H10 Politieke strijd en emancipatie
10.1 Conservatisme en liberalisme
10.1.1 Restauratie en liberale revolutie
Met Restauratie wordt de periode bedoeld tussen 1814 en 1830 en was een reactie op de democratische
revoluties van de 18e eeuw en de Napoleontische tijd.
De Ierse politicus Edmund Burke had al in zijn 'Reflections on the Revolution' uit 1790, gewaarschuwd dat
in Frankrijk de macht op straat zou komen liggen en dat een of andere populaire generaal een poging zou
doen de macht te grijpen. Chaos moest van wel uitlopen op dictatuur. In feit erger dan het Oude Regime
van voor 1789.
Burke was de mening toegedaan dat het strak vasthouden aan (eeuwen) oude rechten en wetten, zoals
de Magna Carta van 1215 in Engeland, een goede basis was geweest voor een geleidelijk groeiende
inspraak van burgers en het parlement.
De gebeurtenissen in Frankrijk lieten zien dan abstracte begrippen als 'vrijheid' en 'mensenrechten’ geen
stabiliteit boden. De begrippen werden misbruikt om het volk op te stoken. Juist de voorspelde vrijheid
van de burgers zou aangetast door het ingrijpen van Franse militairen.
Inderdaad raakt het revolutionaire Frankrijk in 1792 in oorlog met de omringende staten en veroverde
het daarna verscheidene gebieden. In 1799 kwam zo Napoleon Bonaparte als sterke man naar voren die
vrijwel heel Europa onderwierp en uiteindelijk in Rusland verslagen werd in 1814.
De invloed van Napoleon in Europa was groot geweest.
Napoleon streefde naar een mengeling van revolutionaire daden en autoritair bestuur.
1) Hij had in de veroverde staten een eind gemaakt aan allerlei eeuwenoude privileges van de adel.
2) Traditionele vorsten werden vervangen door nieuwe staatshoofden (vooral familieleden van
Napoleon)
3) Er werden nieuwe grenzen getrokken, nieuwe wetten uitgevaardigd en nieuwe bestuursfuncties
ingevoerd.
Nu Napoleon was verslagen werd geprobeerd om zo veel mogelijk alles terug te draaien, ook wel
restaureren genoemd. Ook probeerde men nieuwe revoluties te voorkomen.
Tijdens het zogenaamde Congres Van Wenen 1814-1815 werden de landen het er samen over eens dat
vorsten die door Napoleon waren verdreven, in hun oude rechten moesten worden hersteld. Maar ook
moest het machtsoverwicht tussen de grote staten worden hersteld, daarom werd Frankrijk omringd met
enkele nieuwe sterke staten.
Maar een echt herstel van ancien régime (het Oude Regime van voor 1789) bleek in de praktijk niet
haalbaar. De Conservatieven (aanhangers van het conservatisme) wilden de oude machthebbers terug
hebben. Maar er waren mensen die bleven geloven in een aantal idealen van de Franse Revolutie. Zij
weigerden te accepteren dat mensen op grond van hun geboorte wel macht kregen en anderen niet. Zij
vonden dat de burgers bij het bestuur moesten worden betrokken en zij vonden enkele fundamentele
rechten van groot belang zoals: de vrijheid van meningsuiting, drukpers en vergadering. Deze rechten
moesten in een grondwet worden vastgelegd. Vanwege de nadruk op de vrijheden werden deze mensen
liberalen genoemd en de stroming liberalisme.
Het voorkomen van nieuwe revoluties hield niet lang stand want al in 1830 ontstond er in Frankrijk en
ook elders in Europa revoluties, aangevoerd door liberale burgers die meer inspraak en politieke
vrijheden wilden. Daarna vonden er in tal van landen in 1848 liberale revoluties plaats en Frankrijk werd
in 1848 een Republiek waar mannen als eerste het algemeen kiesrecht kregen. In steeds meer landen
moesten vorsten en adel hun macht afstaan aan de gegoede burgerij.
, Nu de meerderheid van de gekozen volksvergadering de besluiten nam, hoe werden dan de rechten van
een minderheid veiliggesteld? Zou dat niet kunnen uitmonden in tirannie?
Het was de Engelse liberaal John Stuart Mill die op dit gevaar wees in zijn essay 'Om Liberty', uit 1859. Hij
pleitte juist voor een optimale vrijheid van het individu, ook ten opzichte van meerderheden in
maatschappij en regering. Mensen met afwijkende meningen waren belangrijk omdat zij de maatschappij
uitdaagden en haar daardoor verder konden brengen. Overheidsdwang daarentegen zou leiden tot
onderdrukking, verstarring en economische achteruitgang. Alleen als gedrag gevaar opleverde voor
anderen mocht bij wet gehoorzaamheid worden afgedwongen.
10.1.2 Het Koninkrijk der Nederlanden
De Fransen hadden ook op Nederland hun stempel gedrukt. In 1795 werd de oude Republiek vervangen
door de Bataafse Republiek, een eenheidsstaat. Napoleon hief de Bataafse Republiek op en maakte van
Nederland in 1806 een koninkrijk onder leiding van koning Lodewijk Napoleon, een broer van Napoleon.
Deze werd geliefd en Napoleon besloot om in 1810 het koninkrijk weer op te heffen en Nederland tot een
provincie van Frankrijk te maken.
Na de nederlaag van Napoleon wilden veel Nederlanders dat er een Oranje aan het hoofd zou komen te
staan. De zoon van de in 1795 naar Engeland gevluchte stadhouder Willem V werd gevraagd of hij niet
koning zou willen worden. Hij stemde daarmee in en in 1814 werd hij als 'soevereine vorst 'ingehuldigd.
In 1815 trad hij aan als Koning Willem I van de Nederlanden, nadat het Congres van Wenen had besloten
om de voormalige Oostenrijkse Nederlanden bij Nederland te voegen (als buffer tegen Frankrijk).
Niets leek meer op de oude Republiek:
1) Het grondgebied was groter maar ook bestuurlijk was er een eenheidsstaat ontstaan. Dat was al in
1795 bij het ontstaan van de Bataafse Republiek.
2) Door die eenheidsstaat golden voor iedereen dezelfde wetten en regels.
3) Daarnaast was er een constitutionele monarchie ontstaan, de koning was gebonden aan de grondwet.
4) In de grondwet werden ook enkele vrijheden zoals vrijheid van drukpers vastgelegd.
5) In de Republiek waren er geen verkiezingen, de elite verdeelden toen de bestuursbanen. Nu werden
de koning en zijn ministers indirect gecontroleerd door het parlement dat door een deel van de bevolking
was gekozen, Nederland kende in de 19e eeuw namelijk het censuskiesrecht waardoor alleen
welgestelden mochten kiezen en gekozen in Provinciale Staten die vervolgens de leden van de Tweede
Kamer kozen. Dat noemen we getrapte verkiezingen. De koning benoemde de leden van de Eerste
Kamer.
6) De koning had echter de macht om ministers te benoemen die aan hem verantwoording schuldig
waren en kon het parlement naar huis sturen. Zijn bestuur werd verlicht absolutisme genoemd.
Ook in de Nederlanden kwamen de burgers in opstand tegen de koning. Er was sprake van een regionale
opstand want het katholieke zuiden voelde zich achtergesteld en splitste zich als België in 1830 af. Willem
I erkende dat pas in 1839.
Koning Willem II die zijn vader in 1840 had opgevolgd, werd zo bang voor een revolutionaire Opstand, dat
hij instemde met de in 1848 gemaakte grondwet door de liberaal Thorbecke.
In die grondwet werd de ministeriële verantwoordelijkheid ingevoerd en de koning werd onschendbaar.
De ministers waren nu verantwoording schuldig aan de Tweede Kamer en konden door de Tweede Kamer
ontslagen worden. De grondwet regelde ook vrijheid van onderwijs en vrijheid van vereniging en
vergadering. Alleen het kiesrecht zou nog censuskiesrecht blijven al werd dat steeds meer uitgebreid.
10.1 Conservatisme en liberalisme
10.1.1 Restauratie en liberale revolutie
Met Restauratie wordt de periode bedoeld tussen 1814 en 1830 en was een reactie op de democratische
revoluties van de 18e eeuw en de Napoleontische tijd.
De Ierse politicus Edmund Burke had al in zijn 'Reflections on the Revolution' uit 1790, gewaarschuwd dat
in Frankrijk de macht op straat zou komen liggen en dat een of andere populaire generaal een poging zou
doen de macht te grijpen. Chaos moest van wel uitlopen op dictatuur. In feit erger dan het Oude Regime
van voor 1789.
Burke was de mening toegedaan dat het strak vasthouden aan (eeuwen) oude rechten en wetten, zoals
de Magna Carta van 1215 in Engeland, een goede basis was geweest voor een geleidelijk groeiende
inspraak van burgers en het parlement.
De gebeurtenissen in Frankrijk lieten zien dan abstracte begrippen als 'vrijheid' en 'mensenrechten’ geen
stabiliteit boden. De begrippen werden misbruikt om het volk op te stoken. Juist de voorspelde vrijheid
van de burgers zou aangetast door het ingrijpen van Franse militairen.
Inderdaad raakt het revolutionaire Frankrijk in 1792 in oorlog met de omringende staten en veroverde
het daarna verscheidene gebieden. In 1799 kwam zo Napoleon Bonaparte als sterke man naar voren die
vrijwel heel Europa onderwierp en uiteindelijk in Rusland verslagen werd in 1814.
De invloed van Napoleon in Europa was groot geweest.
Napoleon streefde naar een mengeling van revolutionaire daden en autoritair bestuur.
1) Hij had in de veroverde staten een eind gemaakt aan allerlei eeuwenoude privileges van de adel.
2) Traditionele vorsten werden vervangen door nieuwe staatshoofden (vooral familieleden van
Napoleon)
3) Er werden nieuwe grenzen getrokken, nieuwe wetten uitgevaardigd en nieuwe bestuursfuncties
ingevoerd.
Nu Napoleon was verslagen werd geprobeerd om zo veel mogelijk alles terug te draaien, ook wel
restaureren genoemd. Ook probeerde men nieuwe revoluties te voorkomen.
Tijdens het zogenaamde Congres Van Wenen 1814-1815 werden de landen het er samen over eens dat
vorsten die door Napoleon waren verdreven, in hun oude rechten moesten worden hersteld. Maar ook
moest het machtsoverwicht tussen de grote staten worden hersteld, daarom werd Frankrijk omringd met
enkele nieuwe sterke staten.
Maar een echt herstel van ancien régime (het Oude Regime van voor 1789) bleek in de praktijk niet
haalbaar. De Conservatieven (aanhangers van het conservatisme) wilden de oude machthebbers terug
hebben. Maar er waren mensen die bleven geloven in een aantal idealen van de Franse Revolutie. Zij
weigerden te accepteren dat mensen op grond van hun geboorte wel macht kregen en anderen niet. Zij
vonden dat de burgers bij het bestuur moesten worden betrokken en zij vonden enkele fundamentele
rechten van groot belang zoals: de vrijheid van meningsuiting, drukpers en vergadering. Deze rechten
moesten in een grondwet worden vastgelegd. Vanwege de nadruk op de vrijheden werden deze mensen
liberalen genoemd en de stroming liberalisme.
Het voorkomen van nieuwe revoluties hield niet lang stand want al in 1830 ontstond er in Frankrijk en
ook elders in Europa revoluties, aangevoerd door liberale burgers die meer inspraak en politieke
vrijheden wilden. Daarna vonden er in tal van landen in 1848 liberale revoluties plaats en Frankrijk werd
in 1848 een Republiek waar mannen als eerste het algemeen kiesrecht kregen. In steeds meer landen
moesten vorsten en adel hun macht afstaan aan de gegoede burgerij.
, Nu de meerderheid van de gekozen volksvergadering de besluiten nam, hoe werden dan de rechten van
een minderheid veiliggesteld? Zou dat niet kunnen uitmonden in tirannie?
Het was de Engelse liberaal John Stuart Mill die op dit gevaar wees in zijn essay 'Om Liberty', uit 1859. Hij
pleitte juist voor een optimale vrijheid van het individu, ook ten opzichte van meerderheden in
maatschappij en regering. Mensen met afwijkende meningen waren belangrijk omdat zij de maatschappij
uitdaagden en haar daardoor verder konden brengen. Overheidsdwang daarentegen zou leiden tot
onderdrukking, verstarring en economische achteruitgang. Alleen als gedrag gevaar opleverde voor
anderen mocht bij wet gehoorzaamheid worden afgedwongen.
10.1.2 Het Koninkrijk der Nederlanden
De Fransen hadden ook op Nederland hun stempel gedrukt. In 1795 werd de oude Republiek vervangen
door de Bataafse Republiek, een eenheidsstaat. Napoleon hief de Bataafse Republiek op en maakte van
Nederland in 1806 een koninkrijk onder leiding van koning Lodewijk Napoleon, een broer van Napoleon.
Deze werd geliefd en Napoleon besloot om in 1810 het koninkrijk weer op te heffen en Nederland tot een
provincie van Frankrijk te maken.
Na de nederlaag van Napoleon wilden veel Nederlanders dat er een Oranje aan het hoofd zou komen te
staan. De zoon van de in 1795 naar Engeland gevluchte stadhouder Willem V werd gevraagd of hij niet
koning zou willen worden. Hij stemde daarmee in en in 1814 werd hij als 'soevereine vorst 'ingehuldigd.
In 1815 trad hij aan als Koning Willem I van de Nederlanden, nadat het Congres van Wenen had besloten
om de voormalige Oostenrijkse Nederlanden bij Nederland te voegen (als buffer tegen Frankrijk).
Niets leek meer op de oude Republiek:
1) Het grondgebied was groter maar ook bestuurlijk was er een eenheidsstaat ontstaan. Dat was al in
1795 bij het ontstaan van de Bataafse Republiek.
2) Door die eenheidsstaat golden voor iedereen dezelfde wetten en regels.
3) Daarnaast was er een constitutionele monarchie ontstaan, de koning was gebonden aan de grondwet.
4) In de grondwet werden ook enkele vrijheden zoals vrijheid van drukpers vastgelegd.
5) In de Republiek waren er geen verkiezingen, de elite verdeelden toen de bestuursbanen. Nu werden
de koning en zijn ministers indirect gecontroleerd door het parlement dat door een deel van de bevolking
was gekozen, Nederland kende in de 19e eeuw namelijk het censuskiesrecht waardoor alleen
welgestelden mochten kiezen en gekozen in Provinciale Staten die vervolgens de leden van de Tweede
Kamer kozen. Dat noemen we getrapte verkiezingen. De koning benoemde de leden van de Eerste
Kamer.
6) De koning had echter de macht om ministers te benoemen die aan hem verantwoording schuldig
waren en kon het parlement naar huis sturen. Zijn bestuur werd verlicht absolutisme genoemd.
Ook in de Nederlanden kwamen de burgers in opstand tegen de koning. Er was sprake van een regionale
opstand want het katholieke zuiden voelde zich achtergesteld en splitste zich als België in 1830 af. Willem
I erkende dat pas in 1839.
Koning Willem II die zijn vader in 1840 had opgevolgd, werd zo bang voor een revolutionaire Opstand, dat
hij instemde met de in 1848 gemaakte grondwet door de liberaal Thorbecke.
In die grondwet werd de ministeriële verantwoordelijkheid ingevoerd en de koning werd onschendbaar.
De ministers waren nu verantwoording schuldig aan de Tweede Kamer en konden door de Tweede Kamer
ontslagen worden. De grondwet regelde ook vrijheid van onderwijs en vrijheid van vereniging en
vergadering. Alleen het kiesrecht zou nog censuskiesrecht blijven al werd dat steeds meer uitgebreid.
