Hoorcollege week 3 Scheiding kerk en staat (woord voor woord uitgetikt)

Hoorcollege week 3 Constitutionele Vraagstukken in Europese Context
Scheiding kerk en staat

Deel 1: rechtsstaat en religie
Deel 2: De rol van de rechter bij het beschermen of beperken van de vrijheid van godsdienst

Constitutionalisme
Als invalshoek van de verhouding tussen kerk en staat heeft eigenlijk een lange geschiedenis met
deze drie belangrijke momenten.

 Gang naar Canossa 1077: toen trok keizer Hendrik de vierde naar Canossa toe naar de paus
omdat zij een conflict hadden over de vraag wie bevoegd was om bisschoppen te benoemen.
De gang naar Canossa staat voor het moment waarop de keizer accepteert dat de paus gaat
over de vraag wie bisschoppen benoemt. Dus dat staat nu bekend als het moment waarop de
staat accepteert dat er geestelijke bevoegdheden zijn waar de staat niet over gaat. Er was
flink gevochten en die eindigt dan in 1077 als de staat accepteert dat het een domein is van
de kerk waar de staat in beginsel niks in te zoeken heeft.

 Na de gang van Canossa breken nog bloedige eeuwen aan waarbij de kerk in Europa eigenlijk
de staat inzet om kettervervolgingen uit te oefenen. Pas bij de Unie van Utrecht in 1579
wordt eigenlijk voor het eerst vastgelegd in een constitutie dat de staat geen business heeft
in het geweten van de onderdanen. De staat gaat niet over wat u rechtvaardig, waar en mooi
vindt. Dat zijn dingen die zijn van u. Zo trekt de staat zich terug uit uw geweten. Dat staat in
de Unie van Utrecht in de erkenning van de gewetensvrijheid dat iemand in zijn eigen
geweten vrij is de religie te praktiseren die hij voor waar en rechtvaardig houdt. Dat is de
gewetensvrijheid die geldt nog altijd absoluut als grondrecht in de Westerse rechtsordes en
het staat in deze reeks van constitutionalisme voor de principiële erkenning dat het de staat
begrensd en niet treedt in wat u echt vindt. Gewetensvrijheid is absoluut. Dus einde van
waarheidshandhaving door de staat. De staat handhaaft de waarheid niet. Maar dat de staat
afstand deed van de ambitie om bij te sturen wat u in uw geweten voor waar en rechtvaardig
houdt, betekent niet dat het publieke domein meteen neutraal werd. Een belangrijk
moment daarbij was de grondwet van 1983. Publieke domein was echter nog niet neutraal.
Daar had de staat nog wat over te zeggen.

 Grondwet 1983: tot 1983 was het formeel nog niet toegestaan voor katholieken om in
protestante delen van Nederland processies te houden. De staat gaat niet over wat waar en
rechtvaardig is in uw geweten maar de staat gaat wel over het publieke domein en in
publieke domein willen we geen processies. Er werd vroeger gevreesd voor katholieke
suprematie. Dat rechtvaardigde destijds volgens de staat een rem in de publieke domein op
katholicisme. Het bovenstaande is in 1983 verlaten. Sindsdien hebben we in Nederland het
idee dat de staat neutraal dient te zijn in het publieke domein t.o.v. verschillende
godsdiensten.

Scheiding tussen kerk en staat werd dus steeds groter. Terugtrekking van de staat ging steeds
verder:
Dit zijn de drie grote lagen van scheiding tussen kerk en staat als constitutionalisme. Al sinds de
middeleeuwen de erkenning dat de staat niks te zoeken heeft in de bevoegdheden van de kerk.
De staat gaat niet over de vraag wie waar bisschop wordt. En dan in 1579: de staat gaat ook niet
over uw geweten. En dan in 1983 uiteindelijk: de staat gaat ook niet over de onderlinge waarde
tussen verschillende religies in het publieke domein. Ook in het publieke domein zo min mogelijk
partij kiezen.


1

, Drie modellen waarin rechtsstaat en religie tot elkaar verhouden
Dat heeft in het Westen drie modellen opgeleverd waarin rechtsstaat en religie zich tot elkaar
verhouden:

- Engelse model
In Engeland hebben ze het systeem van staatskerk, dus in Engeland is de Koningin het hoofd
van the Church of England. Ze is niet alleen het hoofd daarvan maar ook de verdediger van
dat geloof. Een staatskerk = een kerkstroming die tot officiële staatsgodsdienst is gemaakt in
een samenleving zonder scheiding van kerk en staat. Helemaal daartegenover staat het
Franse model.

- Franse model (laïcité)
Het Franse model heeft een strikte neutraliteit in het publieke domein afgekondigd.
Helemaal geen aanwezigheid van geloof in het publieke domein. Wij doen in het publieke
domein niet aan religie! De staat is neutraal. Dit is helemaal het tegenovergestelde van een
staatskerk. Een stelsel dat streeft naar neutraliteit in het publieke domein. Het Nederlandse
model zit tussen deze twee modellen in.

- Nederlandse model
Het stelsel van religieuze dualisme: wij zeggen wij hebben geen staatskerk maar we zijn ook
niet van het laïcité-systeem in die zin dat je niet religieus mag zijn in het publieke domein.
Maar onze inzet is dat we met elkaar moeten zien samen te leven in het publieke domein.
Dus gelijkwaardige positie van alle verschillende religies. We maken geen keus.

Drie stelsels die je binnen een fatsoenlijke rechtsstaat kunt hebben.

Wat zijn de buitengrenzen van die verschillende stelsels. Wat mag in ieder geval niet?
 Stelsel staatskerk heeft als harde grens:
- dat je geen religieuze verplichtingen mag voorschrijven. Dus je mag wel een
staatskerk hebben maar zo gauw als jij het recht gebruikt om eigenlijk de normen
van die staatskerk als religieuze normen te implementeren ga je te ver. Wettelijke
maatregelen mogen niet zuiver door die religieuze overtuiging worden ingekleed. Er
moeten neutrale argumenten erbij zitten. Anders is het een schending van het
verbod om geen religieuze verplichtingen voor te schrijven.
- wat een staatskerk ook fout kan doen is verschil maken tussen religies onderling. In
beginsel mag je geen onderlinge discriminatie van religies plaatsvinden. Staatskerk
zijn mag wel maar het mag nooit optellen tot een vorm van discriminatie van andere
soorten religies in de praktijk.

 Stelsel laïcité heeft als harde grens:
 geen schending van de individuele vrijheid van godsdienst. Risico van het laïcité
stelsel: doorschieten in handhaven van neutraliteit dat ze de individuele
godsdienstvrijheid onterecht beperken.




2