Ethiek van de digitale media
Inhoudsopgave
Inleiding: Mens en techniek........................................................................................................................... 1
Hoofdstuk 1: Digitale vriendschap.................................................................................................................. 4
Hoofdstuk 2: Privacy. Orwell en Kafka.......................................................................................................... 11
Hoofdstuk 3: Intellectueel eigendom............................................................................................................ 18
Hoofdstuk 4: Internet als spreekstoel in het publieke domein......................................................................24
Bijlage: Deugdethiek.................................................................................................................................... 30
Bijlage: Plichtsethiek.................................................................................................................................... 32
Bijlage: Utilisme........................................................................................................................................... 34
Inleiding: Mens en techniek
Maakt de mens de techniek of maakt de techniek de mens?
3 zienswijzen:
, 1. De mens bepaalt technische ontwikkelingen Instrumentalisme
Technische artefacten zijn los van de mens staande middelen (instrumenten) om de doelen
die hij zich stelt te realiseren. Gedachtegang Descartes: enerzijds een rationele kern in de
mens (cogito) en anderzijds de fysieke voorwerpen van de natuurlijke wereld. De mens is
met zijn rationele activiteit in staat de omgeving ‘objectief’ in kaart te brengen en van
daaruit te overheersen. De mens zet de materiele omgeving van techniek naar zijn hand.
In de loop van de 19e kwam het instrumentalisme onder kritiek te staan: de mens
beschouwde zich niet langer als heer en meester over de technische processen.
2. Techniek bepaalt het leven van de mens Technologisch determinisme
Techniek heeft een eigen macht en invloed waarmee het menselijk leven gedetermineerd
wordt. Milde vormen stellen dat techniek de mens beïnvloedt, maar dat de mens daar als
ontwerper wel nog iets over te zeggen heeft. Extreme opvattingen stellen dat technische
ontwikkelingen een eigen dynamiek hebben waar de mens geen macht meer over heeft.
Dit ging gepaard met optimisten en pessimisten. De optimistische kijk vond dat techniek
nieuwe wegen opende en oplossingen bood (Karl Marx: techniek als de motor van
maatschappelijke ontwikkelingen). De pessimistische kijk vond dat de techniek zo dominant
was dat zij niet alleen het maken van voorwerpen bepaalde, maar ook een manier van
denken was die overal binnendrong: richtend op overheersing, uniformiteit en berekening.
3. Eigen positie tegemoet treden van ethische problemen
- Kritiek op het instrumentalisme
Het kent volgens velen een te simplistisch rationalistisch uitgangspunt. Het is de vraag of de
mens de buitenwereld die hij met de technische middelen wil overheersen, wel
onbevooroordeeld benadert. Misschien is zijn denken wel beïnvloedt. Door de techniek,
zonder daarvan bewust te zijn. Daarnaast heeft het instrumentalisme een gebrekkige visie
op de dynamiek van technische ontwikkelingen. Het gaat ervan uit dat de techniek
ondergeschikt is aan de menselijke wil, maar de manier waarop uitvindingen worden
gebruikt en toegepast kan de mens niet voorzien of controleren. Het gebeurt regelmatig dat
uitwerkingen precies tegengesteld zijn aan de bedoeling waarmee de techniek ooit was
ingezet (rebound effect).
- Kritiek op het technologisch determinisme
De gedachte dat alle technische voorwerpen iets gemeenschappelijks hebben bleek steeds
minder houdbaar. Er kwamen verfijningen en daarmee grote verschillen tussen technieken
en hun toepassingen. Zo kan je niet meer over ‘de’ techniek spreken (grote gevolgen voor de
ethische discussie). De ethische dimensie dreigt uit het oog te raken want er is groot verschil
tussen de technologische en de ethische invalshoek: iemand die technische zaken goed
beheerst, is niet per se degene die weet hoe je er ‘goed’ mee omgaat.
Problematische redenering van deterministen: De ontwikkelingen zijn onvermijdelijk, we
moeten ze accepteren, dus heeft het nadenken over goed en kwaad geen zin. Maar
daardoor wordt uit een feitelijke gang van zaken een normatieve conclusie getrokken. Een
beschrijving van een ontwikkeling is iets anders dan een oordeel over de juistheid ervan en
de redenering maakt het ook onmogelijk om ethische vragen te stellen.
, De beide posities zijn onder druk komen te staan door nieuwe ontwikkelingen en
verfijnde toepassingen van techniek. Mens en techniek zijn naar elkaar toegegroeid
daardoor.
De technische mens en de menselijke techniek
De mens als technisch wezen
De mens laat zijn gedachten en ervaringen niet in zijn binnenwereld, maar laat ze meteen
doorwerken in de vormgeving van voorwerpen om hem heen. Gedachten en ervaringen
worden direct ‘geëxterioriseerd’ (veruitwendigd). In tegenstelling tot dieren heeft de mens
geen vaste eigenschappen die zijn levenswijze bepalen, en zoekt hij zelf uit hoe hij zijn leven
vorm gaat geven. Techniek levert hem de mogelijkheden om zijn incompleetheid te
overwinnen. Het ‘exterieur’ van het werktuig en het ‘interieur’ van het bewustzijn
ontwikkelen zich parallel aan elkaar. In dit proces van wederzijdse beïnvloeding was er
vooruitgang. Ook gedachten worden door materiele zaken ontwikkeld. Kennis bestaat dus
niet alleen in onze geest, het kenproces strekt zich uit (extends) naar de voorwerpen die we
gebruiken.
anders dan instrumentalisme of determinisme want daar was ofwel de mens ofwel de
techniek de heerser over de ander. In nieuwe opvattingen zijn technische artefacten en de
mens in allerlei processen met elkaar verbonden.
De techniek is menselijk
Artefacten nodigen uit tot of suggereren bepaalde handelingen en dringen aan op het
voorkomen van andere handelingen. Metafoor van het script: de dingen dragen een script in
zich dat erom vraagt uitgevoerd te worden. Zo heeft een verkeersdrempel als script ‘rijd
langzaam’, een boek ‘vraagt erom’ gelezen en begrepen te worden, etc. Het woord ‘script’
drukt uit dat er geen dwingende relatie bestaat tussen de eigenschappen van een voorwerp
en het menselijk handelen. Je kunt toch met hoge snelheid over een verkeersdrempel, en
met een boek kan je ook een vlieg doodslaan De uitwerking van een script is in de ene
context anders dan in een andere (verschillende interpretaties). Rebound effect: wat een
maker in het product legt hoeft er nog niet door de gebruiker ‘uit’gehaald te worden.
Mensen zijn doorgaans geneigd naar het moreel verantwoorde gebruik van een technologie
te kijken. Technische artefacten moeten dan vanuit de morele dimensie beschouwd worden.
De maker van een voorwerp heeft dus ook een morele verantwoordelijkheid waarmee hij
mensen tot goede of minder goede handelingen kan aanzetten.
techniek en menselijke rationaliteit ontwikkelen zich in directe samenhang met elkaar.
Steeds pakt de interactie tussen mens en techniek anders uit, dus is er geen ‘de’ techniek’.
Menselijk handelen en menselijke intentionaliteit
Fenomenologie = de mens is spontaan gericht op de zaken in zijn leefwereld
(intentionaliteit). Mensen nemen nooit ‘de wereld in het algemeen’ waar, ze nemen ‘iets’
waar (interesse in iets concreets). De mens neemt niet onbevooroordeeld zaken waar, hij
geeft ze meteen betekenis. In de waarneming interpreteren mensen de fenomenen. De
hermeneutiek is de aan de fenomenologie verwante filosofische stroming die de mens als
interpreterend wezen bestudeert.
Hermeneutiek en fenomenologie staan in hun benadering van de werkelijkheid tegenover de
technische wetenschappen. In de techniekfilosofie ontmoetten de twee manieren van kijken
Inhoudsopgave
Inleiding: Mens en techniek........................................................................................................................... 1
Hoofdstuk 1: Digitale vriendschap.................................................................................................................. 4
Hoofdstuk 2: Privacy. Orwell en Kafka.......................................................................................................... 11
Hoofdstuk 3: Intellectueel eigendom............................................................................................................ 18
Hoofdstuk 4: Internet als spreekstoel in het publieke domein......................................................................24
Bijlage: Deugdethiek.................................................................................................................................... 30
Bijlage: Plichtsethiek.................................................................................................................................... 32
Bijlage: Utilisme........................................................................................................................................... 34
Inleiding: Mens en techniek
Maakt de mens de techniek of maakt de techniek de mens?
3 zienswijzen:
, 1. De mens bepaalt technische ontwikkelingen Instrumentalisme
Technische artefacten zijn los van de mens staande middelen (instrumenten) om de doelen
die hij zich stelt te realiseren. Gedachtegang Descartes: enerzijds een rationele kern in de
mens (cogito) en anderzijds de fysieke voorwerpen van de natuurlijke wereld. De mens is
met zijn rationele activiteit in staat de omgeving ‘objectief’ in kaart te brengen en van
daaruit te overheersen. De mens zet de materiele omgeving van techniek naar zijn hand.
In de loop van de 19e kwam het instrumentalisme onder kritiek te staan: de mens
beschouwde zich niet langer als heer en meester over de technische processen.
2. Techniek bepaalt het leven van de mens Technologisch determinisme
Techniek heeft een eigen macht en invloed waarmee het menselijk leven gedetermineerd
wordt. Milde vormen stellen dat techniek de mens beïnvloedt, maar dat de mens daar als
ontwerper wel nog iets over te zeggen heeft. Extreme opvattingen stellen dat technische
ontwikkelingen een eigen dynamiek hebben waar de mens geen macht meer over heeft.
Dit ging gepaard met optimisten en pessimisten. De optimistische kijk vond dat techniek
nieuwe wegen opende en oplossingen bood (Karl Marx: techniek als de motor van
maatschappelijke ontwikkelingen). De pessimistische kijk vond dat de techniek zo dominant
was dat zij niet alleen het maken van voorwerpen bepaalde, maar ook een manier van
denken was die overal binnendrong: richtend op overheersing, uniformiteit en berekening.
3. Eigen positie tegemoet treden van ethische problemen
- Kritiek op het instrumentalisme
Het kent volgens velen een te simplistisch rationalistisch uitgangspunt. Het is de vraag of de
mens de buitenwereld die hij met de technische middelen wil overheersen, wel
onbevooroordeeld benadert. Misschien is zijn denken wel beïnvloedt. Door de techniek,
zonder daarvan bewust te zijn. Daarnaast heeft het instrumentalisme een gebrekkige visie
op de dynamiek van technische ontwikkelingen. Het gaat ervan uit dat de techniek
ondergeschikt is aan de menselijke wil, maar de manier waarop uitvindingen worden
gebruikt en toegepast kan de mens niet voorzien of controleren. Het gebeurt regelmatig dat
uitwerkingen precies tegengesteld zijn aan de bedoeling waarmee de techniek ooit was
ingezet (rebound effect).
- Kritiek op het technologisch determinisme
De gedachte dat alle technische voorwerpen iets gemeenschappelijks hebben bleek steeds
minder houdbaar. Er kwamen verfijningen en daarmee grote verschillen tussen technieken
en hun toepassingen. Zo kan je niet meer over ‘de’ techniek spreken (grote gevolgen voor de
ethische discussie). De ethische dimensie dreigt uit het oog te raken want er is groot verschil
tussen de technologische en de ethische invalshoek: iemand die technische zaken goed
beheerst, is niet per se degene die weet hoe je er ‘goed’ mee omgaat.
Problematische redenering van deterministen: De ontwikkelingen zijn onvermijdelijk, we
moeten ze accepteren, dus heeft het nadenken over goed en kwaad geen zin. Maar
daardoor wordt uit een feitelijke gang van zaken een normatieve conclusie getrokken. Een
beschrijving van een ontwikkeling is iets anders dan een oordeel over de juistheid ervan en
de redenering maakt het ook onmogelijk om ethische vragen te stellen.
, De beide posities zijn onder druk komen te staan door nieuwe ontwikkelingen en
verfijnde toepassingen van techniek. Mens en techniek zijn naar elkaar toegegroeid
daardoor.
De technische mens en de menselijke techniek
De mens als technisch wezen
De mens laat zijn gedachten en ervaringen niet in zijn binnenwereld, maar laat ze meteen
doorwerken in de vormgeving van voorwerpen om hem heen. Gedachten en ervaringen
worden direct ‘geëxterioriseerd’ (veruitwendigd). In tegenstelling tot dieren heeft de mens
geen vaste eigenschappen die zijn levenswijze bepalen, en zoekt hij zelf uit hoe hij zijn leven
vorm gaat geven. Techniek levert hem de mogelijkheden om zijn incompleetheid te
overwinnen. Het ‘exterieur’ van het werktuig en het ‘interieur’ van het bewustzijn
ontwikkelen zich parallel aan elkaar. In dit proces van wederzijdse beïnvloeding was er
vooruitgang. Ook gedachten worden door materiele zaken ontwikkeld. Kennis bestaat dus
niet alleen in onze geest, het kenproces strekt zich uit (extends) naar de voorwerpen die we
gebruiken.
anders dan instrumentalisme of determinisme want daar was ofwel de mens ofwel de
techniek de heerser over de ander. In nieuwe opvattingen zijn technische artefacten en de
mens in allerlei processen met elkaar verbonden.
De techniek is menselijk
Artefacten nodigen uit tot of suggereren bepaalde handelingen en dringen aan op het
voorkomen van andere handelingen. Metafoor van het script: de dingen dragen een script in
zich dat erom vraagt uitgevoerd te worden. Zo heeft een verkeersdrempel als script ‘rijd
langzaam’, een boek ‘vraagt erom’ gelezen en begrepen te worden, etc. Het woord ‘script’
drukt uit dat er geen dwingende relatie bestaat tussen de eigenschappen van een voorwerp
en het menselijk handelen. Je kunt toch met hoge snelheid over een verkeersdrempel, en
met een boek kan je ook een vlieg doodslaan De uitwerking van een script is in de ene
context anders dan in een andere (verschillende interpretaties). Rebound effect: wat een
maker in het product legt hoeft er nog niet door de gebruiker ‘uit’gehaald te worden.
Mensen zijn doorgaans geneigd naar het moreel verantwoorde gebruik van een technologie
te kijken. Technische artefacten moeten dan vanuit de morele dimensie beschouwd worden.
De maker van een voorwerp heeft dus ook een morele verantwoordelijkheid waarmee hij
mensen tot goede of minder goede handelingen kan aanzetten.
techniek en menselijke rationaliteit ontwikkelen zich in directe samenhang met elkaar.
Steeds pakt de interactie tussen mens en techniek anders uit, dus is er geen ‘de’ techniek’.
Menselijk handelen en menselijke intentionaliteit
Fenomenologie = de mens is spontaan gericht op de zaken in zijn leefwereld
(intentionaliteit). Mensen nemen nooit ‘de wereld in het algemeen’ waar, ze nemen ‘iets’
waar (interesse in iets concreets). De mens neemt niet onbevooroordeeld zaken waar, hij
geeft ze meteen betekenis. In de waarneming interpreteren mensen de fenomenen. De
hermeneutiek is de aan de fenomenologie verwante filosofische stroming die de mens als
interpreterend wezen bestudeert.
Hermeneutiek en fenomenologie staan in hun benadering van de werkelijkheid tegenover de
technische wetenschappen. In de techniekfilosofie ontmoetten de twee manieren van kijken
