.
• Evolutie naar narratieve of beschrijvende ethiek
o Elke individuele situatie moet beschreven worden (geen labels op patiënten gaan
kleven)
• Betekent analytisch werken met benoeming van de feiten overweging en weging →
besluitvorming hoe te handelen = CONCREET maken
o Nood aan een congruentie over hoe men concreet zal handelen
1.2.2 Implicaties van de definities
• Ethiek heeft betrekking op doen en laten
• En dus niet alleen op abstracte ken-inhouden
• En dus niet alleen op doen en laten van professionals tegenover patiënten
• Handelen is iets anders dan gedrag
• Ethiek veronderstelt dan ook keuzevrijheid
• Ethiek veronderstelt beelden van het goede leven (inclusief die van (professionele)
zorg/organisaties)
• Ethiek vraagt ruimte voor reflectief gesprek over waarden en normen in relatie tot het
handelen
1.2.3 En dus niet alleen op abstracte ken-inhouden
• Abstracte ken-inhouden dienen vertaald te worden in handelen ten opzichte van concrete
zorgsituaties en unieke patiënten/cliënten/medemensen
o Unieke: individuele situaties, het narratieve aspect. Patiënten niet beschrijven in hun
diagnose maar in hun volledige ‘zijn’
1.3 Handelen is iets anders dan gedrag
• Eenzelfde handeling kan met fundamenteel verschillend gedrag uitgevoerd worden
• Handeling is als het ware een begrip van een hogere orde (dan de automatische uitvoering)
en sluit een houding en onderliggende ethische reflectie in
o Niet de automatische uitvoering, maar de manier waarop handelen op een
empathische manier wordt uitgevoerd
o Sympathie: meegaan in de emoties van de patiënt
3
, o Empathie: luisteren naar de emoties van de patiënt maar op afstand zodat er nadien
een kritische reflectie kan plaatsvinden. Empathie heeft een helend vermogen. Kan
gezien worden als een placebo-effect.
1.4 Ethiek als theoretische aangelegenheid en moraal
• Ethiek brengt in kaart welke waarden en normen een rol spelen bij bepaalde
handelingsvragen = ordening en referentiekader
• Onderzoekt uitgangspunten en richtlijnen voor ons zijn en handelen.
• Brengt ze onder in een ethische theorie als referentiekader
• In een ethische theorie worden morele overwegingen, ervaringen en argumenten op
coherente wijze beschreven en gefundeerd.
• Elke benadering is een vorm van kijken naar ethische problemen.
• Er is een grote diversiteit in benaderingen; dat weerspiegelt de complexiteit van het denken
over het goede
• Zo vraagt zij aandacht voor de relativiteit en voorlopigheid van onze oordelen zonder
daarmee te pleiten voor relativisme
1.5 Relativiteit versus relativisme
• Relativiteit erkent onzekerheidsgraad, gebrek aan definitief karakter, vernieuwbaarheid en
derhalve dynamisch aspect (mogelijkheid tot evolutie in de ethische reflectie)
o Wat we nu weten en hoe we dingen ervaren en beoordelen, het is dynamisch in de
tijd, het kan evolueren. Hetgeen er NU is.
o Vaak gaat men handelen op basis van logica: wat we denken dat logisch is. Wat je
doet vanuit een logica wordt best gestaafd aan de hand van kwalitatieve
onderzoeken.
o We weten veel niet. De relativiteit erkent onzekerheid en het gebrek aan definitief
karakter
• Relativisme: als relatief onbelangrijk inschatten van theorieën over goede handelen,
bagatelliseren en normvervaging
o Vb. maatschappelijke aanvaarding van pesten op school (als normaal beschouwd in
de leeftijdsgroep)
o Het minimaliseren van een aspect
1.6 Twee benaderingen voor denken over goede zorg:
a) Benaderingen die meer gericht zijn op handelingen en met name besluiten: “Wat te doen of
te laten?” “Hoe behoor ik te handelen?” “Waarom is dat een goed besluit?
a. Consequentialisme (= een handeling is goed naarmate de gevolgen van een
handeling goed zijn);
b. Deontologie (= welke plichten heb ik?);
c. Rechtentheorie (welke rechten heeft de patiënt? Vb. recht op informatie);
d. Principebenadering,
4
