Definitie en classificatie van dyslexie
Discrepantiedefinities Eind jaren ’90 alternatieve benaderingen! Cognitieve - DSM-V: spreken over specifieke leerstoornis. Gaat over
= vaak sprake v hoge intelligentie maar toch uitval discrepantiemodellen (sterkte-zwaktes cognities opv schoolse moeite aanleren & gebruiken schoolse vaardigheden
bepaald domein ® discrepantie vaardigheden), verklarende definities (diagnose obv veronderstelling met ondanks hulp langdurige aanwezigheid v minstens 1
- DSM-IV: ervaring ouders/leerkrachten discrepantie oorzaak), beschrijvende definities van de symptomen (6).
leesniveau & IQ ® leesniveau (test) aanzienlijk onder o Significant slechter dan verwachting
Verklarende definities kalenderleeftijd, - invloed schoolresultaten &
verwachte niveau horende bij leeftijd en gemeten - Braams: specifiek probleem met fonologische verwerking dat
intelligentie (intelligentietest vereist) dagelijkse activiteiten
doorgaans leidt tot lees- en spellingsproblemen en andere taken
- Kritiek discrepantiecriterium: cruciale rol intelligentie o Ontwikkelingsstoornis: problemen beginnen tijdens
waar taal rol speelt ® puur om cognitieve vaardigheid: lees en
maar link school & IQ zwakker latere schooljaren. schooljaren maar manifesteren wanneer
spellingsproblemen z gevolg v dyslexie
o Stanovich: dyslexie = onafhankelijk v IQ. vaardigheden zwaarder belast worden
o ~Angelsaksische benadering: geen lees of o Exclusiviteit
Discrepantiecrit gebruiken ® enkel mensen met spellingsproblemen nodig vr dyslexie want kan puur op jonge
hoog IQ diagnose want 2SD afwijken v - Protocol dyslexie diagnostiek & behandeling 3.0
leeftijd met problemen fonologie o Oorzakelijke factoren eruit gehaald, enkel
verwachting = makkelijker bij hoger IQ MAAR - Protocol dyslexie diagnostiek & behandeling 2.0: = specifieke lees
personen met laag IQ & VB kunnen ook dysl neurobiologische ontwikkeling
en spellingsstoornis met neurologische basis, veroorzaakt door o Diagnose obv: ernstige lees- en
hebben terwijl VB & dyslexie niet kan volgens cognitieve verwerkingsstoornissen (fonologie en orthografie ofwel
richtlijnen. Verklarende benadering: probleem m spellingsproblemen, hardnekkigheid, exclusiviteit
visuele kant lezen), wijken af v cognitieve profiel en leiden tot
woordherkenning & fonologische verwerking, problemen met lezen ondanks onderwijs.
onafhankelijk v hoog/laag IQ (gedragskenmerken o Hierbij lees- en spellingsproblemen gevolg v dyslexie
Vlaamse consensus
=) o <pc 10 lezen OF <pc16 lezen + <pc10 spellen - Dyslexie gekenmerkt door hardnekkige problemen met
o Fletcher zegt later ook tussen discrepante en o Differentiaaldiagnostiek: indien sprake v bepaalde aanleren en automatiseren technisch lezen en/of spellen
niet-discrepante lezers geen ≠ in problemen problemen = geen diagnose obv
fonologische verwerking o Sprake v dyslexie typerend cognitief profiel (fonologische o Achterstandscriterium (<pc10): in vgl leeftijd en
- Dyslexie & discrepantie: volgens Stanovich foute verwerking cijfers & letters, grafeem-foneemassociatie, RAN) scholing
vooronderstelling expected & unexpected - Problemen definities: heterogeniteit dyslexiepopulatie, niet o Hardnekkigheidscriterium bij voldoende en
underachievement, niet iedereen hieronder te iedereen heeft die specifieke problemen, er is nog geen adequate mogelijkheid tot leren en problemen
plaatsen dus IQ niet verklarend blijven bestaan ondanks hulp en remediëring:
éénduidige oorzaak ® cirkelredenering indien iets nog niet
o Stanovich & Fletcher aanhanger fonologische individueel kijken welke vorderingen verwacht
beschrijvend is gedefinieerd
theorie: woordherkenning (woordbeeld – kunnen worden
oproepen klankstructuur LTG) = centraal Beschrijvende definities o Exclusiviteit (ruim!): geen alternatieve verklaringen
probleem, aan basis fonologisch - Nederlandse Gezondheidsraad: automatisering v lezen en/of die alles verklaren, comorbiditeit kan wel!
verwerkingsprobleem (onafh v IQ) spellen onvolledig of moeizaam ontwikkelt ® woordniveau! Gaat
o Fenotype: automatisatie woordherkenning = over accuratesse & snelheid Bijkomende evidentie
probleem als gevolg v afwijking in fonologische o Belang v interactioneel gegeven: optimale omgeving moet er - Worden problemen vastgesteld overeenkomstig met
verwerking (normale ontw: bewustwording zijn vr automatisatie en vr diagnose verklaringstheorieën (fonologische vaardigheden /
klankstructuur & hiermee spelen: rijmbewustzijn - Stichting Dyslexie NL: hardnekkig probleem aanleren accuraat & RAN)? Familiale erfelijkheid?
® klankbewustzijn ® syllabebewustzijn ® vlot lezen en/of spellen woordniveau, niet gevolg v omgeving
foneembewustzijn) en/of lichamelijke, neurologische of VB
o Etiologisch onderzoek: band tussen fonologie en o Diagnose obv significante achterstand,
woordherkenning (erfelijksheidsoz, neuro- persistentie/didactische resistentie (langdurig & ondanks
anatomisch oz, fMRI) maar niet IQ- adequate hulp), exclusiviteit
leesdiscrepantie Opmerking: belangrijk om na te gaan welke definitie een
bron hanteert want o.b.v. hiervan bv. prevalentie anders
1
, Cognitieve oorzaken van dyslexie
Centrale theorie – fonologisch deficit Seriële benoemsnelheid (RAN)
Fonologisch bewustzijn (PA) = benoemingstaak snel ophalen vd fonologische codering uit visueel maar wel bij begrijpend lezen dus problemen
= stoornis niveau fonologisch bewustzijn/foneembewustzijn LTG te wijten aan technisch leesniveau
- Niveaus: - Belangrijk vr herkennend lezen: snelheid ophalen fonologische - Nicolson & Fawcett: lijkt sprake v algemeen
o Woordbewustzijn: bewust v woorden in zin code bepaalt mee snelheid woordherkenning: klankstructuur probleem voor vaardigheden die
o Rijmbewustzijn: = eerste signaal over klanken redeneren, direct opgehaald of niet automatisatie vereisen. Meeste
loskomen v betekenis (belangrijke voorwaarde hogere - RAN is niet zomaar fonologisch gegeven, gaat meer over ophalen vaardigheden compensatie, maar bewuste
niveaus), gesproken taal uit fonologisch geheugen. Correlatie met luidop lezen is sterker compensatie vr lezen moeilijk want complex.
o Syllabebewustzijn: bewust v grotere woordgroepen, want retrieval is nodig om te reproduceren.
Automatiseringsprobleem eerder
instructie - ® dual deficit theorie, dyslexie kan samenhangen met:
beschrijvend dan verklarend want niks te
o Foneembewustzijn: betekenisvolle fonemen onderscheidend o Fonologisch bewustzijnsprobleem: al in decoderende fase
maken met intelligentie. Heterogeniteit in
(afhankelijk v taal) vast te stellen
o Rapid naming problemen: detectie herkennend lezen groep bevestigd!
§ foneemrepresentaties w aangemaakt (zuiverheid!)
§ kwaliteit representaties bepalen mee kwaliteit o Beide vaardigheden: ergste vorm
ontwikkeling grafeem-foneem connecties: bij pers met Automatiseringsdeficit
Verbaal kortetermijngeheugen (VSTM) - Dyslexie = gevolg v moeilijkheden tot stand
dyslexie cognitief defect hier maar is cruciaal voor - Werkgeheugen werkt met fonologische codes: gebruik v
decoderend lezen (verklanken tekens en samennemen) komen automatismen dus problemen snel &
fonologische lus waarbij auditieve of visuele info w omgezet in
- Metalinguïstisch bewustzijn (fon bewustzijn = metalinguïstische accuraat. Bewuste compensatie is oplossing,
fonologische code & intern herhalen, visuele info ook in visueel
vaardigheid: over reflecteren), bestaat uit andere vormen v maar moeilijk vr lezen.
taalbewustzijn schetsboek en hierbij omzetten in fonologische code
- Wetenschappelijke evidentie omstreden
o Pragmatisch bewustzijn: hoe en waar welke taal o Pas indien auditief niet te coderen dan visueel
want enige evidentie zijn 2 onderzoeken
o Vormbewustzijn / morfologisch bewustzijn: kennis kleinste - Nog discussie of het samenhangt met dyslexie maar fonologisch
hierboven
betekenisvolle woord(en)(delen) geheugen wss belangrijk voor decoderend lezen en verbaal KTG
o Woordbewustzijn hangt hier mee samen Dyslexie screeningstest
o Fonologisch bewustzijn: zie vorige niveaus 3 screeningstesten: dyslexia early screening test,
Alternatieve cognitieve verklaringen dyslexia screening test, dyslexia adult screening
- Fonologische bewustzijnstaken: woordobjectivatie (loskomen v Tekort in visuele aandachtsspanne (VAS)
betekenis en focus op klankstructuur), rijm, auditieve test.
VAS = hoeveel elementen in 1 oogopslag zien? Hoe meer hoe groter
discriminatie, auditieve analyse (weten welke klanken in woord) woordherkenning & minder oogbewegingen nodig Subtests: plaatjes & letters benoemen, kralen
foneemdeletie, foneemsubsitutie (vervangen), spoonerisms (= rijgen, woorden lezen, lichamelijke stabiliteit,
- Bij dyslectici VAS beperkter voor letters en cijfers
meest complex, verwisselen) klansplitsing & letterverwisseling, 2 min spelling,
- Lezen & fonologisch bewustzijn: begrijpend lezen = product van Tekort in verwerkingssnelheid
cijferreeksen achterwaarts, onzinwoorden
begrijpend luisteren en decoderend/technisch lezen - Meer algemeen: probleem met snel verwerken nieuwe info, ligt in
lezen, 1 min schrijven (overschrijven gaat
o Altijd bezig met luisteren naar onszelf: woordenschat en het algemeen lager bij dyslectici
namelijk veel trager want veel terugkijken),
geheugen - Selectieve reactiesnelheid (reageren bep stimulus) lager
woordenschat, taalkundige begrippen
o Primingexperimenten: er is eerder verklanking dan Algemeen automatiseringstekort
® Van hieruit psycholinguïstische quotiënt
semantiek, klankstructuur moet worden opgeroepen bij - Automatisering = iets uitvoeren zonder controle, zonder
tonen van prime aandachtscapaciteit, geen moeite met stoorzenders, directe
Criteriumvaliditeit: Vlaams onderzoek weerlegt
- Dyslexie & fonologisch bewustzijn: enkele discussies verbinding met LTG
dat dyslectici anders scoren op testen verwant
o Fonologisch bewustzijn voorwaarde om te lezen of spellen - Cross-modaal automatiseringstekort
met automatisatie v beweging dus deze tests
MAAR door te lezen of spellen neemt foneembewustzijn toe
Fonologie versus automatisering beter niet uitvoeren beter werken met Klepel en
o Fonologisch bewustzijn als gevolg v lezen & schrijven: is heel
Empirisch onderzoek DMT (drie minuut toets)
hard gevolg v instructie
o Interactie fonologisch bewustzijn en lezen/schrijven: - Onderzoek Van der Leij (replicatie Nicolson Fawcett): bevestiging
continue wisselwerking automatiseringshteorie, geen problemen bij begrijpend luisteren
2
Discrepantiedefinities Eind jaren ’90 alternatieve benaderingen! Cognitieve - DSM-V: spreken over specifieke leerstoornis. Gaat over
= vaak sprake v hoge intelligentie maar toch uitval discrepantiemodellen (sterkte-zwaktes cognities opv schoolse moeite aanleren & gebruiken schoolse vaardigheden
bepaald domein ® discrepantie vaardigheden), verklarende definities (diagnose obv veronderstelling met ondanks hulp langdurige aanwezigheid v minstens 1
- DSM-IV: ervaring ouders/leerkrachten discrepantie oorzaak), beschrijvende definities van de symptomen (6).
leesniveau & IQ ® leesniveau (test) aanzienlijk onder o Significant slechter dan verwachting
Verklarende definities kalenderleeftijd, - invloed schoolresultaten &
verwachte niveau horende bij leeftijd en gemeten - Braams: specifiek probleem met fonologische verwerking dat
intelligentie (intelligentietest vereist) dagelijkse activiteiten
doorgaans leidt tot lees- en spellingsproblemen en andere taken
- Kritiek discrepantiecriterium: cruciale rol intelligentie o Ontwikkelingsstoornis: problemen beginnen tijdens
waar taal rol speelt ® puur om cognitieve vaardigheid: lees en
maar link school & IQ zwakker latere schooljaren. schooljaren maar manifesteren wanneer
spellingsproblemen z gevolg v dyslexie
o Stanovich: dyslexie = onafhankelijk v IQ. vaardigheden zwaarder belast worden
o ~Angelsaksische benadering: geen lees of o Exclusiviteit
Discrepantiecrit gebruiken ® enkel mensen met spellingsproblemen nodig vr dyslexie want kan puur op jonge
hoog IQ diagnose want 2SD afwijken v - Protocol dyslexie diagnostiek & behandeling 3.0
leeftijd met problemen fonologie o Oorzakelijke factoren eruit gehaald, enkel
verwachting = makkelijker bij hoger IQ MAAR - Protocol dyslexie diagnostiek & behandeling 2.0: = specifieke lees
personen met laag IQ & VB kunnen ook dysl neurobiologische ontwikkeling
en spellingsstoornis met neurologische basis, veroorzaakt door o Diagnose obv: ernstige lees- en
hebben terwijl VB & dyslexie niet kan volgens cognitieve verwerkingsstoornissen (fonologie en orthografie ofwel
richtlijnen. Verklarende benadering: probleem m spellingsproblemen, hardnekkigheid, exclusiviteit
visuele kant lezen), wijken af v cognitieve profiel en leiden tot
woordherkenning & fonologische verwerking, problemen met lezen ondanks onderwijs.
onafhankelijk v hoog/laag IQ (gedragskenmerken o Hierbij lees- en spellingsproblemen gevolg v dyslexie
Vlaamse consensus
=) o <pc 10 lezen OF <pc16 lezen + <pc10 spellen - Dyslexie gekenmerkt door hardnekkige problemen met
o Fletcher zegt later ook tussen discrepante en o Differentiaaldiagnostiek: indien sprake v bepaalde aanleren en automatiseren technisch lezen en/of spellen
niet-discrepante lezers geen ≠ in problemen problemen = geen diagnose obv
fonologische verwerking o Sprake v dyslexie typerend cognitief profiel (fonologische o Achterstandscriterium (<pc10): in vgl leeftijd en
- Dyslexie & discrepantie: volgens Stanovich foute verwerking cijfers & letters, grafeem-foneemassociatie, RAN) scholing
vooronderstelling expected & unexpected - Problemen definities: heterogeniteit dyslexiepopulatie, niet o Hardnekkigheidscriterium bij voldoende en
underachievement, niet iedereen hieronder te iedereen heeft die specifieke problemen, er is nog geen adequate mogelijkheid tot leren en problemen
plaatsen dus IQ niet verklarend blijven bestaan ondanks hulp en remediëring:
éénduidige oorzaak ® cirkelredenering indien iets nog niet
o Stanovich & Fletcher aanhanger fonologische individueel kijken welke vorderingen verwacht
beschrijvend is gedefinieerd
theorie: woordherkenning (woordbeeld – kunnen worden
oproepen klankstructuur LTG) = centraal Beschrijvende definities o Exclusiviteit (ruim!): geen alternatieve verklaringen
probleem, aan basis fonologisch - Nederlandse Gezondheidsraad: automatisering v lezen en/of die alles verklaren, comorbiditeit kan wel!
verwerkingsprobleem (onafh v IQ) spellen onvolledig of moeizaam ontwikkelt ® woordniveau! Gaat
o Fenotype: automatisatie woordherkenning = over accuratesse & snelheid Bijkomende evidentie
probleem als gevolg v afwijking in fonologische o Belang v interactioneel gegeven: optimale omgeving moet er - Worden problemen vastgesteld overeenkomstig met
verwerking (normale ontw: bewustwording zijn vr automatisatie en vr diagnose verklaringstheorieën (fonologische vaardigheden /
klankstructuur & hiermee spelen: rijmbewustzijn - Stichting Dyslexie NL: hardnekkig probleem aanleren accuraat & RAN)? Familiale erfelijkheid?
® klankbewustzijn ® syllabebewustzijn ® vlot lezen en/of spellen woordniveau, niet gevolg v omgeving
foneembewustzijn) en/of lichamelijke, neurologische of VB
o Etiologisch onderzoek: band tussen fonologie en o Diagnose obv significante achterstand,
woordherkenning (erfelijksheidsoz, neuro- persistentie/didactische resistentie (langdurig & ondanks
anatomisch oz, fMRI) maar niet IQ- adequate hulp), exclusiviteit
leesdiscrepantie Opmerking: belangrijk om na te gaan welke definitie een
bron hanteert want o.b.v. hiervan bv. prevalentie anders
1
, Cognitieve oorzaken van dyslexie
Centrale theorie – fonologisch deficit Seriële benoemsnelheid (RAN)
Fonologisch bewustzijn (PA) = benoemingstaak snel ophalen vd fonologische codering uit visueel maar wel bij begrijpend lezen dus problemen
= stoornis niveau fonologisch bewustzijn/foneembewustzijn LTG te wijten aan technisch leesniveau
- Niveaus: - Belangrijk vr herkennend lezen: snelheid ophalen fonologische - Nicolson & Fawcett: lijkt sprake v algemeen
o Woordbewustzijn: bewust v woorden in zin code bepaalt mee snelheid woordherkenning: klankstructuur probleem voor vaardigheden die
o Rijmbewustzijn: = eerste signaal over klanken redeneren, direct opgehaald of niet automatisatie vereisen. Meeste
loskomen v betekenis (belangrijke voorwaarde hogere - RAN is niet zomaar fonologisch gegeven, gaat meer over ophalen vaardigheden compensatie, maar bewuste
niveaus), gesproken taal uit fonologisch geheugen. Correlatie met luidop lezen is sterker compensatie vr lezen moeilijk want complex.
o Syllabebewustzijn: bewust v grotere woordgroepen, want retrieval is nodig om te reproduceren.
Automatiseringsprobleem eerder
instructie - ® dual deficit theorie, dyslexie kan samenhangen met:
beschrijvend dan verklarend want niks te
o Foneembewustzijn: betekenisvolle fonemen onderscheidend o Fonologisch bewustzijnsprobleem: al in decoderende fase
maken met intelligentie. Heterogeniteit in
(afhankelijk v taal) vast te stellen
o Rapid naming problemen: detectie herkennend lezen groep bevestigd!
§ foneemrepresentaties w aangemaakt (zuiverheid!)
§ kwaliteit representaties bepalen mee kwaliteit o Beide vaardigheden: ergste vorm
ontwikkeling grafeem-foneem connecties: bij pers met Automatiseringsdeficit
Verbaal kortetermijngeheugen (VSTM) - Dyslexie = gevolg v moeilijkheden tot stand
dyslexie cognitief defect hier maar is cruciaal voor - Werkgeheugen werkt met fonologische codes: gebruik v
decoderend lezen (verklanken tekens en samennemen) komen automatismen dus problemen snel &
fonologische lus waarbij auditieve of visuele info w omgezet in
- Metalinguïstisch bewustzijn (fon bewustzijn = metalinguïstische accuraat. Bewuste compensatie is oplossing,
fonologische code & intern herhalen, visuele info ook in visueel
vaardigheid: over reflecteren), bestaat uit andere vormen v maar moeilijk vr lezen.
taalbewustzijn schetsboek en hierbij omzetten in fonologische code
- Wetenschappelijke evidentie omstreden
o Pragmatisch bewustzijn: hoe en waar welke taal o Pas indien auditief niet te coderen dan visueel
want enige evidentie zijn 2 onderzoeken
o Vormbewustzijn / morfologisch bewustzijn: kennis kleinste - Nog discussie of het samenhangt met dyslexie maar fonologisch
hierboven
betekenisvolle woord(en)(delen) geheugen wss belangrijk voor decoderend lezen en verbaal KTG
o Woordbewustzijn hangt hier mee samen Dyslexie screeningstest
o Fonologisch bewustzijn: zie vorige niveaus 3 screeningstesten: dyslexia early screening test,
Alternatieve cognitieve verklaringen dyslexia screening test, dyslexia adult screening
- Fonologische bewustzijnstaken: woordobjectivatie (loskomen v Tekort in visuele aandachtsspanne (VAS)
betekenis en focus op klankstructuur), rijm, auditieve test.
VAS = hoeveel elementen in 1 oogopslag zien? Hoe meer hoe groter
discriminatie, auditieve analyse (weten welke klanken in woord) woordherkenning & minder oogbewegingen nodig Subtests: plaatjes & letters benoemen, kralen
foneemdeletie, foneemsubsitutie (vervangen), spoonerisms (= rijgen, woorden lezen, lichamelijke stabiliteit,
- Bij dyslectici VAS beperkter voor letters en cijfers
meest complex, verwisselen) klansplitsing & letterverwisseling, 2 min spelling,
- Lezen & fonologisch bewustzijn: begrijpend lezen = product van Tekort in verwerkingssnelheid
cijferreeksen achterwaarts, onzinwoorden
begrijpend luisteren en decoderend/technisch lezen - Meer algemeen: probleem met snel verwerken nieuwe info, ligt in
lezen, 1 min schrijven (overschrijven gaat
o Altijd bezig met luisteren naar onszelf: woordenschat en het algemeen lager bij dyslectici
namelijk veel trager want veel terugkijken),
geheugen - Selectieve reactiesnelheid (reageren bep stimulus) lager
woordenschat, taalkundige begrippen
o Primingexperimenten: er is eerder verklanking dan Algemeen automatiseringstekort
® Van hieruit psycholinguïstische quotiënt
semantiek, klankstructuur moet worden opgeroepen bij - Automatisering = iets uitvoeren zonder controle, zonder
tonen van prime aandachtscapaciteit, geen moeite met stoorzenders, directe
Criteriumvaliditeit: Vlaams onderzoek weerlegt
- Dyslexie & fonologisch bewustzijn: enkele discussies verbinding met LTG
dat dyslectici anders scoren op testen verwant
o Fonologisch bewustzijn voorwaarde om te lezen of spellen - Cross-modaal automatiseringstekort
met automatisatie v beweging dus deze tests
MAAR door te lezen of spellen neemt foneembewustzijn toe
Fonologie versus automatisering beter niet uitvoeren beter werken met Klepel en
o Fonologisch bewustzijn als gevolg v lezen & schrijven: is heel
Empirisch onderzoek DMT (drie minuut toets)
hard gevolg v instructie
o Interactie fonologisch bewustzijn en lezen/schrijven: - Onderzoek Van der Leij (replicatie Nicolson Fawcett): bevestiging
continue wisselwerking automatiseringshteorie, geen problemen bij begrijpend luisteren
2
