SAMENVATTING LITERATUUR BEHANDELING EN
INTERVENTIE
Inhoudsopgave
Methode en technieken van gedragstherapie bij kinderen en jeugdigen.........................................................3
Hoofdstuk 3 operante technieken en mediatietherapie bij ouders en leerkrachten......................................................3
Operante gedragsveranderingstechnieken.............................................................................................................. 3
Het mediatiemodel.................................................................................................................................................. 6
Tot besluit................................................................................................................................................................ 8
Hoofdstuk 4 anti-angsttechnieken................................................................................................................................ 9
Leertheoretische opvatting over het ontstaan van angst.........................................................................................9
Diagnostiek............................................................................................................................................................ 10
Behandeling.......................................................................................................................................................... 11
Hoofdstuk 5 trainen van sociale vaardigheden bij kinderen en jeugdigen.................................................................15
Definitie en doel(groep) van een behandeling om sociale vaardigheden te verbeteren........................................15
Theoretische achtergrond van het trainen van sociale vaardigheden...................................................................15
Methode voor het trainen van sociale vaardigheden............................................................................................. 16
Het faciliteren van sociaal leren............................................................................................................................. 17
Specifieke gedragstherapeutische interventies..................................................................................................... 17
Hoofdstuk 6 zelfregulatie en cognitieve gedragstherapie..........................................................................................21
Assessment........................................................................................................................................................... 21
Het behandelingsmodel introduceren: de rationale en de motivatie voor CGT......................................................22
Zelfregulatie........................................................................................................................................................... 22
Zelfinstructiemethoden.......................................................................................................................................... 24
Probleemoplossingsmethodiek.............................................................................................................................. 24
Cognitieve herstructurering................................................................................................................................... 25
Hoofstuk 7 non-specifieke therapeutische factoren................................................................................................... 27
Het opbouwen van een therapeutische relatie...................................................................................................... 27
Therapeutkenmerken en motiverende gesprekstechnieken..................................................................................28
Methoden die de samenwerkingsrelatie verder ondersteunen..............................................................................30
Luijer et al., 2023...................................................................................................................................................30
Hoofdstuk 4 werkingsmechanisme exposure............................................................................................................ 30
Habituatiemodel.................................................................................................................................................... 30
Inhibitorisch leermodel........................................................................................................................................... 31
Hoofstuk 5 aandachtspunten bij exposure................................................................................................................. 32
Toll et al., 2022 de psychosociale aspecten van een leerstoornis..................................................................34
Belangrijkste Thema's en Ideeën.......................................................................................................................... 34
Theoretische invalshoeken.................................................................................................................................... 34
Centrale Concepten.............................................................................................................................................. 35
Implicaties............................................................................................................................................................. 35
Ruijssenaars et al., 2021 Behandeling van Dyscalculie...................................................................................35
Kern Thema's........................................................................................................................................................ 36
Conclusie............................................................................................................................................................... 39
Tijms et al., 2021 Protocol dyslexie diagnostiek en behandeling – versie 3.0...............................................39
1
, Hoofdstuk 1.1 tot 1.8.................................................................................................................................................. 39
Hoofdstuk 3.1 tot 3.10................................................................................................................................................ 41
Knot-Dickscheit & Knorth, 2019 Complexe Problematiek en Alliantievorming in Gezinnen met Meer- of
Veelzijdige Problemen.........................................................................................................................................42
Hoofdthema's........................................................................................................................................................ 42
Belangrijkste Ideeën en Feiten.............................................................................................................................. 43
Conclusie............................................................................................................................................................... 44
Kindermans 2015 Kleuter in een groot lichaam................................................................................................44
Samenvatting........................................................................................................................................................ 44
Belangrijkste Thema's en Ideeën.......................................................................................................................... 44
Conclusie............................................................................................................................................................... 45
Bodden et al., 2020 Werken op maat: Protocollair, transdiagnostisch of modulair?....................................45
Inleiding................................................................................................................................................................. 45
Behandelingen...................................................................................................................................................... 45
Keuze van Behandelvorm..................................................................................................................................... 46
Discussie: In hoeverre kan men op maat werken?................................................................................................ 47
Conclusie............................................................................................................................................................... 47
Begeer H1-2-3........................................................................................................................................................47
Hoofdstuk 1: De plaats van psychodiagnostiek binnen het hulpverleningsproces.....................................................47
Belangrijkste Ideeën/Feiten................................................................................................................................... 47
Hoofdstuk 2: Theoretische aspecten van de psychodiagnostiek...............................................................................48
Belangrijkste Ideeën/Feiten................................................................................................................................... 48
Hoofdstuk 3: Praktische aspecten van psychodiagnostiek........................................................................................49
Belangrijkste Ideeën/Feiten................................................................................................................................... 49
Conclusie van alle hoofdstukken............................................................................................................................... 49
Kennismaking-Zicht-op-effectiviteit, 2017.........................................................................................................50
Belangrijkste Thema's en Ideeën.......................................................................................................................... 50
Belangrijkste Feiten en Conclusies....................................................................................................................... 50
Conclusie............................................................................................................................................................... 51
2
,METHODE EN TECHNIEKEN VAN GEDRAGSTHERAPIE BIJ KINDEREN
EN JEUGDIGEN
HOOFDSTUK 3 OPERANTE TECHNIEKEN EN MEDIATIETHERAPIE BIJ OUDERS
EN LEERKRACHTEN
Skinner beweert op basis van Thorndike’s theorie dat alles werkt volgens het oorzaak-gevolgprincipe, ook
het gedrag van kinderen dat altijd in interactie is met de omgeving. Daarnaast zijn er ontwikkelingsfasen
waarbij kinderen steeds autonomer worden. Eerst in de peutertijd en later in de puberteit, de
separatiefasen. Naast de natuurlijke groei, heeft de omgeving volgens het operante leermodel invloed op
de vraag of de ontwikkeling normaal of abnormaal verloopt.
De belangrijkste principes van het operante leermodel zijn:
Alle gedrag is voorspelbaar
Gedrag dat op de omgeving inwerkt, instrumenteel gedrag, kan worden bestudeerd door situaties
zodanig in te richten en te veranderen, dat het doelgerichte effecten sorteert
In de klinische praktijk is er altijd sprake van een wisselwerking tussen het ‘probleemkind’ en zijn
directe omgeving
Het betrekken van belangrijke volwassenen voor het kind bij de behandeling is een logische stap volgens
Skinner, omdat gedragsproblemen niet los te zien zijn van omgevingsinvloeden. Met de medewerking van
ouders/opvoeders wordt de kans op slagen van de gedragstherapie vergroot, omdat het kind het meest
leert van hen.
OPERANTE GEDRAGSVERANDERINGSTECHNIEKEN
Volgens Skinner wordt leergedrag gevormd (shaping) door vooraf geprogrammeerde feedbackschema’s.
Hij werkt het klassieke leerparadigma uit waarin respondent gedrag ontlokt wordt door antecedenten
stimuli waarbij operant gedrag (ook wel instrumenteel gedrag) invloed op de consequenties van dat
gedrag. Willekeurig gedrag kan via het operante leerparadigma in frequentie, duur of vorm worden
veranderd.
Voordat we de operante technieken kunnen gebruiken moet er eerst een functionele gedragsanalyse plaats
vinden, wat we tegenkomen in de toegepaste gedragsanalyse (applied behavior analysis). De meest
simpele is de abc-benadering:
a. Antecedenten: wat gaat er direct aan het beoogde gedrag vooraf? Welke factoren in de context
‘veroorzaken’ als het ware het gedrag? Wat lokt het gedrag uit?
b. Behaviors/gedragingen: hoe manifesteert het gedrag zich, wat zie je, wat hoor je?
c. Consequenties; wat volgt er onmiddellijk op het gedrag? Wat houdt het gedrag in stand? Wat is
de winst (positieve bekrachtiging)? Wat is het verlies (verzwakking van gedrag)?
Middels observaties, analyses en interpretaties van gedragspatronen kunnen doelgedragingen effectief
worden veranderd via operante technieken: toename van gewenste gedragingen en afname van
ongewenste gedragingen.
Juiste modificaties in reacties op het ongewenste gedrag worden nagestreefd middels
gedragsmodificatie. Zie onderstaande tabel voor de mogelijke technieken die daaronder worden
uitgewerkt.
Aanleren van gedrag Afleren van gedrag
3
, Bekrachtigingsprocedures Uitdoving (negeren)
Shaping Overcorrectie
Chaining Boete of response cost (rc)
Stimuluscontrole Afzondering of time-out (to)
AANLEREN VAN GEDRAG
BEKRACHTIGINGSPROCEDURES
Bekrachtiging (reinforcement) is de belangrijkste toepassing van de wet van effect en is sleutelelement van
alle technieken in de meeste gedragsveranderingsprogramma’s. Het is het proces waarin gedrag wordt
versterkt wanneer het onmiddellijke gevolg op het gedrag als prettig wordt ervaren waardoor het beoogde
gedrag in frequentie toeneemt, ook wel positieve bekrachtiging (bijv. belonen). Complimenten gericht op
het proces hebben een positief effect op het kind waardoor zij zich blijven inzetten en het volhouden om
hun gedrag te verbeteren (growth mindset). Complimenten gericht op persoonskenmerken (zoals
intelligentie) zorgen eerder voor faalangst (fixed mindset).
Negatieve bekrachtiging houdt in dat de directe consequentie als prettig wordt ervaren als er iets
onaangenaams wordt weggehaald (bijv. kind hoeft een vervelend taakje niet uit te voeren).
Voor ouders is het doel tijdens de interventie om meer aandacht te krijgen naar het gedrag van het kind wat
wenselijk is. Het accent komt te liggen op positieve bekrachtigingen van het gewenste gedrag.
Het stimuleren via bekrachtiging van sociaal wenselijk gedragsveranderingen gaat gepaard met de afname
van ongewenste gedragingen. Als dit niet het geval blijkt is het nodig om gedragsbekrachtigende
technieken te combineren met gedragsverzwakkende technieken (bijv. complimentjes bij het op tijd zelf
naar de wc gaan, maar boete voor een vieze broek).
In normale opvoedingssituaties worden complimentjes gegeven voor positieve bekrachtiging, maar bij
vastgelopen opvoedingssituaties is het vaak nodig om extrinsieke bekrachtiging (materiële bekrachtiging)
te gebruiken, zoals snoepjes of geld. Een bekende extrinsieke bekrachtiging is de token economy
procedure (TE of puntensysteem). Dit moet zorgvuldig worden toegepast. Kind moet precies weten voor
welk gedrag hij een punt krijgt en na zoveel punten mag hij het wisselen voor materiële bekrachtiging.
Een andere bekrachtigingstechniek is het onderscheiden van wat wel en niet bekrachtigd moet worden.
Voorbeeld hiervan zijn shaping, chaining en bekrachtiging van onverenigbaar gedrag.
DIFFERENTIËLE BEKRACHTIGING
SHAPING
Shaping is een techniek om geleidelijk nieuw en complex gedrag aan te leren. Systematisch worden alleen
die gedragingen bekrachtigd die het doelgedrag benaderen (approximatie) en tegelijkertijd moeten
gedragsuitingen die daar helemaal niet op lijken worden genegeerd.
Successieve approximatie van doelgedrag = techniek waarbij het nieuw aan te leren gedrag wordt
verdeeld in kleine ‘stukje’ (gedragsschakels) die steeds meer het gewenste gedrag benaderen en
achtereenvolgend (successievelijk) worden aangeleerd waardoor het complexe gedragspatroon stap voor
stap kan worden uitgebreid. Denk aan kinderen met selectief mutisme taal laten inzetten.
CHAINING
Ook hier wordt het gedrag opgedeeld in gedragsschakels. Het einddoel bij chaining is dat het complexe
gedrag ineens en in zijn geheel wordt vertoond waarbij alle deelgedragingen van belang zijn. Alleen via de
deelgedragingen kom je tot het eind resultaat. Bijvoorbeeld het leren je broek aan te trekken. De eerste
gedragsschakeling (been door broekspijp) is ook gelijk de laatste schakel in de procedure. Zo is ook de
knop van je broek dichtmaken een procedure en tegelijkertijd de laatste gedragsschakeling. Bij chaining
begint men bij het aanleren van de laatste gedragsschakeling (in dit voorbeeld de knop van de broek
4
INTERVENTIE
Inhoudsopgave
Methode en technieken van gedragstherapie bij kinderen en jeugdigen.........................................................3
Hoofdstuk 3 operante technieken en mediatietherapie bij ouders en leerkrachten......................................................3
Operante gedragsveranderingstechnieken.............................................................................................................. 3
Het mediatiemodel.................................................................................................................................................. 6
Tot besluit................................................................................................................................................................ 8
Hoofdstuk 4 anti-angsttechnieken................................................................................................................................ 9
Leertheoretische opvatting over het ontstaan van angst.........................................................................................9
Diagnostiek............................................................................................................................................................ 10
Behandeling.......................................................................................................................................................... 11
Hoofdstuk 5 trainen van sociale vaardigheden bij kinderen en jeugdigen.................................................................15
Definitie en doel(groep) van een behandeling om sociale vaardigheden te verbeteren........................................15
Theoretische achtergrond van het trainen van sociale vaardigheden...................................................................15
Methode voor het trainen van sociale vaardigheden............................................................................................. 16
Het faciliteren van sociaal leren............................................................................................................................. 17
Specifieke gedragstherapeutische interventies..................................................................................................... 17
Hoofdstuk 6 zelfregulatie en cognitieve gedragstherapie..........................................................................................21
Assessment........................................................................................................................................................... 21
Het behandelingsmodel introduceren: de rationale en de motivatie voor CGT......................................................22
Zelfregulatie........................................................................................................................................................... 22
Zelfinstructiemethoden.......................................................................................................................................... 24
Probleemoplossingsmethodiek.............................................................................................................................. 24
Cognitieve herstructurering................................................................................................................................... 25
Hoofstuk 7 non-specifieke therapeutische factoren................................................................................................... 27
Het opbouwen van een therapeutische relatie...................................................................................................... 27
Therapeutkenmerken en motiverende gesprekstechnieken..................................................................................28
Methoden die de samenwerkingsrelatie verder ondersteunen..............................................................................30
Luijer et al., 2023...................................................................................................................................................30
Hoofdstuk 4 werkingsmechanisme exposure............................................................................................................ 30
Habituatiemodel.................................................................................................................................................... 30
Inhibitorisch leermodel........................................................................................................................................... 31
Hoofstuk 5 aandachtspunten bij exposure................................................................................................................. 32
Toll et al., 2022 de psychosociale aspecten van een leerstoornis..................................................................34
Belangrijkste Thema's en Ideeën.......................................................................................................................... 34
Theoretische invalshoeken.................................................................................................................................... 34
Centrale Concepten.............................................................................................................................................. 35
Implicaties............................................................................................................................................................. 35
Ruijssenaars et al., 2021 Behandeling van Dyscalculie...................................................................................35
Kern Thema's........................................................................................................................................................ 36
Conclusie............................................................................................................................................................... 39
Tijms et al., 2021 Protocol dyslexie diagnostiek en behandeling – versie 3.0...............................................39
1
, Hoofdstuk 1.1 tot 1.8.................................................................................................................................................. 39
Hoofdstuk 3.1 tot 3.10................................................................................................................................................ 41
Knot-Dickscheit & Knorth, 2019 Complexe Problematiek en Alliantievorming in Gezinnen met Meer- of
Veelzijdige Problemen.........................................................................................................................................42
Hoofdthema's........................................................................................................................................................ 42
Belangrijkste Ideeën en Feiten.............................................................................................................................. 43
Conclusie............................................................................................................................................................... 44
Kindermans 2015 Kleuter in een groot lichaam................................................................................................44
Samenvatting........................................................................................................................................................ 44
Belangrijkste Thema's en Ideeën.......................................................................................................................... 44
Conclusie............................................................................................................................................................... 45
Bodden et al., 2020 Werken op maat: Protocollair, transdiagnostisch of modulair?....................................45
Inleiding................................................................................................................................................................. 45
Behandelingen...................................................................................................................................................... 45
Keuze van Behandelvorm..................................................................................................................................... 46
Discussie: In hoeverre kan men op maat werken?................................................................................................ 47
Conclusie............................................................................................................................................................... 47
Begeer H1-2-3........................................................................................................................................................47
Hoofdstuk 1: De plaats van psychodiagnostiek binnen het hulpverleningsproces.....................................................47
Belangrijkste Ideeën/Feiten................................................................................................................................... 47
Hoofdstuk 2: Theoretische aspecten van de psychodiagnostiek...............................................................................48
Belangrijkste Ideeën/Feiten................................................................................................................................... 48
Hoofdstuk 3: Praktische aspecten van psychodiagnostiek........................................................................................49
Belangrijkste Ideeën/Feiten................................................................................................................................... 49
Conclusie van alle hoofdstukken............................................................................................................................... 49
Kennismaking-Zicht-op-effectiviteit, 2017.........................................................................................................50
Belangrijkste Thema's en Ideeën.......................................................................................................................... 50
Belangrijkste Feiten en Conclusies....................................................................................................................... 50
Conclusie............................................................................................................................................................... 51
2
,METHODE EN TECHNIEKEN VAN GEDRAGSTHERAPIE BIJ KINDEREN
EN JEUGDIGEN
HOOFDSTUK 3 OPERANTE TECHNIEKEN EN MEDIATIETHERAPIE BIJ OUDERS
EN LEERKRACHTEN
Skinner beweert op basis van Thorndike’s theorie dat alles werkt volgens het oorzaak-gevolgprincipe, ook
het gedrag van kinderen dat altijd in interactie is met de omgeving. Daarnaast zijn er ontwikkelingsfasen
waarbij kinderen steeds autonomer worden. Eerst in de peutertijd en later in de puberteit, de
separatiefasen. Naast de natuurlijke groei, heeft de omgeving volgens het operante leermodel invloed op
de vraag of de ontwikkeling normaal of abnormaal verloopt.
De belangrijkste principes van het operante leermodel zijn:
Alle gedrag is voorspelbaar
Gedrag dat op de omgeving inwerkt, instrumenteel gedrag, kan worden bestudeerd door situaties
zodanig in te richten en te veranderen, dat het doelgerichte effecten sorteert
In de klinische praktijk is er altijd sprake van een wisselwerking tussen het ‘probleemkind’ en zijn
directe omgeving
Het betrekken van belangrijke volwassenen voor het kind bij de behandeling is een logische stap volgens
Skinner, omdat gedragsproblemen niet los te zien zijn van omgevingsinvloeden. Met de medewerking van
ouders/opvoeders wordt de kans op slagen van de gedragstherapie vergroot, omdat het kind het meest
leert van hen.
OPERANTE GEDRAGSVERANDERINGSTECHNIEKEN
Volgens Skinner wordt leergedrag gevormd (shaping) door vooraf geprogrammeerde feedbackschema’s.
Hij werkt het klassieke leerparadigma uit waarin respondent gedrag ontlokt wordt door antecedenten
stimuli waarbij operant gedrag (ook wel instrumenteel gedrag) invloed op de consequenties van dat
gedrag. Willekeurig gedrag kan via het operante leerparadigma in frequentie, duur of vorm worden
veranderd.
Voordat we de operante technieken kunnen gebruiken moet er eerst een functionele gedragsanalyse plaats
vinden, wat we tegenkomen in de toegepaste gedragsanalyse (applied behavior analysis). De meest
simpele is de abc-benadering:
a. Antecedenten: wat gaat er direct aan het beoogde gedrag vooraf? Welke factoren in de context
‘veroorzaken’ als het ware het gedrag? Wat lokt het gedrag uit?
b. Behaviors/gedragingen: hoe manifesteert het gedrag zich, wat zie je, wat hoor je?
c. Consequenties; wat volgt er onmiddellijk op het gedrag? Wat houdt het gedrag in stand? Wat is
de winst (positieve bekrachtiging)? Wat is het verlies (verzwakking van gedrag)?
Middels observaties, analyses en interpretaties van gedragspatronen kunnen doelgedragingen effectief
worden veranderd via operante technieken: toename van gewenste gedragingen en afname van
ongewenste gedragingen.
Juiste modificaties in reacties op het ongewenste gedrag worden nagestreefd middels
gedragsmodificatie. Zie onderstaande tabel voor de mogelijke technieken die daaronder worden
uitgewerkt.
Aanleren van gedrag Afleren van gedrag
3
, Bekrachtigingsprocedures Uitdoving (negeren)
Shaping Overcorrectie
Chaining Boete of response cost (rc)
Stimuluscontrole Afzondering of time-out (to)
AANLEREN VAN GEDRAG
BEKRACHTIGINGSPROCEDURES
Bekrachtiging (reinforcement) is de belangrijkste toepassing van de wet van effect en is sleutelelement van
alle technieken in de meeste gedragsveranderingsprogramma’s. Het is het proces waarin gedrag wordt
versterkt wanneer het onmiddellijke gevolg op het gedrag als prettig wordt ervaren waardoor het beoogde
gedrag in frequentie toeneemt, ook wel positieve bekrachtiging (bijv. belonen). Complimenten gericht op
het proces hebben een positief effect op het kind waardoor zij zich blijven inzetten en het volhouden om
hun gedrag te verbeteren (growth mindset). Complimenten gericht op persoonskenmerken (zoals
intelligentie) zorgen eerder voor faalangst (fixed mindset).
Negatieve bekrachtiging houdt in dat de directe consequentie als prettig wordt ervaren als er iets
onaangenaams wordt weggehaald (bijv. kind hoeft een vervelend taakje niet uit te voeren).
Voor ouders is het doel tijdens de interventie om meer aandacht te krijgen naar het gedrag van het kind wat
wenselijk is. Het accent komt te liggen op positieve bekrachtigingen van het gewenste gedrag.
Het stimuleren via bekrachtiging van sociaal wenselijk gedragsveranderingen gaat gepaard met de afname
van ongewenste gedragingen. Als dit niet het geval blijkt is het nodig om gedragsbekrachtigende
technieken te combineren met gedragsverzwakkende technieken (bijv. complimentjes bij het op tijd zelf
naar de wc gaan, maar boete voor een vieze broek).
In normale opvoedingssituaties worden complimentjes gegeven voor positieve bekrachtiging, maar bij
vastgelopen opvoedingssituaties is het vaak nodig om extrinsieke bekrachtiging (materiële bekrachtiging)
te gebruiken, zoals snoepjes of geld. Een bekende extrinsieke bekrachtiging is de token economy
procedure (TE of puntensysteem). Dit moet zorgvuldig worden toegepast. Kind moet precies weten voor
welk gedrag hij een punt krijgt en na zoveel punten mag hij het wisselen voor materiële bekrachtiging.
Een andere bekrachtigingstechniek is het onderscheiden van wat wel en niet bekrachtigd moet worden.
Voorbeeld hiervan zijn shaping, chaining en bekrachtiging van onverenigbaar gedrag.
DIFFERENTIËLE BEKRACHTIGING
SHAPING
Shaping is een techniek om geleidelijk nieuw en complex gedrag aan te leren. Systematisch worden alleen
die gedragingen bekrachtigd die het doelgedrag benaderen (approximatie) en tegelijkertijd moeten
gedragsuitingen die daar helemaal niet op lijken worden genegeerd.
Successieve approximatie van doelgedrag = techniek waarbij het nieuw aan te leren gedrag wordt
verdeeld in kleine ‘stukje’ (gedragsschakels) die steeds meer het gewenste gedrag benaderen en
achtereenvolgend (successievelijk) worden aangeleerd waardoor het complexe gedragspatroon stap voor
stap kan worden uitgebreid. Denk aan kinderen met selectief mutisme taal laten inzetten.
CHAINING
Ook hier wordt het gedrag opgedeeld in gedragsschakels. Het einddoel bij chaining is dat het complexe
gedrag ineens en in zijn geheel wordt vertoond waarbij alle deelgedragingen van belang zijn. Alleen via de
deelgedragingen kom je tot het eind resultaat. Bijvoorbeeld het leren je broek aan te trekken. De eerste
gedragsschakeling (been door broekspijp) is ook gelijk de laatste schakel in de procedure. Zo is ook de
knop van je broek dichtmaken een procedure en tegelijkertijd de laatste gedragsschakeling. Bij chaining
begint men bij het aanleren van de laatste gedragsschakeling (in dit voorbeeld de knop van de broek
4
