CRIMINALITEIT EN SAMENLEVING
INHOUDSOPGAVE
Hoofdstuk 1: drie populaire misvattingen over de oorzaken van criminaliteit .......................................................... 5
Inleiding ............................................................................................................................................................ 5
Criminaliteit als manifestatie van het kwaad .......................................................................................................... 5
Veronderstellingen ...................................................................................................................................................... 5
Kritieken: ..................................................................................................................................................................... 6
Criminaliteit is een ziekte .................................................................................................................................... 6
Veronderstellingen ...................................................................................................................................................... 6
Kritieken ...................................................................................................................................................................... 7
Criminaliteit is een berekende keuze .................................................................................................................... 7
Gary Becker (1930 – 2014) ............................................................................................................................................ 7
Het rationele individu ................................................................................................................................................... 7
Belangrijke beleidstheoriËen ....................................................................................................................................... 8
10 principes (Felson en Clark, 1998; Kleemans, 2001: 165-166)................................................................................... 9
Kritieken ...................................................................................................................................................................... 9
Samenvatting..................................................................................................................................................... 9
Hoofdstuk 2: waarden en normen ....................................................................................................................... 10
Hoe is sociale orde mogelijk? ............................................................................................................................ 10
Waarden en normen als fundament van sociale orde................................................................................................. 10
Een snelveranderende samenleving........................................................................................................................... 11
Een evolutie naar meer progressieve opvattingen ...................................................................................................... 11
Culturele terugslag .................................................................................................................................................... 12
Woke ......................................................................................................................................................................... 12
Hoe verklaart dit perspectief criminaliteit? .......................................................................................................... 12
Subcultuur denken .................................................................................................................................................... 12
Delinquente subcultuurtheorie .................................................................................................................................. 13
Differentiële opportuniteitstheorie ............................................................................................................................. 14
Onstaan van verschillende soorten subculturen – Cloward & Ohlin ........................................................................... 14
Conclusie .................................................................................................................................................................. 17
Alternatieve normen en waarden........................................................................................................................ 17
Skyes & Matza: Neutralisatietechnieken .................................................................................................................... 17
David Matza: bouwt verder op .................................................................................................................................... 18
Hoofdstuk 3: De mens als Homo narrans............................................................................................................. 20
Regels volgen? (cultuur) .................................................................................................................................... 20
Clifford James Geertz (1926- 2006) ............................................................................................................................ 20
Shearing & Ericson (1991) .......................................................................................................................................... 20
De Homo narrans ............................................................................................................................................. 20
Mensen interageren met elkaar .......................................................................................................................... 22
Samenvatting................................................................................................................................................... 23
Hoofdstuk 4: interactieprocessen ....................................................................................................................... 24
1
, Inleiding .......................................................................................................................................................... 24
Een steeds kleinere wereld ................................................................................................................................ 24
Stanley Milgram (1933-1984) ..................................................................................................................................... 24
Een snelle fusie van ideeën ........................................................................................................................................ 25
Solomon Asch (1907-1996) ........................................................................................................................................ 25
George Herbert Mead (1863-1931) ............................................................................................................................. 25
Samenvatting................................................................................................................................................... 26
Hoofdstuk 5: Interactieprocessen ....................................................................................................................... 27
Inleiding .......................................................................................................................................................... 27
Herbert Blumer (1900-1987) .............................................................................................................................. 27
Mensen gedragen zich tegenover dingen op basis van de betekenissen die de dingen voor hen hebben .................... 28
Betekenis ontstaat in de interacties met anderen ...................................................................................................... 28
Samenleving .................................................................................................................................................... 29
Harold Garfinkel ............................................................................................................................................... 29
Enkele Begrippen ....................................................................................................................................................... 30
Samenvatting................................................................................................................................................... 30
Hoofdstuk 6: Macht ............................................................................................................................................ 32
MACHt MAAKT INtrinsiek deel uit van menselijk handelen ..................................................................................... 32
Norbert Elias (1897-1990) .......................................................................................................................................... 32
Masterstatus ................................................................................................................................................... 34
Howard Saul Becker (1928-)....................................................................................................................................... 34
Everett C. Hughes (1897-1983) .................................................................................................................................. 34
Masterstatus is bepalend voor onze evaluaties van (het gedrag van) anderen ............................................................ 34
Erving Goffman (1922-1982) ...................................................................................................................................... 35
Samenvatting................................................................................................................................................... 36
Hoofdstuk 7: De gesitueerde biografie ................................................................................................................ 38
De levensloop criminologie ............................................................................................................................... 38
De leeftijdscurve – Quetelet (1831) ..................................................................................................................... 38
The Jack-Roller – Clifford Shaw .......................................................................................................................... 39
Sheldon & Eleanor Glueck – Longitudinaal onderzoek naar jeugddelinquentie ......................................................... 39
Delinquency in a Birth Cohort (Philadelphia) ........................................................................................................ 39
Cambridge Study ............................................................................................................................................. 40
Maatschappelijk gesitueerde biografie ................................................................................................................ 41
Turning points .................................................................................................................................................. 41
Desistance als intergenerationeel proces ........................................................................................................... 42
Hoofdstuk 8: Terrorisme ..................................................................................................................................... 43
Terrorisme en de 3 misvattingen over criminaliteit ................................................................................................ 43
Terrorisme en de bestrijding van het kwade ......................................................................................................... 43
George W. Bush ......................................................................................................................................................... 43
Paul Wolfowitz ........................................................................................................................................................... 43
De bestrijding tegen het kwade .................................................................................................................................. 44
2
, Terrorisme als pathalogie .................................................................................................................................. 45
Terrorisme als rationele keuze ........................................................................................................................... 45
Terrorisme als maatschappelijk fenomeen .......................................................................................................... 47
Terrorisme is gesitueerd in tijd en plaats .................................................................................................................... 48
Waarom is terrorisme een maatschappelijk fenomeen? ....................................................................................... 48
Samenvatting deel 1 ......................................................................................................................................... 49
De tijd en plaats waarin we ons bevinden – “Where and when you are” ................................................................... 50
Global Terrorism Index 2024 .............................................................................................................................. 50
Specifieke kenmerken van het fenomeen terrorisme ................................................................................................. 52
Interacties tussen terroristische groepen en georganiseerde criminaliteit ................................................................. 52
Jihadistisch terrorisme ...................................................................................................................................... 53
Rechtsextremistisch terrorisme ......................................................................................................................... 54
Siege en accelerationisme ................................................................................................................................ 55
Links-extremmistisch en anarchistisch terrorisme ............................................................................................... 57
Incels ............................................................................................................................................................. 58
Genetica .................................................................................................................................................................... 58
Evolutionair proces van partnerkeuze ........................................................................................................................ 59
Maatschappelijke structuren ..................................................................................................................................... 60
Gastcollege Christophe Busch .......................................................................................................................... 61
Conclusie .................................................................................................................................................................. 62
Samenvatting................................................................................................................................................... 63
Hoofdstuk 9: georganiseerde criminaliteit ........................................................................................................... 64
Georganiseerde criminaliteit definiëren .............................................................................................................. 64
Internationale definitie (VN-Verdrag Palermo, 2000) .................................................................................................. 64
Discussies rond de definitie en aanpak van georganiseerde criminaliteit ................................................................... 64
Dominante denkbeelden over georganiseerde criminaliteit ................................................................................... 65
3 belangrijkste veronderstellingen en omschrijvingen ................................................................................................ 66
Kleine wereld-effect (Van Calster, 2002) .................................................................................................................... 68
clusering .................................................................................................................................................................... 69
Linchpins, bruggen en nieuwe verbindingen ............................................................................................................... 69
Macht in criminele netwerken .................................................................................................................................... 69
Flexibele organisatie en het Hydra-effect ................................................................................................................... 70
Informatie, verbinding en macht in criminele netwerken ............................................................................................ 70
Conclusie .................................................................................................................................................................. 70
groepen .......................................................................................................................................................... 71
Yakuza ....................................................................................................................................................................... 71
Triades ....................................................................................................................................................................... 72
Sinaloa Cartel ............................................................................................................................................................ 72
Mara Salvatrucha (MS-13) .......................................................................................................................................... 73
‘Ndrangheta ............................................................................................................................................................... 73
Georganiseerde criminaliteit is maatschappelijk verankerd ................................................................................... 73
Europese uitdagingen ....................................................................................................................................... 74
EMPACT ..................................................................................................................................................................... 75
Hoofdstuk 10: Cybercriminaliteit ........................................................................................................................ 76
3
,Kinderpornografie ............................................................................................................................................ 76
Online fraude ................................................................................................................................................... 78
Cyberafhankelijke criminaliteit .......................................................................................................................... 78
Dominante benadering van cybercriminaliteit ...................................................................................................... 81
Routineactiviteitentheorie (Cohen & Felson, 1979) .................................................................................................... 81
Rationele keuzetheorie (Cornish & Clarke) ................................................................................................................. 81
Het cyborg crime perspectief ............................................................................................................................. 82
4
,“Wie criminaliteit wil begrijpen, moet de samenleving begrijpen”
• Criminaliteit kan niet enkel begrepen worden vanuit individuele motieven, overtuigingen of keuzes van daders
• Criminaliteit is verbonden aan maatschappelijke structuren, spanningen en contexten
• Fenomenen zoals cybercrime, terrorisme of genocide kunnen enkel verklaard worden als men de samenleving
waarin ze ontstaan en zich manifesteren begrijpt
• Criminaliteit = samenleving
HOOFDSTUK 1: DRIE POPULAIRE MISVATTINGEN OVER DE OORZAKEN VAN CRIMINALITEIT
INLEIDING
Criminaliteit wordt vaak gezien als een individuele handeling, gepleegd door mensen die ofwel “ziek” of “slecht” zijn
(abnormaal), ofwel gepleegd door mensen die een weloverwogen keuze, een kosten-baten analyse, hebben gemaakt
(normaal).
• De oorzaken worden vooropgesteld op 2 manieren:
o Abnormaal: ziekte, afwijking, uiting van kwaad. Criminelen zijn anders gan gewone mensen
o Normaal: mensen denken rationeel na en maken bewust een keuze. Criminelen zijn net als wij
• Deze opvattingen zijn niet persee moraal juist of fout, maar ze bestaan wel in de samenleving en beinvloeden hoe
we over criminaliteit denken
3 discours:
• Criminaliteit als manifestatie van het kwaad
• Criminaliteit is een ziekte
• Criminaliteit is een berekende keuze
CRIMINALITEIT ALS MANIFESTATIE VAN HET KWAAD
In dit perspectief wordt criminaliteit niet gezien als een rationele keuze of sociaal gevolg, maar als iets diep moreel slechts.
Criminaliteit is hier een uiting van het kwaad dat in bepaalde mensen zit.
VERONDERSTELLINGEN
Het abnormale monster
• Seriemoordenaars zoals Dutroux, Tsjikatilo, Hitler, Bundy of Dahmer worden gezien als monsters die niet in de
samenleving passen en waartegen de samenleving zich moet beschermen
• Ze zijn abnormaal, anders dan gewone mensen en worden gelinkt aan satanisme, seksuele afwijkingen of een
verstoorde jeugd.
• Toch beantwoorden ze vaak niet aan dat monsterbeeld: Dutroux was de ideale schoonzoon en een rechtenstudent.
Dat maakt het des te enger: het kwaad kan zich vermommen.
• Ze worden gezien als een bedreiging van binnenuit. Ze misleiden de samenleving, winnen vertrouwen en infiltreren
het systeem, zoals Hitler dat deed
2 varianten binnen dit denken
• Vrije wil-variant: criminelen kiezen bewust voor het kwaad
o Ze verkiezen het slechte boven het goede, niet omdat het iets oplevert, maar omdat het in hun moreel
bedorven karakter zit
o Daarom moeten ze volgens dit model streng gestraft worden: ze kozen er zelf voor
• Determinisme-variant: sommige mensen zijn van nature slecht
o Hier is criminaliteit geen keuze, maar een onveranderlijke eigenschap
o Ze zijn gedetermineerd door het kwade
Het kwaad is zichtbaar
• Men gelooft dat je het kwaad kan herkennen aan het uiterlijk: fysieke kenmerken, bezetenheid, “demonische”
blikken, exorcisme, of zelfs heksenjacht.
5
, • Uiteindelijk zijn mensen verbaasd “Hij leek zo normaal.” → wijst op de culturele verwachting dat je aan de
buitenkant kan zien wie slecht is.
Dualistische visie
• De wereld wordt opgedeeld in goed vs. kwaad
• Dat zie je in religie, populaire cultuur (zoals Star Wars) en in politieke retoriek (“de strijd tegen het kwaad”)
• Criminaliteit hoort dan bij de duistere kant, en moet bestraft of geëlimineerd worden
Streng straffen
• Als criminaliteit een uiting is van het kwaad, dan is de enige oplossing: streng straffen, uitsluiten of vernietigen.
• Het kwaad moet weg, anders besmet het de samenleving.
KRITIEKEN:
Geen echte verklaring, enkel moreel oordeel
• Dit perspectief beoordeelt gedrag als “slecht” of “evil”, maar verklaart niet waarom iemand zulke daden stelt.
• Het is een morele reactie, geen analyse van de oorzaken van het gedrag.
2 onverklaarbare opties:In beide gevallen krijg je geen diepere verklaring voor het gedrag
• Het kwaad wordt ofwel gezien als:
o een bewuste keuze, maar dan blijft het vaag wat iemand drijft
o of als een ingebouwde kwaadaardigheid, maar ook dat is onverklaarbaar
Fysiek uiterlijk zegt niets over daderschap
• Het idee dat je het kwaad aan iemand kan zien (zoals bij Lombroso) is wetenschappelijk weerlegd
• Uiterlijke kenmerken of gezichtsuitdrukkingen voorspellen geen crimineel gedrag
Dualisme is ideologisch en cultureel bepaald
• De opdeling in “goed” en “kwaad” is niet neutraal
• Het weerspiegelt een bepaald wereldbeeld (vb. religieus, westers, historisch)
• Wat als “kwaad” wordt gezien, verschilt per cultuur en tijdperk
CRIMINALITEIT IS EEN ZIEKTE
VERONDERSTELLINGEN
Criminaliteit heeft een pathologische basis
• Criminaliteit wordt gezien als het gevolg van een afwijking in het individu, vergelijkbaar met een ziekte
• Er is een onderliggend medisch of psychologisch probleem dat het criminele gedrag veroorzaakt
• Men vertrekt vanuit het ideaalbeeld van de ‘gezonde, normale mens’ en ziet criminaliteit als een teken van
abnormaliteit
• Die afwijking kan biologisch, neurologisch of psychisch van aard zijn (vb. hersentrauma, psychopathologie, …)
• Criminaliteit is dus geen keuze, maar een symptoom van iets wat ‘mis’ is in het individu
Criminaliteit is een duidelijk identificeerbare individuele eigenschap die gedrag stuurt
• Volgens dit model heeft de crimineel een afwijking, aanwezig in lichaam of geest, die vastgesteld kan worden
• Criminaliteit is dus het gevolg is van een interne oorzaak die het gedrag bepaalt
• Er is sprake van een lineaire causaliteit: A (afwijking) leidt tot B (crimineel gedrag). Hierdoor ontstaat de overtuiging
dat men door observatie, diagnose of testen (zoals hersenscans, IQ-tests, psychologische evaluaties) kan
voorspellen of iemand gevaarlijk is
• Het individu wordt gereduceerd tot zijn biologische of psychologische kenmerken, en sociale invloeden worden
grotendeels buiten beschouwing gelaten
Dualistische visie: er zijn gezonde en criminele individuen en beide zijn duidelijk te onderscheiden van elkaar
• De samenleving wordt opgedeeld in 2 duidelijke groepen: de ‘gezonden’ en de ‘zieken’, of anders gezegd: de
‘normale burgers’ en de ‘criminele afwijkingen’
6
, • Criminelen worden gezien als ‘defecte mensen’ die niet functioneren zoals het hoort
• Daardoor wordt uitsluiting of behandeling gerechtvaardigd vanuit het idee dat deze mensen niet “genezen” kunnen
zonder hulp of correctie.
KRITIEKEN
Reductionisme; ontbreken van een maatschappelijke context
• Het verklaart crimineel gedrag enkel door lichamelijke afwijkingen, waarbij het volledige gedrag van een persoon
wordt gereduceerd tot biologische of pathologische kenmerken
• Het houdt geen rekening met de invloed van sociale, culturele en economische factoren die ook een belangrijke rol
spelen bij het ontstaan van criminaliteit
Problematische opvatting over causaliteit
• Het model gaat uit van een directe oorzaak-gevolgrelatie tussen lichamelijke kenmerken en gedrag, zoals bij
hersentrauma’s of hormonale invloeden op agressie.
• Dit is te simplistisch, want lichamelijke processen worden altijd beïnvloed door de bredere maatschappelijke
context. Het veronderstellen van een directe pathologische oorzaak zonder rekening te houden met sociale
invloeden is daardoor onjuist.
Dualistische visie beïnvloed door ideologie en cultuur
• De indeling van mensen in ‘gezond’ versus ‘ziek’ of ‘goed’ versus ‘kwaad’ is een dualistische benadering die nooit
neutraal is.
• Deze scheiding is afhankelijk van culturele, ideologische en historische contexten en kan daardoor verschillen
tussen samenlevingen en tijden.
CRIMINALITEIT IS EEN BEREKENDE KEUZE
GARY BECKER (1930 – 2014)
Econoom en socioloog (University of Chicago)
• Becker was een invloedrijke denker die economische analysemethoden toepaste op niet-economische
onderwerpen, zoals gezin, discriminatie, onderwijs en criminaliteit
• Hij wordt beschouwd als een sleutelfiguur in de “rationelekeuzebenadering” van menselijk gedrag
Nobelprijs Economie (1992)
• Hij ontving deze prijs voor zijn vernieuwende bijdrage aan de uitbreiding van het economische denkkader naar
sociale domeinen.
• Zijn werk toonde aan dat menselijk gedrag, ook buiten de markt, gestuurd wordt door kosten-batenafwegingen.
Toepassing van economische inzichten op het verklaren van menselijk gedrag
• Becker stelde dat mensen, ook criminelen, rationele actoren zijn die hun gedrag afwegen tegen mogelijke
opbrengsten en risico’s.
• Criminaliteit is dus geen afwijking of pathologie, maar een beredeneerde keuze: als de potentiële winst van een
misdrijf groter is dan de verwachte kosten (zoals straf of pakkans), dan is crimineel gedrag rationeel verklaarbaar.
• Zijn benadering ligt aan de basis van beleid dat inzet op afschrikking, strenge straffen en efficiëntie.
“Crime and Punishment: An Economic Approach”. Journal of Political Economy. 76 (2): 169–217
• In dit baanbrekende artikel uit 1968 werkt Becker zijn theorie uit.
• Hij pleit dat criminaliteit kan worden teruggedrongen door de verwachte kosten te verhogen, vb. via zwaardere
straffen of een hogere pakkans.
• Hiermee introduceert hij een economisch model van misdaadbestrijding dat tot op vandaag invloedrijk is in
strafrechtelijk beleid.
HET RATIONELE INDIVIDU
Criminaliteit is “normaal” (rationele keuze)
7
, • Binnen dit perspectief wordt crimineel gedrag niet gezien als afwijkend of pathologisch, maar als een rationele
keuze die elk individu kan maken.
• Criminelen zijn geen “andere” mensen, maar gewone individuen die in een bepaalde situatie tot de conclusie
komen dat het loont om de regels te overtreden.
Criminaliteit is niet de uitkomst van biologische verschillen, socialisatieprocessen of sociaal leergedrag maar moet
begrepen worden in functie van gedragsmogelijkheden en gedragsbeperkingen (kosten en baten)
• Criminaliteit ontstaat niet door aangeleerd gedrag, genetische aanleg of gebrekkige opvoeding, maar door een
afweging van de situatie: wat kan ik winnen en wat riskeer ik te verliezen?
• De focus ligt dus op de context waarin mensen keuzes maken
• De samenleving speelt hierin een belangrijke rol door bepaalde gelegenheden te creëren of juist te beperken
Vb. jongeren plegen meer criminaliteit dan ouderen omdat ze minder te verliezen hebben dan mensen op latere
leeftijd (status, etc.)
• Jongeren hebben vaak nog geen vaste job, gezin of reputatie opgebouwd → hierdoor wegen de potentiële negatieve
gevolgen van criminaliteit voor hen minder zwaar door dan voor volwassenen
Vb. er wordt minder ingebroken wanneer de beveiliging van woningen verbetert omdat het daardoor minder
aantrekkelijk is om in te breken (zie ook Kleemans, 2001: 158)
• Als de kosten (tijd, risico op betrapping) toenemen door betere beveiliging, wordt de winst minder aantrekkelijk,
waardoor potentiële daders afzien van hun plannen → gelegenheid beïnvloedt dus het gedrag.
BELANGRIJKE BELEIDSTHEORIËEN
Routineactiviteitentheorie
• Deze theorie verklaart criminaliteit vanuit de samenloop van 3 omstandigheden:
o Een gemotiveerde dader,
o Een geschikt doelwit,
o En de afwezigheid van toezicht.
• Als deze 3 factoren gelijktijdig aanwezig zijn, ontstaat er een kans op criminaliteit.
• De focus ligt dus niet op de dader als persoon, maar op de situatie die het misdrijf mogelijk maakt.
• De nadruk ligt op gelegenheid en het ontbreken van controle.
• Vb: een onbeheerde fiets (geschikt doelwit) wordt gestolen door een voorbijganger (gemotiveerde dader) omdat er
geen sociale of fysieke controle is (afwezigheid van toezicht)
Rational-choice-theorie
• Deze theorie gaat ervan uit dat criminaliteit een rationele keuze is.
• Potentiële daders maken een kosten-batenanalyse: wat levert het op en wat riskeer ik?
• Als de verwachte opbrengst groter is dan de mogelijke straf of pakkans, dan wordt criminaliteit als aantrekkelijk
beschouwd.
• Het individu streeft naar nutsmaximalisatie en beschikt over alle benodigde informatie om keuzes te maken
• Vb: iemand beslist een auto te stelen omdat het technisch eenvoudig is, de pakkans laag is, en de opbrengst hoog
lijkt.
Beide theorieën beïnvloeden beleid sterk, vooral via gelegenheidsbeperking: criminaliteit voorkomen door doelen minder
bereikbaar te maken of toezicht te verhogen
8
, 10 PRINCIPES (FELSON EN CLARK, 1998; KLEEMANS, 2001: 165-166)
Gelegenheid speelt een rol bij alle Gelegenheden zijn zeer specifiek Gelegenheden concentreren zich Gelegenheden worden bepaald Criminele feiten creëren nieuwe
vormen van criminaliteit in tijd en ruimte door alledaagse activiteiten gelegenheden
o De aard van de gelegenheid
o Zonder gelegenheid geen misdrijf; verschilt per type misdrijf (vb. o Criminaliteit is ongelijk verdeeld: o Criminaliteit ontstaat in de o Eén misdrijf kan een kettingreactie
het is de startvoorwaarde voor elk cybercrime ≠ straatroof) vb. meer diefstal in steden dan aan dagelijkse routines van mensen, op veroorzaken (vb. drugscriminaliteit
crimineel feit de kust, of meer feiten in het herkenbare plekken (vb. stations, → geweld → witwaspraktijken).
weekend dan tijdens de werkweek steegjes).
Sommige producten zijn Sociale en technologische Criminaliteit kan beperkt worden Gelegenheidsbeperking leidt niet Gerichte maatregelen kunnen
aantrekkelijker voor criminaliteit evoluties creëren nieuwe door het verminderen van altijd tot verplaatsing van grote impact hebben
dan andere mogelijkheden gelegenheden criminaliteit
o Slim ontworpen interventies
o Bepaalde objecten of systemen o Innovaties (zoals AI of internet) o Praktisch ingrijpen in de omgeving o Soms stopt het gedrag volledig, (gericht op tijd, plaats of
zijn kwetsbaarder (vb. dure openen nieuwe kansen voor daders helpt (vb. cameratoezicht, sloten, niet alles verplaatst zich naar een doelgroep) kunnen
smartphones zonder beveiliging). die eerder niet bestonden. aanpassing infrastructuur). andere plek of moment. disproportioneel veel criminaliteit
voorkomen.
Deze principes tonen aan dat criminelen geen fundamenteel andere mensen zijn, maar handelen binnen structuren van
gelegenheid. Beleid kan dus effectief zijn door zich te richten op situaties in plaats van alleen op personen.
KRITIEKEN
Routineactiviteitstheorie
• Reductionisme: de theorie focust enkel op gelegenheid en negeert psychologische, sociale of structurele
verklaringen voor crimineel gedrag. Ze legt niet uit waarom sommige mensen wel feiten plegen en anderen niet.
• Cirkelredenering: criminaliteit wordt verklaard door het bestaan van een gemotiveerde dader, maar die motivatie
wordt op haar beurt verondersteld op basis van het feit dat er een misdrijf is gepleegd.
• Intuïtieve, post-hoc verklaring: de theorie beschrijft achteraf waarom een misdrijf kon gebeuren (door aanwezigheid
van dader, doelwit en afwezigheid van toezicht), maar voorspelt niet proactief wanneer en waarom criminaliteit zal
plaatsvinden.
Rationele keuzetheorie
• Reductionisme: verlangens, keuzes en voorkeuren zijn niet alleen het resultaat van individuele rationele
denkprocessen, maar worden ook beïnvloed door emoties en sociale context.
• Het homo economicus-model is niet langer wetenschappelijk houdbaar: keuzes zijn vaak impulsief, niet altijd in
het voordeel van de dader, en gebaseerd op onvolledige of foutieve informatie.
• Geen falsifieerbare wetenschappelijke theorie: elke gedraging kan achteraf als rationeel worden geïnterpreteerd,
waardoor het model niet weerlegbaar is. Het maakt geen onderscheid tussen personen die criminaliteit plegen en
degenen die dat niet doen
SAMENVATTING
Criminaliteit kan niet gereduceerd worden tot individuele keuzes of afwijkingen. 3 dominante denkkaders – moreel kwaad,
ziekte, en rationele keuze – verklaren misdaad als iets dat buiten de samenleving staat, gepleegd door “anderen” (monsters,
zieken, calculerende daders).
1. Kwaad: morele veroordeling, crimineel als duister figuur, vaak ingezet in politiek debat.
2. Ziekte: deterministisch en lineair denken, crimineel als psychisch gestoorde, medisch model.
3. Rationele keuzetheorie: crimineel als berekenende actor, maar menselijk gedrag is niet zo rationeel als
verondersteld.
Deze modellen leiden tot beleid dat inzet op uitsluiting, bestraffing of neutralisering, zonder oog voor structurele oorzaken.
Ze negeren dat criminaliteit verweven is met de samenleving zelf.
9
, HOOFDSTUK 2: WAARDEN EN NORMEN
HOE IS SOCIALE ORDE MOGELIJK?
Hoe is het mogelijk dat mensen die elkaar nog nooit hebben gezien, zich toch ordelijk tegenover elkaar gedragen?
WAARDEN EN NORMEN ALS FUNDAMENT VAN SOCIALE ORDE
Waarden
= abstracte idealen over wat als goed, wenselijk of belangrijk wordt beschouwd in een samenleving
• Ze geven richting aan ons gedrag, maar zijn op zich niet concreet
• Vb: vrijheid, rechtvaardigheid, solidariteit, veiligheid, gelijkheid
Normen
= zijn concrete gedragsregels die voortvloeien uit waarden
• Ze geven aan hoe je je hoort te gedragen in bepaalde situaties.
• 2 soorten normen:
o Prescriptieve normen: wat men hoort te doen (vb. “Help iemand in nood”)
o Verbiedende normen: wat men hoort te vermijden (vb. “Niet stelen”)
Conformiteit vs. deviantie
• Conformiteit = zich houden aan normen → essentieel voor sociale orde
• Deviantie = afwijken van normen → bedreigt de sociale orde, roept reactie op
Normen zijn dynamisch en contextafhankelijk
• Hoewel waarden relatief stabiel zijn, kunnen de bijhorende normen sterk verschillen per context.
• Vb. waarde: “Een veilige samenleving”
o Norm in normale tijden: gordel dragen, geen geweld plegen
o Norm tijdens COVID: mondmasker dragen, afstand houden, handen ontsmetten
o De invulling van veiligheid verschilt dus naargelang de omstandigheden.
• Politieke discussies gaan vaak precies over hoe we abstracte waarden concreet moeten vertalen in normen en
gedragingen.
Normen worden afgedwongen via sociale controle:
• Informele controle: blikken, afkeuring, roddels, sociale uitsluiting
• Formele controle: wetten, politie, justitie
• Deze controle zorgt ervoor dat mensen zich grotendeels conformeren, ook zonder permanente bewaking. Het
creëert voorspelbaarheid en vertrouwen in het sociale verkeer.
4 soorten normen
• Gebruiken
o Alledaagse gedragsregels, vaak beleefdheid of etiquette
o Voorbeeld: “Zeg goedendag”, “Niet boeren aan tafel”
• Zeden
o Normen met sterke morele lading, essentieel voor het samenleven
o Kunnen zowel informeel (moreel) als formeel (wettelijk) zijn
o Voorbeeld: “Niet liegen, niet stelen, geen geweld plegen”
• Wetten
o Door de overheid vastgelegde normen, formeel afdwingbaar
o Voorbeeld: verkeersregels, strafwetgeving
• Taboes
o Handelingen die als extreem ondenkbaar of weerzinwekkend gelden
o Vaak niet expliciet gereguleerd, maar zeer sterk sociaal afgekeurd
o Voorbeeld: incest, kannibalisme, necrofilie
o Cultureel relatief: vb. incest werd in het oude Egypte anders bekeken
10
INHOUDSOPGAVE
Hoofdstuk 1: drie populaire misvattingen over de oorzaken van criminaliteit .......................................................... 5
Inleiding ............................................................................................................................................................ 5
Criminaliteit als manifestatie van het kwaad .......................................................................................................... 5
Veronderstellingen ...................................................................................................................................................... 5
Kritieken: ..................................................................................................................................................................... 6
Criminaliteit is een ziekte .................................................................................................................................... 6
Veronderstellingen ...................................................................................................................................................... 6
Kritieken ...................................................................................................................................................................... 7
Criminaliteit is een berekende keuze .................................................................................................................... 7
Gary Becker (1930 – 2014) ............................................................................................................................................ 7
Het rationele individu ................................................................................................................................................... 7
Belangrijke beleidstheoriËen ....................................................................................................................................... 8
10 principes (Felson en Clark, 1998; Kleemans, 2001: 165-166)................................................................................... 9
Kritieken ...................................................................................................................................................................... 9
Samenvatting..................................................................................................................................................... 9
Hoofdstuk 2: waarden en normen ....................................................................................................................... 10
Hoe is sociale orde mogelijk? ............................................................................................................................ 10
Waarden en normen als fundament van sociale orde................................................................................................. 10
Een snelveranderende samenleving........................................................................................................................... 11
Een evolutie naar meer progressieve opvattingen ...................................................................................................... 11
Culturele terugslag .................................................................................................................................................... 12
Woke ......................................................................................................................................................................... 12
Hoe verklaart dit perspectief criminaliteit? .......................................................................................................... 12
Subcultuur denken .................................................................................................................................................... 12
Delinquente subcultuurtheorie .................................................................................................................................. 13
Differentiële opportuniteitstheorie ............................................................................................................................. 14
Onstaan van verschillende soorten subculturen – Cloward & Ohlin ........................................................................... 14
Conclusie .................................................................................................................................................................. 17
Alternatieve normen en waarden........................................................................................................................ 17
Skyes & Matza: Neutralisatietechnieken .................................................................................................................... 17
David Matza: bouwt verder op .................................................................................................................................... 18
Hoofdstuk 3: De mens als Homo narrans............................................................................................................. 20
Regels volgen? (cultuur) .................................................................................................................................... 20
Clifford James Geertz (1926- 2006) ............................................................................................................................ 20
Shearing & Ericson (1991) .......................................................................................................................................... 20
De Homo narrans ............................................................................................................................................. 20
Mensen interageren met elkaar .......................................................................................................................... 22
Samenvatting................................................................................................................................................... 23
Hoofdstuk 4: interactieprocessen ....................................................................................................................... 24
1
, Inleiding .......................................................................................................................................................... 24
Een steeds kleinere wereld ................................................................................................................................ 24
Stanley Milgram (1933-1984) ..................................................................................................................................... 24
Een snelle fusie van ideeën ........................................................................................................................................ 25
Solomon Asch (1907-1996) ........................................................................................................................................ 25
George Herbert Mead (1863-1931) ............................................................................................................................. 25
Samenvatting................................................................................................................................................... 26
Hoofdstuk 5: Interactieprocessen ....................................................................................................................... 27
Inleiding .......................................................................................................................................................... 27
Herbert Blumer (1900-1987) .............................................................................................................................. 27
Mensen gedragen zich tegenover dingen op basis van de betekenissen die de dingen voor hen hebben .................... 28
Betekenis ontstaat in de interacties met anderen ...................................................................................................... 28
Samenleving .................................................................................................................................................... 29
Harold Garfinkel ............................................................................................................................................... 29
Enkele Begrippen ....................................................................................................................................................... 30
Samenvatting................................................................................................................................................... 30
Hoofdstuk 6: Macht ............................................................................................................................................ 32
MACHt MAAKT INtrinsiek deel uit van menselijk handelen ..................................................................................... 32
Norbert Elias (1897-1990) .......................................................................................................................................... 32
Masterstatus ................................................................................................................................................... 34
Howard Saul Becker (1928-)....................................................................................................................................... 34
Everett C. Hughes (1897-1983) .................................................................................................................................. 34
Masterstatus is bepalend voor onze evaluaties van (het gedrag van) anderen ............................................................ 34
Erving Goffman (1922-1982) ...................................................................................................................................... 35
Samenvatting................................................................................................................................................... 36
Hoofdstuk 7: De gesitueerde biografie ................................................................................................................ 38
De levensloop criminologie ............................................................................................................................... 38
De leeftijdscurve – Quetelet (1831) ..................................................................................................................... 38
The Jack-Roller – Clifford Shaw .......................................................................................................................... 39
Sheldon & Eleanor Glueck – Longitudinaal onderzoek naar jeugddelinquentie ......................................................... 39
Delinquency in a Birth Cohort (Philadelphia) ........................................................................................................ 39
Cambridge Study ............................................................................................................................................. 40
Maatschappelijk gesitueerde biografie ................................................................................................................ 41
Turning points .................................................................................................................................................. 41
Desistance als intergenerationeel proces ........................................................................................................... 42
Hoofdstuk 8: Terrorisme ..................................................................................................................................... 43
Terrorisme en de 3 misvattingen over criminaliteit ................................................................................................ 43
Terrorisme en de bestrijding van het kwade ......................................................................................................... 43
George W. Bush ......................................................................................................................................................... 43
Paul Wolfowitz ........................................................................................................................................................... 43
De bestrijding tegen het kwade .................................................................................................................................. 44
2
, Terrorisme als pathalogie .................................................................................................................................. 45
Terrorisme als rationele keuze ........................................................................................................................... 45
Terrorisme als maatschappelijk fenomeen .......................................................................................................... 47
Terrorisme is gesitueerd in tijd en plaats .................................................................................................................... 48
Waarom is terrorisme een maatschappelijk fenomeen? ....................................................................................... 48
Samenvatting deel 1 ......................................................................................................................................... 49
De tijd en plaats waarin we ons bevinden – “Where and when you are” ................................................................... 50
Global Terrorism Index 2024 .............................................................................................................................. 50
Specifieke kenmerken van het fenomeen terrorisme ................................................................................................. 52
Interacties tussen terroristische groepen en georganiseerde criminaliteit ................................................................. 52
Jihadistisch terrorisme ...................................................................................................................................... 53
Rechtsextremistisch terrorisme ......................................................................................................................... 54
Siege en accelerationisme ................................................................................................................................ 55
Links-extremmistisch en anarchistisch terrorisme ............................................................................................... 57
Incels ............................................................................................................................................................. 58
Genetica .................................................................................................................................................................... 58
Evolutionair proces van partnerkeuze ........................................................................................................................ 59
Maatschappelijke structuren ..................................................................................................................................... 60
Gastcollege Christophe Busch .......................................................................................................................... 61
Conclusie .................................................................................................................................................................. 62
Samenvatting................................................................................................................................................... 63
Hoofdstuk 9: georganiseerde criminaliteit ........................................................................................................... 64
Georganiseerde criminaliteit definiëren .............................................................................................................. 64
Internationale definitie (VN-Verdrag Palermo, 2000) .................................................................................................. 64
Discussies rond de definitie en aanpak van georganiseerde criminaliteit ................................................................... 64
Dominante denkbeelden over georganiseerde criminaliteit ................................................................................... 65
3 belangrijkste veronderstellingen en omschrijvingen ................................................................................................ 66
Kleine wereld-effect (Van Calster, 2002) .................................................................................................................... 68
clusering .................................................................................................................................................................... 69
Linchpins, bruggen en nieuwe verbindingen ............................................................................................................... 69
Macht in criminele netwerken .................................................................................................................................... 69
Flexibele organisatie en het Hydra-effect ................................................................................................................... 70
Informatie, verbinding en macht in criminele netwerken ............................................................................................ 70
Conclusie .................................................................................................................................................................. 70
groepen .......................................................................................................................................................... 71
Yakuza ....................................................................................................................................................................... 71
Triades ....................................................................................................................................................................... 72
Sinaloa Cartel ............................................................................................................................................................ 72
Mara Salvatrucha (MS-13) .......................................................................................................................................... 73
‘Ndrangheta ............................................................................................................................................................... 73
Georganiseerde criminaliteit is maatschappelijk verankerd ................................................................................... 73
Europese uitdagingen ....................................................................................................................................... 74
EMPACT ..................................................................................................................................................................... 75
Hoofdstuk 10: Cybercriminaliteit ........................................................................................................................ 76
3
,Kinderpornografie ............................................................................................................................................ 76
Online fraude ................................................................................................................................................... 78
Cyberafhankelijke criminaliteit .......................................................................................................................... 78
Dominante benadering van cybercriminaliteit ...................................................................................................... 81
Routineactiviteitentheorie (Cohen & Felson, 1979) .................................................................................................... 81
Rationele keuzetheorie (Cornish & Clarke) ................................................................................................................. 81
Het cyborg crime perspectief ............................................................................................................................. 82
4
,“Wie criminaliteit wil begrijpen, moet de samenleving begrijpen”
• Criminaliteit kan niet enkel begrepen worden vanuit individuele motieven, overtuigingen of keuzes van daders
• Criminaliteit is verbonden aan maatschappelijke structuren, spanningen en contexten
• Fenomenen zoals cybercrime, terrorisme of genocide kunnen enkel verklaard worden als men de samenleving
waarin ze ontstaan en zich manifesteren begrijpt
• Criminaliteit = samenleving
HOOFDSTUK 1: DRIE POPULAIRE MISVATTINGEN OVER DE OORZAKEN VAN CRIMINALITEIT
INLEIDING
Criminaliteit wordt vaak gezien als een individuele handeling, gepleegd door mensen die ofwel “ziek” of “slecht” zijn
(abnormaal), ofwel gepleegd door mensen die een weloverwogen keuze, een kosten-baten analyse, hebben gemaakt
(normaal).
• De oorzaken worden vooropgesteld op 2 manieren:
o Abnormaal: ziekte, afwijking, uiting van kwaad. Criminelen zijn anders gan gewone mensen
o Normaal: mensen denken rationeel na en maken bewust een keuze. Criminelen zijn net als wij
• Deze opvattingen zijn niet persee moraal juist of fout, maar ze bestaan wel in de samenleving en beinvloeden hoe
we over criminaliteit denken
3 discours:
• Criminaliteit als manifestatie van het kwaad
• Criminaliteit is een ziekte
• Criminaliteit is een berekende keuze
CRIMINALITEIT ALS MANIFESTATIE VAN HET KWAAD
In dit perspectief wordt criminaliteit niet gezien als een rationele keuze of sociaal gevolg, maar als iets diep moreel slechts.
Criminaliteit is hier een uiting van het kwaad dat in bepaalde mensen zit.
VERONDERSTELLINGEN
Het abnormale monster
• Seriemoordenaars zoals Dutroux, Tsjikatilo, Hitler, Bundy of Dahmer worden gezien als monsters die niet in de
samenleving passen en waartegen de samenleving zich moet beschermen
• Ze zijn abnormaal, anders dan gewone mensen en worden gelinkt aan satanisme, seksuele afwijkingen of een
verstoorde jeugd.
• Toch beantwoorden ze vaak niet aan dat monsterbeeld: Dutroux was de ideale schoonzoon en een rechtenstudent.
Dat maakt het des te enger: het kwaad kan zich vermommen.
• Ze worden gezien als een bedreiging van binnenuit. Ze misleiden de samenleving, winnen vertrouwen en infiltreren
het systeem, zoals Hitler dat deed
2 varianten binnen dit denken
• Vrije wil-variant: criminelen kiezen bewust voor het kwaad
o Ze verkiezen het slechte boven het goede, niet omdat het iets oplevert, maar omdat het in hun moreel
bedorven karakter zit
o Daarom moeten ze volgens dit model streng gestraft worden: ze kozen er zelf voor
• Determinisme-variant: sommige mensen zijn van nature slecht
o Hier is criminaliteit geen keuze, maar een onveranderlijke eigenschap
o Ze zijn gedetermineerd door het kwade
Het kwaad is zichtbaar
• Men gelooft dat je het kwaad kan herkennen aan het uiterlijk: fysieke kenmerken, bezetenheid, “demonische”
blikken, exorcisme, of zelfs heksenjacht.
5
, • Uiteindelijk zijn mensen verbaasd “Hij leek zo normaal.” → wijst op de culturele verwachting dat je aan de
buitenkant kan zien wie slecht is.
Dualistische visie
• De wereld wordt opgedeeld in goed vs. kwaad
• Dat zie je in religie, populaire cultuur (zoals Star Wars) en in politieke retoriek (“de strijd tegen het kwaad”)
• Criminaliteit hoort dan bij de duistere kant, en moet bestraft of geëlimineerd worden
Streng straffen
• Als criminaliteit een uiting is van het kwaad, dan is de enige oplossing: streng straffen, uitsluiten of vernietigen.
• Het kwaad moet weg, anders besmet het de samenleving.
KRITIEKEN:
Geen echte verklaring, enkel moreel oordeel
• Dit perspectief beoordeelt gedrag als “slecht” of “evil”, maar verklaart niet waarom iemand zulke daden stelt.
• Het is een morele reactie, geen analyse van de oorzaken van het gedrag.
2 onverklaarbare opties:In beide gevallen krijg je geen diepere verklaring voor het gedrag
• Het kwaad wordt ofwel gezien als:
o een bewuste keuze, maar dan blijft het vaag wat iemand drijft
o of als een ingebouwde kwaadaardigheid, maar ook dat is onverklaarbaar
Fysiek uiterlijk zegt niets over daderschap
• Het idee dat je het kwaad aan iemand kan zien (zoals bij Lombroso) is wetenschappelijk weerlegd
• Uiterlijke kenmerken of gezichtsuitdrukkingen voorspellen geen crimineel gedrag
Dualisme is ideologisch en cultureel bepaald
• De opdeling in “goed” en “kwaad” is niet neutraal
• Het weerspiegelt een bepaald wereldbeeld (vb. religieus, westers, historisch)
• Wat als “kwaad” wordt gezien, verschilt per cultuur en tijdperk
CRIMINALITEIT IS EEN ZIEKTE
VERONDERSTELLINGEN
Criminaliteit heeft een pathologische basis
• Criminaliteit wordt gezien als het gevolg van een afwijking in het individu, vergelijkbaar met een ziekte
• Er is een onderliggend medisch of psychologisch probleem dat het criminele gedrag veroorzaakt
• Men vertrekt vanuit het ideaalbeeld van de ‘gezonde, normale mens’ en ziet criminaliteit als een teken van
abnormaliteit
• Die afwijking kan biologisch, neurologisch of psychisch van aard zijn (vb. hersentrauma, psychopathologie, …)
• Criminaliteit is dus geen keuze, maar een symptoom van iets wat ‘mis’ is in het individu
Criminaliteit is een duidelijk identificeerbare individuele eigenschap die gedrag stuurt
• Volgens dit model heeft de crimineel een afwijking, aanwezig in lichaam of geest, die vastgesteld kan worden
• Criminaliteit is dus het gevolg is van een interne oorzaak die het gedrag bepaalt
• Er is sprake van een lineaire causaliteit: A (afwijking) leidt tot B (crimineel gedrag). Hierdoor ontstaat de overtuiging
dat men door observatie, diagnose of testen (zoals hersenscans, IQ-tests, psychologische evaluaties) kan
voorspellen of iemand gevaarlijk is
• Het individu wordt gereduceerd tot zijn biologische of psychologische kenmerken, en sociale invloeden worden
grotendeels buiten beschouwing gelaten
Dualistische visie: er zijn gezonde en criminele individuen en beide zijn duidelijk te onderscheiden van elkaar
• De samenleving wordt opgedeeld in 2 duidelijke groepen: de ‘gezonden’ en de ‘zieken’, of anders gezegd: de
‘normale burgers’ en de ‘criminele afwijkingen’
6
, • Criminelen worden gezien als ‘defecte mensen’ die niet functioneren zoals het hoort
• Daardoor wordt uitsluiting of behandeling gerechtvaardigd vanuit het idee dat deze mensen niet “genezen” kunnen
zonder hulp of correctie.
KRITIEKEN
Reductionisme; ontbreken van een maatschappelijke context
• Het verklaart crimineel gedrag enkel door lichamelijke afwijkingen, waarbij het volledige gedrag van een persoon
wordt gereduceerd tot biologische of pathologische kenmerken
• Het houdt geen rekening met de invloed van sociale, culturele en economische factoren die ook een belangrijke rol
spelen bij het ontstaan van criminaliteit
Problematische opvatting over causaliteit
• Het model gaat uit van een directe oorzaak-gevolgrelatie tussen lichamelijke kenmerken en gedrag, zoals bij
hersentrauma’s of hormonale invloeden op agressie.
• Dit is te simplistisch, want lichamelijke processen worden altijd beïnvloed door de bredere maatschappelijke
context. Het veronderstellen van een directe pathologische oorzaak zonder rekening te houden met sociale
invloeden is daardoor onjuist.
Dualistische visie beïnvloed door ideologie en cultuur
• De indeling van mensen in ‘gezond’ versus ‘ziek’ of ‘goed’ versus ‘kwaad’ is een dualistische benadering die nooit
neutraal is.
• Deze scheiding is afhankelijk van culturele, ideologische en historische contexten en kan daardoor verschillen
tussen samenlevingen en tijden.
CRIMINALITEIT IS EEN BEREKENDE KEUZE
GARY BECKER (1930 – 2014)
Econoom en socioloog (University of Chicago)
• Becker was een invloedrijke denker die economische analysemethoden toepaste op niet-economische
onderwerpen, zoals gezin, discriminatie, onderwijs en criminaliteit
• Hij wordt beschouwd als een sleutelfiguur in de “rationelekeuzebenadering” van menselijk gedrag
Nobelprijs Economie (1992)
• Hij ontving deze prijs voor zijn vernieuwende bijdrage aan de uitbreiding van het economische denkkader naar
sociale domeinen.
• Zijn werk toonde aan dat menselijk gedrag, ook buiten de markt, gestuurd wordt door kosten-batenafwegingen.
Toepassing van economische inzichten op het verklaren van menselijk gedrag
• Becker stelde dat mensen, ook criminelen, rationele actoren zijn die hun gedrag afwegen tegen mogelijke
opbrengsten en risico’s.
• Criminaliteit is dus geen afwijking of pathologie, maar een beredeneerde keuze: als de potentiële winst van een
misdrijf groter is dan de verwachte kosten (zoals straf of pakkans), dan is crimineel gedrag rationeel verklaarbaar.
• Zijn benadering ligt aan de basis van beleid dat inzet op afschrikking, strenge straffen en efficiëntie.
“Crime and Punishment: An Economic Approach”. Journal of Political Economy. 76 (2): 169–217
• In dit baanbrekende artikel uit 1968 werkt Becker zijn theorie uit.
• Hij pleit dat criminaliteit kan worden teruggedrongen door de verwachte kosten te verhogen, vb. via zwaardere
straffen of een hogere pakkans.
• Hiermee introduceert hij een economisch model van misdaadbestrijding dat tot op vandaag invloedrijk is in
strafrechtelijk beleid.
HET RATIONELE INDIVIDU
Criminaliteit is “normaal” (rationele keuze)
7
, • Binnen dit perspectief wordt crimineel gedrag niet gezien als afwijkend of pathologisch, maar als een rationele
keuze die elk individu kan maken.
• Criminelen zijn geen “andere” mensen, maar gewone individuen die in een bepaalde situatie tot de conclusie
komen dat het loont om de regels te overtreden.
Criminaliteit is niet de uitkomst van biologische verschillen, socialisatieprocessen of sociaal leergedrag maar moet
begrepen worden in functie van gedragsmogelijkheden en gedragsbeperkingen (kosten en baten)
• Criminaliteit ontstaat niet door aangeleerd gedrag, genetische aanleg of gebrekkige opvoeding, maar door een
afweging van de situatie: wat kan ik winnen en wat riskeer ik te verliezen?
• De focus ligt dus op de context waarin mensen keuzes maken
• De samenleving speelt hierin een belangrijke rol door bepaalde gelegenheden te creëren of juist te beperken
Vb. jongeren plegen meer criminaliteit dan ouderen omdat ze minder te verliezen hebben dan mensen op latere
leeftijd (status, etc.)
• Jongeren hebben vaak nog geen vaste job, gezin of reputatie opgebouwd → hierdoor wegen de potentiële negatieve
gevolgen van criminaliteit voor hen minder zwaar door dan voor volwassenen
Vb. er wordt minder ingebroken wanneer de beveiliging van woningen verbetert omdat het daardoor minder
aantrekkelijk is om in te breken (zie ook Kleemans, 2001: 158)
• Als de kosten (tijd, risico op betrapping) toenemen door betere beveiliging, wordt de winst minder aantrekkelijk,
waardoor potentiële daders afzien van hun plannen → gelegenheid beïnvloedt dus het gedrag.
BELANGRIJKE BELEIDSTHEORIËEN
Routineactiviteitentheorie
• Deze theorie verklaart criminaliteit vanuit de samenloop van 3 omstandigheden:
o Een gemotiveerde dader,
o Een geschikt doelwit,
o En de afwezigheid van toezicht.
• Als deze 3 factoren gelijktijdig aanwezig zijn, ontstaat er een kans op criminaliteit.
• De focus ligt dus niet op de dader als persoon, maar op de situatie die het misdrijf mogelijk maakt.
• De nadruk ligt op gelegenheid en het ontbreken van controle.
• Vb: een onbeheerde fiets (geschikt doelwit) wordt gestolen door een voorbijganger (gemotiveerde dader) omdat er
geen sociale of fysieke controle is (afwezigheid van toezicht)
Rational-choice-theorie
• Deze theorie gaat ervan uit dat criminaliteit een rationele keuze is.
• Potentiële daders maken een kosten-batenanalyse: wat levert het op en wat riskeer ik?
• Als de verwachte opbrengst groter is dan de mogelijke straf of pakkans, dan wordt criminaliteit als aantrekkelijk
beschouwd.
• Het individu streeft naar nutsmaximalisatie en beschikt over alle benodigde informatie om keuzes te maken
• Vb: iemand beslist een auto te stelen omdat het technisch eenvoudig is, de pakkans laag is, en de opbrengst hoog
lijkt.
Beide theorieën beïnvloeden beleid sterk, vooral via gelegenheidsbeperking: criminaliteit voorkomen door doelen minder
bereikbaar te maken of toezicht te verhogen
8
, 10 PRINCIPES (FELSON EN CLARK, 1998; KLEEMANS, 2001: 165-166)
Gelegenheid speelt een rol bij alle Gelegenheden zijn zeer specifiek Gelegenheden concentreren zich Gelegenheden worden bepaald Criminele feiten creëren nieuwe
vormen van criminaliteit in tijd en ruimte door alledaagse activiteiten gelegenheden
o De aard van de gelegenheid
o Zonder gelegenheid geen misdrijf; verschilt per type misdrijf (vb. o Criminaliteit is ongelijk verdeeld: o Criminaliteit ontstaat in de o Eén misdrijf kan een kettingreactie
het is de startvoorwaarde voor elk cybercrime ≠ straatroof) vb. meer diefstal in steden dan aan dagelijkse routines van mensen, op veroorzaken (vb. drugscriminaliteit
crimineel feit de kust, of meer feiten in het herkenbare plekken (vb. stations, → geweld → witwaspraktijken).
weekend dan tijdens de werkweek steegjes).
Sommige producten zijn Sociale en technologische Criminaliteit kan beperkt worden Gelegenheidsbeperking leidt niet Gerichte maatregelen kunnen
aantrekkelijker voor criminaliteit evoluties creëren nieuwe door het verminderen van altijd tot verplaatsing van grote impact hebben
dan andere mogelijkheden gelegenheden criminaliteit
o Slim ontworpen interventies
o Bepaalde objecten of systemen o Innovaties (zoals AI of internet) o Praktisch ingrijpen in de omgeving o Soms stopt het gedrag volledig, (gericht op tijd, plaats of
zijn kwetsbaarder (vb. dure openen nieuwe kansen voor daders helpt (vb. cameratoezicht, sloten, niet alles verplaatst zich naar een doelgroep) kunnen
smartphones zonder beveiliging). die eerder niet bestonden. aanpassing infrastructuur). andere plek of moment. disproportioneel veel criminaliteit
voorkomen.
Deze principes tonen aan dat criminelen geen fundamenteel andere mensen zijn, maar handelen binnen structuren van
gelegenheid. Beleid kan dus effectief zijn door zich te richten op situaties in plaats van alleen op personen.
KRITIEKEN
Routineactiviteitstheorie
• Reductionisme: de theorie focust enkel op gelegenheid en negeert psychologische, sociale of structurele
verklaringen voor crimineel gedrag. Ze legt niet uit waarom sommige mensen wel feiten plegen en anderen niet.
• Cirkelredenering: criminaliteit wordt verklaard door het bestaan van een gemotiveerde dader, maar die motivatie
wordt op haar beurt verondersteld op basis van het feit dat er een misdrijf is gepleegd.
• Intuïtieve, post-hoc verklaring: de theorie beschrijft achteraf waarom een misdrijf kon gebeuren (door aanwezigheid
van dader, doelwit en afwezigheid van toezicht), maar voorspelt niet proactief wanneer en waarom criminaliteit zal
plaatsvinden.
Rationele keuzetheorie
• Reductionisme: verlangens, keuzes en voorkeuren zijn niet alleen het resultaat van individuele rationele
denkprocessen, maar worden ook beïnvloed door emoties en sociale context.
• Het homo economicus-model is niet langer wetenschappelijk houdbaar: keuzes zijn vaak impulsief, niet altijd in
het voordeel van de dader, en gebaseerd op onvolledige of foutieve informatie.
• Geen falsifieerbare wetenschappelijke theorie: elke gedraging kan achteraf als rationeel worden geïnterpreteerd,
waardoor het model niet weerlegbaar is. Het maakt geen onderscheid tussen personen die criminaliteit plegen en
degenen die dat niet doen
SAMENVATTING
Criminaliteit kan niet gereduceerd worden tot individuele keuzes of afwijkingen. 3 dominante denkkaders – moreel kwaad,
ziekte, en rationele keuze – verklaren misdaad als iets dat buiten de samenleving staat, gepleegd door “anderen” (monsters,
zieken, calculerende daders).
1. Kwaad: morele veroordeling, crimineel als duister figuur, vaak ingezet in politiek debat.
2. Ziekte: deterministisch en lineair denken, crimineel als psychisch gestoorde, medisch model.
3. Rationele keuzetheorie: crimineel als berekenende actor, maar menselijk gedrag is niet zo rationeel als
verondersteld.
Deze modellen leiden tot beleid dat inzet op uitsluiting, bestraffing of neutralisering, zonder oog voor structurele oorzaken.
Ze negeren dat criminaliteit verweven is met de samenleving zelf.
9
, HOOFDSTUK 2: WAARDEN EN NORMEN
HOE IS SOCIALE ORDE MOGELIJK?
Hoe is het mogelijk dat mensen die elkaar nog nooit hebben gezien, zich toch ordelijk tegenover elkaar gedragen?
WAARDEN EN NORMEN ALS FUNDAMENT VAN SOCIALE ORDE
Waarden
= abstracte idealen over wat als goed, wenselijk of belangrijk wordt beschouwd in een samenleving
• Ze geven richting aan ons gedrag, maar zijn op zich niet concreet
• Vb: vrijheid, rechtvaardigheid, solidariteit, veiligheid, gelijkheid
Normen
= zijn concrete gedragsregels die voortvloeien uit waarden
• Ze geven aan hoe je je hoort te gedragen in bepaalde situaties.
• 2 soorten normen:
o Prescriptieve normen: wat men hoort te doen (vb. “Help iemand in nood”)
o Verbiedende normen: wat men hoort te vermijden (vb. “Niet stelen”)
Conformiteit vs. deviantie
• Conformiteit = zich houden aan normen → essentieel voor sociale orde
• Deviantie = afwijken van normen → bedreigt de sociale orde, roept reactie op
Normen zijn dynamisch en contextafhankelijk
• Hoewel waarden relatief stabiel zijn, kunnen de bijhorende normen sterk verschillen per context.
• Vb. waarde: “Een veilige samenleving”
o Norm in normale tijden: gordel dragen, geen geweld plegen
o Norm tijdens COVID: mondmasker dragen, afstand houden, handen ontsmetten
o De invulling van veiligheid verschilt dus naargelang de omstandigheden.
• Politieke discussies gaan vaak precies over hoe we abstracte waarden concreet moeten vertalen in normen en
gedragingen.
Normen worden afgedwongen via sociale controle:
• Informele controle: blikken, afkeuring, roddels, sociale uitsluiting
• Formele controle: wetten, politie, justitie
• Deze controle zorgt ervoor dat mensen zich grotendeels conformeren, ook zonder permanente bewaking. Het
creëert voorspelbaarheid en vertrouwen in het sociale verkeer.
4 soorten normen
• Gebruiken
o Alledaagse gedragsregels, vaak beleefdheid of etiquette
o Voorbeeld: “Zeg goedendag”, “Niet boeren aan tafel”
• Zeden
o Normen met sterke morele lading, essentieel voor het samenleven
o Kunnen zowel informeel (moreel) als formeel (wettelijk) zijn
o Voorbeeld: “Niet liegen, niet stelen, geen geweld plegen”
• Wetten
o Door de overheid vastgelegde normen, formeel afdwingbaar
o Voorbeeld: verkeersregels, strafwetgeving
• Taboes
o Handelingen die als extreem ondenkbaar of weerzinwekkend gelden
o Vaak niet expliciet gereguleerd, maar zeer sterk sociaal afgekeurd
o Voorbeeld: incest, kannibalisme, necrofilie
o Cultureel relatief: vb. incest werd in het oude Egypte anders bekeken
10
