Samenvatting Bestuur, Beleid &
Organisatie (2025-2026)
Inleiding.................................................................................................................................. 4
H1: De welfare mix........................................................................................................... 4
Soorten welfare regimes (= types verzorgingsstaten).................................................. 4
Het middenveld als buffer.............................................................................................5
H2: Het middenveld in Vlaanderen................................................................................. 6
De geschiedenis van het sociaal-cultureel werk.......................................................... 6
1850–1945: de sociale kwestie als oorsprong........................................................7
1945–1975: hoogconjunctuur van de naoorlogse verzorgingsstaat....................... 7
1975–1990: Het middenveld onder druk in crisistijden (jaren ‘80)..........................8
1990–2009: Nieuwe uitdagingen in een globale samenleving............................... 8
2009–nu: Klassieke en/of nieuwe rollen voor een vernieuwend middenveld......... 9
Deel 1: De overheid..............................................................................................................10
H3: Openbaar bestuur (publieke sector)......................................................................10
De organisatie en indeling van de publieke sector: 3 soorten....................................10
Openbaar bestuur: De klassieke overheid........................................................... 10
Openbaar bestuur: de semi-overheid................................................................... 12
De publieke sector................................................................................................13
Relatie overheid: middenveld, gemeenschap en markt............................................. 13
Van Weber naar NPM en NPG...................................................................................14
Multilevel governance en welzijnsbeleid...............................................................15
Soorten taakverdelingen (4)........................................................................... 15
H4: Lokaal Sociaal Beleid..............................................................................................16
Lokaal bestuur............................................................................................................ 16
Structuur van gemeente en OCMW........................................................................... 16
Opdracht lokaal bestuur............................................................................................. 17
Inkomsten van gemeenten (3)....................................................................................17
Het OCMW................................................................................................................. 17
Historisch perspectief........................................................................................... 17
Bestaansminimum (leefloon) als secundair sociaal vangnet................................18
Lokaal sociaal beleid.................................................................................................. 19
Krijtlijnen en instrumenten van het decreet lokaal sociaal beleid......................... 19
Decreet Lokaal Sociaal Beleid (2004)............................................................ 19
Nieuw decreet (2018)..................................................................................... 19
Instrumenten...................................................................................................20
Actueel kader..................................................................................................20
Deel 2: Overheid - markt......................................................................................................21
H5: Vermarkting van het sociaal werk..........................................................................21
Conceptueel kader..................................................................................................... 21
Liberale marktprincipes........................................................................................ 21
Hybridisering: economisering & managerialism......................................................... 23
1
, Economisering (doelstellingen)............................................................................ 23
Economisering: commercialisering................................................................. 23
Economisering: conversie.............................................................................. 24
Managerialism (organisatiemodel)....................................................................... 24
Managerialism: corporatisering...................................................................... 24
Managerialism: vermarkting........................................................................... 25
Managerialism: professionalisering................................................................ 25
Managerialism - venture philanthropy............................................................ 25
Samenvattende tabel................................................................................................. 27
H6: Social profit & sociaal ondernemen...................................................................... 28
Social profit als sector................................................................................................ 28
Sociaal ondernemen.................................................................................................. 29
Situering............................................................................................................... 29
Sociale ondernemingen..............................................................................................29
Soorten ondernemingen (4) – EMES................................................................... 30
Juridische vorm.................................................................................................... 31
Sociaal ondernemen (als proces) en sociale innovatie.............................................. 32
Sociale innovatie — “out of the box”.....................................................................32
Voorbeeld: Sociale InnovatieFabriek.............................................................. 32
Sociale ondernemer................................................................................................... 33
Deel 3: Overheid - gemeenschap........................................................................................34
H7: Vermaatschappelijking van de zorg- en dienstverlening als
beleidsontwikkeling....................................................................................................... 34
Conceptuele origine: jaren ‘60....................................................................................34
Extramuralisering (↔ totale instituties).................................................................34
Normalisatie (↔ verbijzondering)......................................................................... 34
Empowerment...................................................................................................... 34
Vermaatschappelijking............................................................................................... 35
Actuele betekenissen (5)...................................................................................... 35
Perspectiefplan PMH 2020 (Vandeurzen, 2010).................................................. 35
Voorbeeld: Persoonsvolgende Financiering (PVF).........................................35
Verschuivende rollen sociaal werk(er)..................................................................37
De negen beloften van nabijheid (vs. beloften van afstand)...................................... 37
Bureaucratisering <-> vermaatschappelijking...................................................... 38
Professionalisering <-> vermaatschappelijking.................................................... 38
Vermarkting <-> vermaatschappelijking............................................................... 38
H8: Actieve welvaartsstaat............................................................................................ 39
De klassieke verzorgingsstaat onder spanning..........................................................39
Endogene en exogene oorzaken..........................................................................39
Exogene oorzaak 1: veranderende economie: (post)Fordisme......................39
Exogene oorzaak 2: veranderende gezinsopvatting...................................... 41
Exogene oorzaak 3: ongelijke spreiding risico’s............................................. 41
Exogene oorzaak 4: veranderde positie van de nationale staat.....................41
Van klassieke verzorgingsstaat naar actieve welvaartsstaat......................................42
2
, Activeren!..............................................................................................................43
Activering als plicht/disciplinering................................................................... 43
Activering als recht......................................................................................... 44
Activering als onderdeel van een macro-economische politiek......................45
Activering als bijdrage aan sociale cohesie.................................................... 46
H9: Participatiesamenleving......................................................................................... 47
Situering..................................................................................................................... 47
Het ontstaan van de participatiesamenleving (3)....................................................... 47
Drie sociologische en beleidsmatige ontwikkelingen............................................47
Mondige en kritische burgers......................................................................... 47
Begrensde verzorgingsstaat........................................................................... 47
Posttraditionele samenleving..........................................................................47
Basisbeschrijving van de participatiesamenleving............................................... 48
Actuele verschijningsvormen (3).......................................................................... 48
Valkuilen van de participatiesamenleving: 3 O’s........................................................ 48
Onwaarschijnlijk?..................................................................................................48
Onrealistisch?.......................................................................................................49
Onwenselijk?........................................................................................................ 49
Deel 4: Gemeenschap - markt.............................................................................................51
H10: Transit beweging................................................................................................... 51
Situering transitiebeweging........................................................................................ 51
Markt – Gemeenschap - Overheid....................................................................... 52
Onderscheid met participatiesamenleving................................................................. 52
Coöperaties................................................................................................................ 53
Energiecoöperaties...............................................................................................53
Commons als institutie voor collectieve actie (ICA)................................................... 53
Vroeger (eeuwenoud gegeven)............................................................................ 54
Nu – onder druk door modernisering....................................................................54
De drie voorwaarden om te voldoen aan een commonspraktijk...........................54
Vraagstukken voor de toekomst........................................................................... 55
3
,Inleiding
H1: De welfare mix
Overheid
● Publiek perspectief
● Via politiek → verdeelde individuele belangen
worden omgevormd tot (min of meer) gedeeld
publiek belang
● Overheid = ofwel overheden → federaal, Vlaams,
provincie, gemeente, …
● vb. geld innen, procedure/regelgeving rondom
mantelzorg, pensioenen of uitkeringen uitbetalen,
OCMW woonzorgcentra
Markt
● Commercieel perspectief
● Ondernemerschap, (ruil)handel, onderlinge concurrentie, efficiency, innovatie,
schaalvoordelen, arbeid
● vb. geprivatiseerde woonzorgcentra
Gemeenschap
● Zingeving perspectief
● Burgermaatschappij → gezin, familie, sportvereniging, kerk, buurt,
WhatsApp-groepje = sociale groepen obv gelijke interesses, belangen, waarden =
verschaft hen bepaalde identiteit(en)
● vb. vrijwilligers, informele mantelzorg
Soorten welfare regimes (= types verzorgingsstaten)
● Sociaal-democratische verzorgingsstaat: universele, individuele rechten →
Scandinavische landen
● Corporatistische verzorgingsstaat: verzekeringsprincipe gekoppeld aan
groepssolidariteit → ons systeem
● Liberale welvaartsstaat: individuele verantwoordelijkheid en sociale bijstand voor
de armsten → USA, UK
🇧🇪Welk soort regime heeft België? Een combinatie van de drie, maar dominant is het
corporatistische verzorgingsstaat
4
,Het middenveld als buffer
Vaak ontstaan vanuit burgerinitiatief → uitgegroeid tot
semi-publieke ondernemingen zonder winstoogmerk en met
een taak in het publieke domein = gericht op
maatschappelijk rendement
Voorkomt dominantie van 1 hoekpunt → totalitarisme, wet
van de sterkste, assimilatie = vormt een buffer tussen de
drie sferen
Gemeenschap staat niet voor “de samenleving” of “de gemeenschap” — het staat voor
groepjes mensen die iets gemeenschappelijk hebben en onderlinge solidariteit creëren.
Wat als één van die groepjes alles zou invullen? Bv. de supporters van Club Brugge
bepalen hoe de zorg en welzijn moet ingevuld worden maw: het middenveld voorkomt
assimilatie (=iedereen moet zich aanpassen aan de opvatting van die ene groep), en
probeert net pluralisme te bevorderen.
→ Naad systeem – leefwereld
Doorgeefluik publieke en economische verwachtingen t.a.v. individu
In vraag stellen en corrigeren van het systeem vanuit alledaagse ervaringen van
ongelijkheid, onrechtvaardigheid, …
Verschillende posities van organisaties binnen het middelveld → sommige fungeren als een
soort spin-off van andere middenveldorganisaties – vb. mutualiteiten of uitbetaling van
werkloosheidsuitkeringen via de vakbond
(“onderaannemer van publieke taken”)
Wat is middenveld? Het geheel van formele private
non-profit organisaties
→ sociaal werk organisaties kennen (min of meer)
formeel karakter i.t.t. allerlei gemeenschappen zoals
vriendengroep of gezin
vb. Orka, mutualiteiten, Climaxi
OCMW niet want is wel non-profit maar
geformaliseerd door de overheid!
Doel van sociaal werk = maatschappelijke
participatie >< winst
Verschuivende verhoudingen → grenzen beginnen te
vervagen en hierdoor ontstaan mengvormen en
verschuivingen tussen elk van de hoekpunten
5
,H2: Het middenveld in Vlaanderen
“Het middenveld” is moeilijk af te bakenen en onvolledig – omschrijving Stijn Oosterlynck:
Middenveldorganisaties zijn organisaties die…
1. … een maatschappelijk doel nastreven door 1) het samenbrengen van mensen (zgn.
gemeenschapsvorming), 2) het opnemen van een politieke rol, 3) het verlenen van
publieke diensten
2. … ontstaan zijn vanuit de samenleving. Een middenveldorganisatie is opgericht door
burgers, en dus niet door de overheid of door een bedrijf
3. … verschillende vormen kunnen aannemen: vzw, feitelijke vereniging, coöperaties,...
⇒ in Vlaanderen: drie sectoren (welzijn – sociale economie – sociaal-cultureel) en elf
segmenten ⇒ grootste is sociaal-cultureel (130 erkende organisaties)
De geschiedenis van het sociaal-cultureel werk
Doorheen de geschiedenis veranderden de rollen van het middenveld. Zie tabel
Periode Rollen Organisatie Beleid
1850-1945 Burgerlijk Verzuiling Liberté subsidiée
beschavingsoffensief Cultuurfondsen Subsidiariteit
Volksverheffing,
(her)opvoeding
1945-1975 Emancipatie Volkshogescholen Verzorgingsstaat
Oppositionele ruimte Alternatieve Staatshervorming
hulpverlening
1975-1990 Uitvoerder prioriteiten van Welzijn Neoliberalisme
overheid & markt (bijz. Projectmatig werk Recessie
doelgroepen en problemen)
1990-2009 Activering Ontzuiling Globalisering
Integratie & multicultureel Verkokering Kwaliteitszorg
samenleven
Sociaal kapitaal
2009-nu Pacificerend Hybridisering Transitie
Politiserend Duurzame
Nieuwe caritas Ontwikkeling
6
,1850–1945: de sociale kwestie als oorsprong
De sociale kwestie (morele verloedering van de arbeidersklasse + industrialisatie
ontwrichte gezinnen) → het antwoord op de sociale kwestie
1. Verlichtingsdenken: “de macht van kennis” — ratio ipv religie/traditie
1. Opvoeding en cultuur als antwoord
2. Mensen leren hoe ze zich moeten gedragen overeenkomstig de morele
standaarden
3. Sociaal-pedagogisch verheffingsmotief
2. Pedagogisering van maatschappelijke problemen (door opvoeding)
3. Burgerlijke beschavingsoffensief
⇒ het middenveld staat in het teken van volksverheffing en (her)opvoeding. Organisaties
willen burgers moreel en cultureel vormen volgens burgerlijke normen en waarden.
⇒ sterk georganiseerd via verzuiling ((katholiek, socialistisch, liberaal), met eigen
cultuurfondsen, mutualiteiten en verenigingen.
Waar is de overheid? De overheid ondersteunt dit via liberté subsidiée: organisaties
krijgen subsidies maar behouden autonomie. Het subsidiariteitsprincipe geldt als
leidraad: wat burgers en verenigingen zelf kunnen doen, neemt de staat niet over (= privé
initiatief krijgt prioriteit boven overheidsinitiatief)
1945–1975: hoogconjunctuur van de naoorlogse verzorgingsstaat
Meer geld/luxe en verworven rechten zoals 5-dagen werkweek, betaalde vakantie =
mensen krijgen vrije tijd! → ontstaan vrijetijdsindustrie
Rol van de overheid
Nachtwakersstaat wordt verzorgingsstaat → overheid heeft wél een rol te spelen (was er
niet met het principe van liberté subsidiée):
1. Neemt zorg op voor het welzijn van haar burgers, “van wieg tot graf” (via het
verzuilde middenveld), “menselijke waardigheid” in een welvaartsstaat
2. KB ‘67: gunstig regelgevend kader voor organisaties → grote toename aan
middenveldorganisaties
3. Macht en impact zuilen op hoogtepunt
a. Ondanks (of als reactie op) geleidelijke detraditionalisering
b. De eerste breuklijnen (individualisering) ontstaan omdat de zuilen zo
machtig beginnen worden
⇒ middenveld fungeert meer als oppositionele ruimte tegenover de overheid →
middenveld kijkt kritisch naar heersende machten, ongelijkheden, werkgevers en de
macht van de zuilen = politiserend vormingswerk (cfr. Freire) ⇒ minder machtige groepen,
moeten onszelf informeren en bewust sterker met mechanismen van onderdrukking
omgaan”
Groei van het middenveld
Door KB ’67 en groeiende kritisch houding → alternatieve hulpverlening (vb.
jeugdwelzijnswerk, seksualiteit) – samenlevingsopbouw – staatshervormingen (vb.
bevoegdheid cultuur wordt Vlaams, en niet meer federaal)
7
,1975–1990: Het middenveld onder druk in crisistijden (jaren ‘80)
● 1973: oliecrisis → gevolgen: grote werkloosheid, inflatie en
besparingen bij de overheden
● Eerste klimaatrapporten = urgentie klimaat! vb.
Greenpeace
● Koude oorlog en nucleaire dreiging
● Pessimisme bij jongere generatie: “no future” generatie
Reactie: economische recessie + opkomst neoliberalisme
Neoliberalisme: herverdeling ten gunste van de rijken, afbouw
sociale zekerheid, minder overheid en méér markt, deregulering,
privatisering overheidsbedrijven (vb. telefonie & energie waren
overheidsdiensten → nu op de private markt), privé bezit
beschermen
Rol middenveld
= uitvoerders van overheids- en markt prioriteiten = gericht op specifieke doelgroepen (vb.
werklozen) en problemen (integratie op de arbeidsmarkt → activering)
1. Legitimatiecrisis
a. SCW en welzijnswerk onder druk → “wat brengt het op?” = verantwoorden
tov belastingbetaler + bewijzen nut en effectiviteit
2. Prioriteitenbeleid
a. Uitvoeren van beleid van de overheid via:
i. projectmatig werken (output verwachtingen)
ii. vermethodisering (“wat werkt?”) = evidence-based
iii. professionalisering
3. Nieuwe werkvelden
a. vb. vormingswerk en integratiesector
1990–2009: Nieuwe uitdagingen in een globale samenleving
● Zwarte zondag (1991) = eerste grote verkiezingsoverwinning Vlaams Blok (nu
Vlaams Belang) – “nieuwe sociale kwestie” door multiculturele verschillen →
ontevredenheid onder de bevolking
● Globalisering: economie (relocatie lageloonlanden), communicatie (internet &
sociale media), cultuur (detraditionalisering & pluralisme)
● aanslag WTC torens (2001) en andere terreuraanslagen ⇒ wantrouwen tov
multiculturele vraagstuk
Individualisering: keuzevrijheid = keuzeplicht en keuzestress
Neoliberalisme, principe van meritocratie, keuzeplicht = risico op foute keuzes (eigen
schuld!), markt verkoopt een identiteit, sociale risico’s: toegenomen belang van sociaal
kapitaal (begrip “kansarmoede” duikt op)
Ontzuiling Bert Anciaux (minister Cultuur – Volksunie; nu N-VA)
● Afschaffing koepels (koepel = verzameling organisaties overheen sectoren onder
gemeenschappelijke ideologische zuil)
○ Alternatief = steunpunten per werkveld/sector
○ Verkokering als nieuw aandachtspunt
● Afschaffen liberté subsidiée en subsidiariteit ⇒ Vlaamse overheid stelt meer
en meer inhoudelijke kwaliteitseisen tegenover subsidies
8
, 2009–nu: Klassieke en/of nieuwe rollen voor een vernieuwend
middenveld
● Actieve burgers: zelf initiatief nemen vanuit de
gemeenschappen ipv wachten op de overheid of het
middenveld
○ Actief burgerschap = kritisch standpunt innemen
(vb. Black Lives Matter) = polariserende kwestie
● Transitie naar duurzame toekomst
● Post-truth & (anti-)woke
● Polarisatie en populisme
Gevolg: (Her)nieuw(d)e breuklijnen
● Stad versus platteland → boerenprotesten
● Inclusie versus exclusie → migratiedebat
● Klimaat en natuur
= middenveld pacificerende (bemiddelende) rol → “lijm” zoeken tss verschillende groepen
Hybridisering → middenveld zoekt nieuwe identiteit
● Na ontzuiling (o.a. onder Anciaux) → minder structureel overleg tussen koepels
→ op terrein wel meer ontkokering (bv. samenwerking jeugdhulp–onderwijs)
● Bricolage van werkvormen: mix van statuten, financiering, beleidsdomeinen en
methodieken vb. Natuurpunt: natuur, jeugdwerk, vorming, projecten (erfgoed,
citizen science, toerisme…)
● Toenemende netwerkvorming en samenwerking in de praktijk ↔ tegelijk
verkokering in regelgeving en financiering
● Vervagende grenzen in de welfare mix:
○ profit ↔ non-profit → vermarkting sociaal werk
○ publiek ↔ privaat → vermaatschappelijking sociaal werk
○ burger ↔ overheid → NPG en burgerparticipatie
○ middenveld ↔ markt ↔ burgers → commonsinitiatieven
Depolitisering
● Verzuilde link tussen politieke partijen en middenveld verdwijnt
○ Vb. organisatie beweging.net zet exclusieve samenwerking met cd&v stop
● Politieke rol van SW organisaties meer ingeperkt tot uitvoerders van beleid
● Democratie als rechtstreeks gesprek tussen burger en bestuur: geen middenveld
meer nodig?
Re(politisering)
● Toegenomen verantwoordingsdruk vanuit overheid: besparing, vooral t.a.v. kritisch
middenveld
● Rechtstreeksere verhouding politiek – burger -> vertegenwoordiging rol vervaagt
● Toegenomen consumentisme -> kleinere ledenaantallen, ander aanbod, …
● Toegenomen impact ‘primaat van de politiek’
● Middenveld en politiek eerder partners dan kritische vrienden geworden
binnen new public governance: adviesraden, werkgroepen
Nieuwe caritas
Waar overheid haar verantwoordelijkheid niet neemt, nemen burgers initiatief (vanuit
oogpunt gemeenschappen) - vb. Collectactif Maximiliaanpark Brussel en kookploeg Gent
Solidair (tijdens corona)
9
Organisatie (2025-2026)
Inleiding.................................................................................................................................. 4
H1: De welfare mix........................................................................................................... 4
Soorten welfare regimes (= types verzorgingsstaten).................................................. 4
Het middenveld als buffer.............................................................................................5
H2: Het middenveld in Vlaanderen................................................................................. 6
De geschiedenis van het sociaal-cultureel werk.......................................................... 6
1850–1945: de sociale kwestie als oorsprong........................................................7
1945–1975: hoogconjunctuur van de naoorlogse verzorgingsstaat....................... 7
1975–1990: Het middenveld onder druk in crisistijden (jaren ‘80)..........................8
1990–2009: Nieuwe uitdagingen in een globale samenleving............................... 8
2009–nu: Klassieke en/of nieuwe rollen voor een vernieuwend middenveld......... 9
Deel 1: De overheid..............................................................................................................10
H3: Openbaar bestuur (publieke sector)......................................................................10
De organisatie en indeling van de publieke sector: 3 soorten....................................10
Openbaar bestuur: De klassieke overheid........................................................... 10
Openbaar bestuur: de semi-overheid................................................................... 12
De publieke sector................................................................................................13
Relatie overheid: middenveld, gemeenschap en markt............................................. 13
Van Weber naar NPM en NPG...................................................................................14
Multilevel governance en welzijnsbeleid...............................................................15
Soorten taakverdelingen (4)........................................................................... 15
H4: Lokaal Sociaal Beleid..............................................................................................16
Lokaal bestuur............................................................................................................ 16
Structuur van gemeente en OCMW........................................................................... 16
Opdracht lokaal bestuur............................................................................................. 17
Inkomsten van gemeenten (3)....................................................................................17
Het OCMW................................................................................................................. 17
Historisch perspectief........................................................................................... 17
Bestaansminimum (leefloon) als secundair sociaal vangnet................................18
Lokaal sociaal beleid.................................................................................................. 19
Krijtlijnen en instrumenten van het decreet lokaal sociaal beleid......................... 19
Decreet Lokaal Sociaal Beleid (2004)............................................................ 19
Nieuw decreet (2018)..................................................................................... 19
Instrumenten...................................................................................................20
Actueel kader..................................................................................................20
Deel 2: Overheid - markt......................................................................................................21
H5: Vermarkting van het sociaal werk..........................................................................21
Conceptueel kader..................................................................................................... 21
Liberale marktprincipes........................................................................................ 21
Hybridisering: economisering & managerialism......................................................... 23
1
, Economisering (doelstellingen)............................................................................ 23
Economisering: commercialisering................................................................. 23
Economisering: conversie.............................................................................. 24
Managerialism (organisatiemodel)....................................................................... 24
Managerialism: corporatisering...................................................................... 24
Managerialism: vermarkting........................................................................... 25
Managerialism: professionalisering................................................................ 25
Managerialism - venture philanthropy............................................................ 25
Samenvattende tabel................................................................................................. 27
H6: Social profit & sociaal ondernemen...................................................................... 28
Social profit als sector................................................................................................ 28
Sociaal ondernemen.................................................................................................. 29
Situering............................................................................................................... 29
Sociale ondernemingen..............................................................................................29
Soorten ondernemingen (4) – EMES................................................................... 30
Juridische vorm.................................................................................................... 31
Sociaal ondernemen (als proces) en sociale innovatie.............................................. 32
Sociale innovatie — “out of the box”.....................................................................32
Voorbeeld: Sociale InnovatieFabriek.............................................................. 32
Sociale ondernemer................................................................................................... 33
Deel 3: Overheid - gemeenschap........................................................................................34
H7: Vermaatschappelijking van de zorg- en dienstverlening als
beleidsontwikkeling....................................................................................................... 34
Conceptuele origine: jaren ‘60....................................................................................34
Extramuralisering (↔ totale instituties).................................................................34
Normalisatie (↔ verbijzondering)......................................................................... 34
Empowerment...................................................................................................... 34
Vermaatschappelijking............................................................................................... 35
Actuele betekenissen (5)...................................................................................... 35
Perspectiefplan PMH 2020 (Vandeurzen, 2010).................................................. 35
Voorbeeld: Persoonsvolgende Financiering (PVF).........................................35
Verschuivende rollen sociaal werk(er)..................................................................37
De negen beloften van nabijheid (vs. beloften van afstand)...................................... 37
Bureaucratisering <-> vermaatschappelijking...................................................... 38
Professionalisering <-> vermaatschappelijking.................................................... 38
Vermarkting <-> vermaatschappelijking............................................................... 38
H8: Actieve welvaartsstaat............................................................................................ 39
De klassieke verzorgingsstaat onder spanning..........................................................39
Endogene en exogene oorzaken..........................................................................39
Exogene oorzaak 1: veranderende economie: (post)Fordisme......................39
Exogene oorzaak 2: veranderende gezinsopvatting...................................... 41
Exogene oorzaak 3: ongelijke spreiding risico’s............................................. 41
Exogene oorzaak 4: veranderde positie van de nationale staat.....................41
Van klassieke verzorgingsstaat naar actieve welvaartsstaat......................................42
2
, Activeren!..............................................................................................................43
Activering als plicht/disciplinering................................................................... 43
Activering als recht......................................................................................... 44
Activering als onderdeel van een macro-economische politiek......................45
Activering als bijdrage aan sociale cohesie.................................................... 46
H9: Participatiesamenleving......................................................................................... 47
Situering..................................................................................................................... 47
Het ontstaan van de participatiesamenleving (3)....................................................... 47
Drie sociologische en beleidsmatige ontwikkelingen............................................47
Mondige en kritische burgers......................................................................... 47
Begrensde verzorgingsstaat........................................................................... 47
Posttraditionele samenleving..........................................................................47
Basisbeschrijving van de participatiesamenleving............................................... 48
Actuele verschijningsvormen (3).......................................................................... 48
Valkuilen van de participatiesamenleving: 3 O’s........................................................ 48
Onwaarschijnlijk?..................................................................................................48
Onrealistisch?.......................................................................................................49
Onwenselijk?........................................................................................................ 49
Deel 4: Gemeenschap - markt.............................................................................................51
H10: Transit beweging................................................................................................... 51
Situering transitiebeweging........................................................................................ 51
Markt – Gemeenschap - Overheid....................................................................... 52
Onderscheid met participatiesamenleving................................................................. 52
Coöperaties................................................................................................................ 53
Energiecoöperaties...............................................................................................53
Commons als institutie voor collectieve actie (ICA)................................................... 53
Vroeger (eeuwenoud gegeven)............................................................................ 54
Nu – onder druk door modernisering....................................................................54
De drie voorwaarden om te voldoen aan een commonspraktijk...........................54
Vraagstukken voor de toekomst........................................................................... 55
3
,Inleiding
H1: De welfare mix
Overheid
● Publiek perspectief
● Via politiek → verdeelde individuele belangen
worden omgevormd tot (min of meer) gedeeld
publiek belang
● Overheid = ofwel overheden → federaal, Vlaams,
provincie, gemeente, …
● vb. geld innen, procedure/regelgeving rondom
mantelzorg, pensioenen of uitkeringen uitbetalen,
OCMW woonzorgcentra
Markt
● Commercieel perspectief
● Ondernemerschap, (ruil)handel, onderlinge concurrentie, efficiency, innovatie,
schaalvoordelen, arbeid
● vb. geprivatiseerde woonzorgcentra
Gemeenschap
● Zingeving perspectief
● Burgermaatschappij → gezin, familie, sportvereniging, kerk, buurt,
WhatsApp-groepje = sociale groepen obv gelijke interesses, belangen, waarden =
verschaft hen bepaalde identiteit(en)
● vb. vrijwilligers, informele mantelzorg
Soorten welfare regimes (= types verzorgingsstaten)
● Sociaal-democratische verzorgingsstaat: universele, individuele rechten →
Scandinavische landen
● Corporatistische verzorgingsstaat: verzekeringsprincipe gekoppeld aan
groepssolidariteit → ons systeem
● Liberale welvaartsstaat: individuele verantwoordelijkheid en sociale bijstand voor
de armsten → USA, UK
🇧🇪Welk soort regime heeft België? Een combinatie van de drie, maar dominant is het
corporatistische verzorgingsstaat
4
,Het middenveld als buffer
Vaak ontstaan vanuit burgerinitiatief → uitgegroeid tot
semi-publieke ondernemingen zonder winstoogmerk en met
een taak in het publieke domein = gericht op
maatschappelijk rendement
Voorkomt dominantie van 1 hoekpunt → totalitarisme, wet
van de sterkste, assimilatie = vormt een buffer tussen de
drie sferen
Gemeenschap staat niet voor “de samenleving” of “de gemeenschap” — het staat voor
groepjes mensen die iets gemeenschappelijk hebben en onderlinge solidariteit creëren.
Wat als één van die groepjes alles zou invullen? Bv. de supporters van Club Brugge
bepalen hoe de zorg en welzijn moet ingevuld worden maw: het middenveld voorkomt
assimilatie (=iedereen moet zich aanpassen aan de opvatting van die ene groep), en
probeert net pluralisme te bevorderen.
→ Naad systeem – leefwereld
Doorgeefluik publieke en economische verwachtingen t.a.v. individu
In vraag stellen en corrigeren van het systeem vanuit alledaagse ervaringen van
ongelijkheid, onrechtvaardigheid, …
Verschillende posities van organisaties binnen het middelveld → sommige fungeren als een
soort spin-off van andere middenveldorganisaties – vb. mutualiteiten of uitbetaling van
werkloosheidsuitkeringen via de vakbond
(“onderaannemer van publieke taken”)
Wat is middenveld? Het geheel van formele private
non-profit organisaties
→ sociaal werk organisaties kennen (min of meer)
formeel karakter i.t.t. allerlei gemeenschappen zoals
vriendengroep of gezin
vb. Orka, mutualiteiten, Climaxi
OCMW niet want is wel non-profit maar
geformaliseerd door de overheid!
Doel van sociaal werk = maatschappelijke
participatie >< winst
Verschuivende verhoudingen → grenzen beginnen te
vervagen en hierdoor ontstaan mengvormen en
verschuivingen tussen elk van de hoekpunten
5
,H2: Het middenveld in Vlaanderen
“Het middenveld” is moeilijk af te bakenen en onvolledig – omschrijving Stijn Oosterlynck:
Middenveldorganisaties zijn organisaties die…
1. … een maatschappelijk doel nastreven door 1) het samenbrengen van mensen (zgn.
gemeenschapsvorming), 2) het opnemen van een politieke rol, 3) het verlenen van
publieke diensten
2. … ontstaan zijn vanuit de samenleving. Een middenveldorganisatie is opgericht door
burgers, en dus niet door de overheid of door een bedrijf
3. … verschillende vormen kunnen aannemen: vzw, feitelijke vereniging, coöperaties,...
⇒ in Vlaanderen: drie sectoren (welzijn – sociale economie – sociaal-cultureel) en elf
segmenten ⇒ grootste is sociaal-cultureel (130 erkende organisaties)
De geschiedenis van het sociaal-cultureel werk
Doorheen de geschiedenis veranderden de rollen van het middenveld. Zie tabel
Periode Rollen Organisatie Beleid
1850-1945 Burgerlijk Verzuiling Liberté subsidiée
beschavingsoffensief Cultuurfondsen Subsidiariteit
Volksverheffing,
(her)opvoeding
1945-1975 Emancipatie Volkshogescholen Verzorgingsstaat
Oppositionele ruimte Alternatieve Staatshervorming
hulpverlening
1975-1990 Uitvoerder prioriteiten van Welzijn Neoliberalisme
overheid & markt (bijz. Projectmatig werk Recessie
doelgroepen en problemen)
1990-2009 Activering Ontzuiling Globalisering
Integratie & multicultureel Verkokering Kwaliteitszorg
samenleven
Sociaal kapitaal
2009-nu Pacificerend Hybridisering Transitie
Politiserend Duurzame
Nieuwe caritas Ontwikkeling
6
,1850–1945: de sociale kwestie als oorsprong
De sociale kwestie (morele verloedering van de arbeidersklasse + industrialisatie
ontwrichte gezinnen) → het antwoord op de sociale kwestie
1. Verlichtingsdenken: “de macht van kennis” — ratio ipv religie/traditie
1. Opvoeding en cultuur als antwoord
2. Mensen leren hoe ze zich moeten gedragen overeenkomstig de morele
standaarden
3. Sociaal-pedagogisch verheffingsmotief
2. Pedagogisering van maatschappelijke problemen (door opvoeding)
3. Burgerlijke beschavingsoffensief
⇒ het middenveld staat in het teken van volksverheffing en (her)opvoeding. Organisaties
willen burgers moreel en cultureel vormen volgens burgerlijke normen en waarden.
⇒ sterk georganiseerd via verzuiling ((katholiek, socialistisch, liberaal), met eigen
cultuurfondsen, mutualiteiten en verenigingen.
Waar is de overheid? De overheid ondersteunt dit via liberté subsidiée: organisaties
krijgen subsidies maar behouden autonomie. Het subsidiariteitsprincipe geldt als
leidraad: wat burgers en verenigingen zelf kunnen doen, neemt de staat niet over (= privé
initiatief krijgt prioriteit boven overheidsinitiatief)
1945–1975: hoogconjunctuur van de naoorlogse verzorgingsstaat
Meer geld/luxe en verworven rechten zoals 5-dagen werkweek, betaalde vakantie =
mensen krijgen vrije tijd! → ontstaan vrijetijdsindustrie
Rol van de overheid
Nachtwakersstaat wordt verzorgingsstaat → overheid heeft wél een rol te spelen (was er
niet met het principe van liberté subsidiée):
1. Neemt zorg op voor het welzijn van haar burgers, “van wieg tot graf” (via het
verzuilde middenveld), “menselijke waardigheid” in een welvaartsstaat
2. KB ‘67: gunstig regelgevend kader voor organisaties → grote toename aan
middenveldorganisaties
3. Macht en impact zuilen op hoogtepunt
a. Ondanks (of als reactie op) geleidelijke detraditionalisering
b. De eerste breuklijnen (individualisering) ontstaan omdat de zuilen zo
machtig beginnen worden
⇒ middenveld fungeert meer als oppositionele ruimte tegenover de overheid →
middenveld kijkt kritisch naar heersende machten, ongelijkheden, werkgevers en de
macht van de zuilen = politiserend vormingswerk (cfr. Freire) ⇒ minder machtige groepen,
moeten onszelf informeren en bewust sterker met mechanismen van onderdrukking
omgaan”
Groei van het middenveld
Door KB ’67 en groeiende kritisch houding → alternatieve hulpverlening (vb.
jeugdwelzijnswerk, seksualiteit) – samenlevingsopbouw – staatshervormingen (vb.
bevoegdheid cultuur wordt Vlaams, en niet meer federaal)
7
,1975–1990: Het middenveld onder druk in crisistijden (jaren ‘80)
● 1973: oliecrisis → gevolgen: grote werkloosheid, inflatie en
besparingen bij de overheden
● Eerste klimaatrapporten = urgentie klimaat! vb.
Greenpeace
● Koude oorlog en nucleaire dreiging
● Pessimisme bij jongere generatie: “no future” generatie
Reactie: economische recessie + opkomst neoliberalisme
Neoliberalisme: herverdeling ten gunste van de rijken, afbouw
sociale zekerheid, minder overheid en méér markt, deregulering,
privatisering overheidsbedrijven (vb. telefonie & energie waren
overheidsdiensten → nu op de private markt), privé bezit
beschermen
Rol middenveld
= uitvoerders van overheids- en markt prioriteiten = gericht op specifieke doelgroepen (vb.
werklozen) en problemen (integratie op de arbeidsmarkt → activering)
1. Legitimatiecrisis
a. SCW en welzijnswerk onder druk → “wat brengt het op?” = verantwoorden
tov belastingbetaler + bewijzen nut en effectiviteit
2. Prioriteitenbeleid
a. Uitvoeren van beleid van de overheid via:
i. projectmatig werken (output verwachtingen)
ii. vermethodisering (“wat werkt?”) = evidence-based
iii. professionalisering
3. Nieuwe werkvelden
a. vb. vormingswerk en integratiesector
1990–2009: Nieuwe uitdagingen in een globale samenleving
● Zwarte zondag (1991) = eerste grote verkiezingsoverwinning Vlaams Blok (nu
Vlaams Belang) – “nieuwe sociale kwestie” door multiculturele verschillen →
ontevredenheid onder de bevolking
● Globalisering: economie (relocatie lageloonlanden), communicatie (internet &
sociale media), cultuur (detraditionalisering & pluralisme)
● aanslag WTC torens (2001) en andere terreuraanslagen ⇒ wantrouwen tov
multiculturele vraagstuk
Individualisering: keuzevrijheid = keuzeplicht en keuzestress
Neoliberalisme, principe van meritocratie, keuzeplicht = risico op foute keuzes (eigen
schuld!), markt verkoopt een identiteit, sociale risico’s: toegenomen belang van sociaal
kapitaal (begrip “kansarmoede” duikt op)
Ontzuiling Bert Anciaux (minister Cultuur – Volksunie; nu N-VA)
● Afschaffing koepels (koepel = verzameling organisaties overheen sectoren onder
gemeenschappelijke ideologische zuil)
○ Alternatief = steunpunten per werkveld/sector
○ Verkokering als nieuw aandachtspunt
● Afschaffen liberté subsidiée en subsidiariteit ⇒ Vlaamse overheid stelt meer
en meer inhoudelijke kwaliteitseisen tegenover subsidies
8
, 2009–nu: Klassieke en/of nieuwe rollen voor een vernieuwend
middenveld
● Actieve burgers: zelf initiatief nemen vanuit de
gemeenschappen ipv wachten op de overheid of het
middenveld
○ Actief burgerschap = kritisch standpunt innemen
(vb. Black Lives Matter) = polariserende kwestie
● Transitie naar duurzame toekomst
● Post-truth & (anti-)woke
● Polarisatie en populisme
Gevolg: (Her)nieuw(d)e breuklijnen
● Stad versus platteland → boerenprotesten
● Inclusie versus exclusie → migratiedebat
● Klimaat en natuur
= middenveld pacificerende (bemiddelende) rol → “lijm” zoeken tss verschillende groepen
Hybridisering → middenveld zoekt nieuwe identiteit
● Na ontzuiling (o.a. onder Anciaux) → minder structureel overleg tussen koepels
→ op terrein wel meer ontkokering (bv. samenwerking jeugdhulp–onderwijs)
● Bricolage van werkvormen: mix van statuten, financiering, beleidsdomeinen en
methodieken vb. Natuurpunt: natuur, jeugdwerk, vorming, projecten (erfgoed,
citizen science, toerisme…)
● Toenemende netwerkvorming en samenwerking in de praktijk ↔ tegelijk
verkokering in regelgeving en financiering
● Vervagende grenzen in de welfare mix:
○ profit ↔ non-profit → vermarkting sociaal werk
○ publiek ↔ privaat → vermaatschappelijking sociaal werk
○ burger ↔ overheid → NPG en burgerparticipatie
○ middenveld ↔ markt ↔ burgers → commonsinitiatieven
Depolitisering
● Verzuilde link tussen politieke partijen en middenveld verdwijnt
○ Vb. organisatie beweging.net zet exclusieve samenwerking met cd&v stop
● Politieke rol van SW organisaties meer ingeperkt tot uitvoerders van beleid
● Democratie als rechtstreeks gesprek tussen burger en bestuur: geen middenveld
meer nodig?
Re(politisering)
● Toegenomen verantwoordingsdruk vanuit overheid: besparing, vooral t.a.v. kritisch
middenveld
● Rechtstreeksere verhouding politiek – burger -> vertegenwoordiging rol vervaagt
● Toegenomen consumentisme -> kleinere ledenaantallen, ander aanbod, …
● Toegenomen impact ‘primaat van de politiek’
● Middenveld en politiek eerder partners dan kritische vrienden geworden
binnen new public governance: adviesraden, werkgroepen
Nieuwe caritas
Waar overheid haar verantwoordelijkheid niet neemt, nemen burgers initiatief (vanuit
oogpunt gemeenschappen) - vb. Collectactif Maximiliaanpark Brussel en kookploeg Gent
Solidair (tijdens corona)
9
