Staatsrecht
Probleem 1
1. Wat is staatsrecht? En wat is een staat?
2. Hoe zag de staatsrechtelijke geschiedenis van Nederland eruit tot 1814?
3. Wat zijn de functies van het staatsrecht?
4. Wat is soevereiniteit?
Wat is staatsrecht?
Het primaire recht dat betrekkingen binnen de overheid, alsook betrekkingen tussen de
overheid en onderdanen regelt - Kortmann
Een staat bestaat uit overheidsverbanden, binnen deze overheidsverbanden bestaan
verschillende ambten. Deze ambten staan in verhouding tot elkaar en tot burgers. Een
overheidsfunctie wordt gezien als een ambt (werd eerst gekoppeld aan een persoon, zijn nu
gedepersonaliseerd, het draait niet om de persoon op zich maar het draait om het ambt die
deze persoon uitvoert.
Overheidsverbanden in Nederland
- Supranationaal (de Europese Unie)
- Het Koninkrijk
- Het Rijk (als de centrale overheid)
- Decentrale overheden (provincies)
4 elementen voor een staat
1. Een bevolking (een groep personen)
2. Die leven op een bepaald grondgebied (een afgebakend territorium)
3. Er wordt geregeerd door een overheid (de overheid oefent een effectief en
daadwerkelijk onafhankelijk gezag uit over die personen)
4. Deze overheid is in staat om externe betrekkingen aan te gaan met andere staten
(Deze elementen zijn cumulatief (aan alle dient te worden voldaan)
Erkenning
Erkenning is voor andere staten geen essentieel element maar het is wel van groot belang.
Zonder erkenning kom je namelijk nergens. Erkenning bepaalt namelijk of er is voldaan aan
de eerdergenoemde criteria. Ook is erkenning essentieel voor het aangaan van externe
betrekkingen met andere staten. Het is af te leiden uit de gedragingen van staten, uit deze
gedragingen blijkt of een andere staat de staat beschouwt als een subject van het
volkenrecht. Erkenning is dus relatief, wel worden er steeds meer gedragsregels ontwikkeld
wat betreft erkenning ‘politieke voorwaarden’.
Soevereiniteit
= het recht van een bestuursorgaan om het hoogste gezag uit te oefenen.
Hedendaags duidt het op de onafhankelijkheid van een staat ten opzichte van andere staten,
het wijst op het zijn van een volkenrechtelijk rechtssubject. Soevereiniteit is afhankelijk van
erkenning door staten, hierdoor is het beperkt.
,Ook zijn er in Nederland geconstitueerde ambten. Geen enkel van deze ambten beschikt
onbeperkte bevoegdheden, ook dit wijst op het beperkte soevereiniteitsbegrip. De ambten
zijn onderworpen aan toezicht en normen die afkomstig zijn van derden.
Nederland is lid van de Europese Unie en daarmee onderworpen aan het toezicht van de
Europese Unie. Ook hierbij kan dus niet worden gesproken van volledige soevereiniteit. Op
het moment dat essentiële nationale bevoegdheden echter worden afgestaan, zullen staten
spreken van een inbreuk op hun nationale soevereiniteit. Wanneer de macht van de staat
wordt gebaseerd op het volk, is er sprake van volkssoevereiniteit, het volk vertrouwt hierbij
de staatsmacht toe aan een gekozen regering.
Functies staatsrecht
(Instelling van ambten en de verlening van de bevoegdheden aan deze ambten)
- Constituerende (of instelling) functie
= het instellen van ambten, er wordt een nieuw ambt in het leven geroepen. Naast het
instellen van de ambten valt onder deze functie ook regelingen omtrent de aanwijzing van de
ambtsdragers en hoe zij deze functie verliezen.
Grondwet, organieke besluiten, het ongeschreven recht, het statuut en internationaal en
Europese Unie recht.
(Bestaande bevoegdheden worden overgedragen aan een ambt)
- Attribuerende (of bevoegdheid verlenende) functie
= aan ambten die door middel van de constituerende functie zijn ontstaan, worden bij de
attribuerende functie bevoegdheden toegekend. Deze toekenning en schepping van
bevoegdheden vindt plaats door besluiten en verdragen. Attributie draagt een limitatief
karakter, ambten kunnen slechts bevoegdheden bezitten op grond van attributie.
(Nieuwe bevoegdheden worden toegerekend aan een ambt)
- Regulerende (of matigende) functie
= begrenzing van de macht van verschillende organen en het vaststellen van deze macht.
(Art. 1 Gw Verbod op discriminatie de wetgever, uitvoerende macht en rechter worden in
hun bevoegdheden ten alle tijde begrensd door dit verbod.
- (Legitimerende functie: hoe de burgers de macht van de overheid ervaren en of zij
deze aanvaarden, op het moment dat zij de machtsuitoefening en rechtsschepping
van de overheid ervaren, wordt er gesproken van legitiem gezag)
Legitiem en legaal dient onderscheiden te worden. Wanneer de overheid op grond van het
positieve recht bevoegd optreedt, is er sprake van legaliteit. Wanneer de burgers dit
vervolgens ook aanvaarden, is er ook sprake van legitimiteit.
Het staatsrecht kan hier een bijdrage aan leveren door bijvoorbeeld:
- Snelle en doelmatige besluitvorming
- Het tegengaan van toe-eigening van overheidsmacht door een persoon of ambt
(checks and balances)
- Verschillende vormen van democratie (vb. rechtstreekse verkiezingen en referenda)
,Constitutionalisme
= verdeling van de overheidsmacht. Er is sprake van overheidsambten en bij geen enkel ambt
ligt de uiteindelijke beslissingsbevoegdheid.
Absolutisme
= de macht ligt bij één ambt. Er hoeft geen sprake te zijn van een monarchie, iedereen kan de
absoluut heerser zijn. Wel hangt het nauw samen met soevereiniteitstheorieën. Volgens deze
theorieën is er namelijk altijd maar één ambt dat de uiteindelijke beslissingsbevoegdheid
bezit.
De rechtsstaat
De rechtsstaat stelt grenzen aan het optreden van de overheid en is daarom een belangrijk
onderdeel van de regulerende functie.
Basiselementen van de rechtsstaatgedachte:
1. Legaliteitsbeginsel: elk overheidsoptreden moet berusten op een voor herhaalde
toepassing vatbare regel. Dit optreden moet ook qua inhoud en procedure conform
deze regel zijn
2. Het vereiste van een voorafgaande algemene regel ten aanzien van burger belastend
overheidsoptreden
3. Regelgeving en uitvoering dienen niet in één ambt gelegd te worden. (In het licht
hiervan zijn door een minister uit te voeren ministeriële verordeningen en
beleidsregels dubieus. Regelgeving en uitvoering liggen hier immers bij hetzelfde
ambt)
4. Het democratieprincipe: men gaat ervan uit dat de belangrijkste wetgeving door de
kiezers zelf of door een volksvertegenwoordiging tot stand moet worden gebracht
5. Eis van een onafhankelijk handelende rechter
6. Klassieke grondrechten en vrijheidsrechten als element van de rechtsstaat
Staatsvormen
- Gecentraliseerde eenheidsstaat = deze kenmerkt zich door de grondwet. Er is een
centrale overheid, deze bestaat uit allerlei ambten, deze ambten voeren verschillende
overheidsfuncties uit
- Gedecentraliseerde eenheidsstaat = er is hier weliswaar een centrale overheid en
een grondwet, maar in plaats van dat er ambten zijn die de overheidsfuncties
uitvoeren en hierbij dus gecontroleerd worden, bestaat een gecentraliseerde
eenheidsstaat uit meerdere overheidsverbanden die elk zelfstandige bevoegdheden
hebben. (Nederland is een gedecentraliseerde eenheidsstaat)
- De federale staat = dit is een staat die bestaat uit allerlei deelstaten. De verbinding
tussen de staten vloeit voort uit de grondwet. (Vb. de Verenigde Staten en Duitsland)
- Confederatie = een volkenrechtelijk samenwerkingsverband van soevereine staten op
basis van een verdrag. (De Europese Unie is een confederatie)
Regeringsvormen
Een regeringsvorm kijkt naar de verdeling van de bevoegdheden binnen de verschillende
ambten. Er wordt dus gekeken naar de betrekkingen binnen een overheidsverband. De
regeringsvorm in Nederland is een constitutionele monarchie met een parlementair stelsel.
, Hierbij is sprake van één monarch, maar naast hem zijn er ook verschillende ambten die
allemaal eigen bevoegdheden hebben.
Machtenscheiding
In de machtenscheiding is de regulerende functie van het staatsrecht goed terug te vinden.
De machtenscheiding is ontstaan uit de denkbeelden van Montesquieu en Locke: de Trias
Politica. In Nederland zijn er drie machten:
- De wetgevende macht, Staten-Generaal
‘De vorst of de magistraat vaardigt wetten uit, die gelden voor een bepaalde periode of voor
altijd, en dat hij reeds bestaande wetten wijzigt of intrekt’ – Engelste staatsinrichting
(Montesqieu)
- De uitvoerende macht, de regering
‘Hij sluit vrede of verklaart de oorlog, stuurt of ontvangt gezanten, zorgt voor de veiligheid en
voorkomt vijandelijke invasies’ - Engelste staatsinrichting (Montesqieu)
- De rechtsprekende macht, de rechterlijke macht
‘Geeft de vorst of de magistraat de bevoegdheid om misdaden te straffen en over geschillen
tussen burgers te oordelen’ - Engelste staatsinrichting (Montesqieu)
‘De politieke vrijheid van de burger verschaft de gemoedsrust die voortkomt uit een
persoonlijk gevoel van veiligheid: en om die vrijheid te bereiken dient het bestuur zodanig te
zijn ingericht dat de ene burger de andere burger niet hoeft te duchten’.
Deze drie machten zijn in Nederland niet volledig van elkaar gescheiden. Zij dienen elkaar te
controleren om te voorkomen dat een van de staatsmachten ongecontroleerde macht zal
uitoefenen (checks and balances). Vaak kent de Grondwet gedeelde bevoegdheden toe aan
verschillende ambten. De rechterlijke macht is het meest gescheiden, deze behoort namelijk
onafhankelijk en onpartijdig te zijn.
Probleem 1
1. Wat is staatsrecht? En wat is een staat?
2. Hoe zag de staatsrechtelijke geschiedenis van Nederland eruit tot 1814?
3. Wat zijn de functies van het staatsrecht?
4. Wat is soevereiniteit?
Wat is staatsrecht?
Het primaire recht dat betrekkingen binnen de overheid, alsook betrekkingen tussen de
overheid en onderdanen regelt - Kortmann
Een staat bestaat uit overheidsverbanden, binnen deze overheidsverbanden bestaan
verschillende ambten. Deze ambten staan in verhouding tot elkaar en tot burgers. Een
overheidsfunctie wordt gezien als een ambt (werd eerst gekoppeld aan een persoon, zijn nu
gedepersonaliseerd, het draait niet om de persoon op zich maar het draait om het ambt die
deze persoon uitvoert.
Overheidsverbanden in Nederland
- Supranationaal (de Europese Unie)
- Het Koninkrijk
- Het Rijk (als de centrale overheid)
- Decentrale overheden (provincies)
4 elementen voor een staat
1. Een bevolking (een groep personen)
2. Die leven op een bepaald grondgebied (een afgebakend territorium)
3. Er wordt geregeerd door een overheid (de overheid oefent een effectief en
daadwerkelijk onafhankelijk gezag uit over die personen)
4. Deze overheid is in staat om externe betrekkingen aan te gaan met andere staten
(Deze elementen zijn cumulatief (aan alle dient te worden voldaan)
Erkenning
Erkenning is voor andere staten geen essentieel element maar het is wel van groot belang.
Zonder erkenning kom je namelijk nergens. Erkenning bepaalt namelijk of er is voldaan aan
de eerdergenoemde criteria. Ook is erkenning essentieel voor het aangaan van externe
betrekkingen met andere staten. Het is af te leiden uit de gedragingen van staten, uit deze
gedragingen blijkt of een andere staat de staat beschouwt als een subject van het
volkenrecht. Erkenning is dus relatief, wel worden er steeds meer gedragsregels ontwikkeld
wat betreft erkenning ‘politieke voorwaarden’.
Soevereiniteit
= het recht van een bestuursorgaan om het hoogste gezag uit te oefenen.
Hedendaags duidt het op de onafhankelijkheid van een staat ten opzichte van andere staten,
het wijst op het zijn van een volkenrechtelijk rechtssubject. Soevereiniteit is afhankelijk van
erkenning door staten, hierdoor is het beperkt.
,Ook zijn er in Nederland geconstitueerde ambten. Geen enkel van deze ambten beschikt
onbeperkte bevoegdheden, ook dit wijst op het beperkte soevereiniteitsbegrip. De ambten
zijn onderworpen aan toezicht en normen die afkomstig zijn van derden.
Nederland is lid van de Europese Unie en daarmee onderworpen aan het toezicht van de
Europese Unie. Ook hierbij kan dus niet worden gesproken van volledige soevereiniteit. Op
het moment dat essentiële nationale bevoegdheden echter worden afgestaan, zullen staten
spreken van een inbreuk op hun nationale soevereiniteit. Wanneer de macht van de staat
wordt gebaseerd op het volk, is er sprake van volkssoevereiniteit, het volk vertrouwt hierbij
de staatsmacht toe aan een gekozen regering.
Functies staatsrecht
(Instelling van ambten en de verlening van de bevoegdheden aan deze ambten)
- Constituerende (of instelling) functie
= het instellen van ambten, er wordt een nieuw ambt in het leven geroepen. Naast het
instellen van de ambten valt onder deze functie ook regelingen omtrent de aanwijzing van de
ambtsdragers en hoe zij deze functie verliezen.
Grondwet, organieke besluiten, het ongeschreven recht, het statuut en internationaal en
Europese Unie recht.
(Bestaande bevoegdheden worden overgedragen aan een ambt)
- Attribuerende (of bevoegdheid verlenende) functie
= aan ambten die door middel van de constituerende functie zijn ontstaan, worden bij de
attribuerende functie bevoegdheden toegekend. Deze toekenning en schepping van
bevoegdheden vindt plaats door besluiten en verdragen. Attributie draagt een limitatief
karakter, ambten kunnen slechts bevoegdheden bezitten op grond van attributie.
(Nieuwe bevoegdheden worden toegerekend aan een ambt)
- Regulerende (of matigende) functie
= begrenzing van de macht van verschillende organen en het vaststellen van deze macht.
(Art. 1 Gw Verbod op discriminatie de wetgever, uitvoerende macht en rechter worden in
hun bevoegdheden ten alle tijde begrensd door dit verbod.
- (Legitimerende functie: hoe de burgers de macht van de overheid ervaren en of zij
deze aanvaarden, op het moment dat zij de machtsuitoefening en rechtsschepping
van de overheid ervaren, wordt er gesproken van legitiem gezag)
Legitiem en legaal dient onderscheiden te worden. Wanneer de overheid op grond van het
positieve recht bevoegd optreedt, is er sprake van legaliteit. Wanneer de burgers dit
vervolgens ook aanvaarden, is er ook sprake van legitimiteit.
Het staatsrecht kan hier een bijdrage aan leveren door bijvoorbeeld:
- Snelle en doelmatige besluitvorming
- Het tegengaan van toe-eigening van overheidsmacht door een persoon of ambt
(checks and balances)
- Verschillende vormen van democratie (vb. rechtstreekse verkiezingen en referenda)
,Constitutionalisme
= verdeling van de overheidsmacht. Er is sprake van overheidsambten en bij geen enkel ambt
ligt de uiteindelijke beslissingsbevoegdheid.
Absolutisme
= de macht ligt bij één ambt. Er hoeft geen sprake te zijn van een monarchie, iedereen kan de
absoluut heerser zijn. Wel hangt het nauw samen met soevereiniteitstheorieën. Volgens deze
theorieën is er namelijk altijd maar één ambt dat de uiteindelijke beslissingsbevoegdheid
bezit.
De rechtsstaat
De rechtsstaat stelt grenzen aan het optreden van de overheid en is daarom een belangrijk
onderdeel van de regulerende functie.
Basiselementen van de rechtsstaatgedachte:
1. Legaliteitsbeginsel: elk overheidsoptreden moet berusten op een voor herhaalde
toepassing vatbare regel. Dit optreden moet ook qua inhoud en procedure conform
deze regel zijn
2. Het vereiste van een voorafgaande algemene regel ten aanzien van burger belastend
overheidsoptreden
3. Regelgeving en uitvoering dienen niet in één ambt gelegd te worden. (In het licht
hiervan zijn door een minister uit te voeren ministeriële verordeningen en
beleidsregels dubieus. Regelgeving en uitvoering liggen hier immers bij hetzelfde
ambt)
4. Het democratieprincipe: men gaat ervan uit dat de belangrijkste wetgeving door de
kiezers zelf of door een volksvertegenwoordiging tot stand moet worden gebracht
5. Eis van een onafhankelijk handelende rechter
6. Klassieke grondrechten en vrijheidsrechten als element van de rechtsstaat
Staatsvormen
- Gecentraliseerde eenheidsstaat = deze kenmerkt zich door de grondwet. Er is een
centrale overheid, deze bestaat uit allerlei ambten, deze ambten voeren verschillende
overheidsfuncties uit
- Gedecentraliseerde eenheidsstaat = er is hier weliswaar een centrale overheid en
een grondwet, maar in plaats van dat er ambten zijn die de overheidsfuncties
uitvoeren en hierbij dus gecontroleerd worden, bestaat een gecentraliseerde
eenheidsstaat uit meerdere overheidsverbanden die elk zelfstandige bevoegdheden
hebben. (Nederland is een gedecentraliseerde eenheidsstaat)
- De federale staat = dit is een staat die bestaat uit allerlei deelstaten. De verbinding
tussen de staten vloeit voort uit de grondwet. (Vb. de Verenigde Staten en Duitsland)
- Confederatie = een volkenrechtelijk samenwerkingsverband van soevereine staten op
basis van een verdrag. (De Europese Unie is een confederatie)
Regeringsvormen
Een regeringsvorm kijkt naar de verdeling van de bevoegdheden binnen de verschillende
ambten. Er wordt dus gekeken naar de betrekkingen binnen een overheidsverband. De
regeringsvorm in Nederland is een constitutionele monarchie met een parlementair stelsel.
, Hierbij is sprake van één monarch, maar naast hem zijn er ook verschillende ambten die
allemaal eigen bevoegdheden hebben.
Machtenscheiding
In de machtenscheiding is de regulerende functie van het staatsrecht goed terug te vinden.
De machtenscheiding is ontstaan uit de denkbeelden van Montesquieu en Locke: de Trias
Politica. In Nederland zijn er drie machten:
- De wetgevende macht, Staten-Generaal
‘De vorst of de magistraat vaardigt wetten uit, die gelden voor een bepaalde periode of voor
altijd, en dat hij reeds bestaande wetten wijzigt of intrekt’ – Engelste staatsinrichting
(Montesqieu)
- De uitvoerende macht, de regering
‘Hij sluit vrede of verklaart de oorlog, stuurt of ontvangt gezanten, zorgt voor de veiligheid en
voorkomt vijandelijke invasies’ - Engelste staatsinrichting (Montesqieu)
- De rechtsprekende macht, de rechterlijke macht
‘Geeft de vorst of de magistraat de bevoegdheid om misdaden te straffen en over geschillen
tussen burgers te oordelen’ - Engelste staatsinrichting (Montesqieu)
‘De politieke vrijheid van de burger verschaft de gemoedsrust die voortkomt uit een
persoonlijk gevoel van veiligheid: en om die vrijheid te bereiken dient het bestuur zodanig te
zijn ingericht dat de ene burger de andere burger niet hoeft te duchten’.
Deze drie machten zijn in Nederland niet volledig van elkaar gescheiden. Zij dienen elkaar te
controleren om te voorkomen dat een van de staatsmachten ongecontroleerde macht zal
uitoefenen (checks and balances). Vaak kent de Grondwet gedeelde bevoegdheden toe aan
verschillende ambten. De rechterlijke macht is het meest gescheiden, deze behoort namelijk
onafhankelijk en onpartijdig te zijn.
