Blok 3 – Vroegmoderne tijd
Week 1 – Expansie
Opdrachten werkcollege week 1a:
Ontdekkingsreizen is een eurocentrisch begrip (voor de Europeanen wel echt zo dus het is niet
onwaar) -> geen probleem in euro maar in centrisch
1. Vanaf het einde van de 15e eeuw bereikten Europese zeevaarders, uitgezonden door de
Iberische monarchieën Portugal en Spanje, het Amerikaanse continent. Daar ontmoetten ze
verschillende inheemse volkeren die op diverse manieren waren georganiseerd. Presenteer
en analyseer deze ontmoeting en de systemen van vestiging, bestuur en dominantie die in de
16e eeuw tot stand kwamen.
a. Welke waren de twee meest geavanceerde rijken op het Amerikaanse continent? Hoe
werden ze overgenomen door Europeanen? Welke factoren hebben geleid tot het ontstaan
van deze Europese dominantie?
Azteken: in huidig Mexico, hoofdstad Tenochtitlan, leider Moctezuma II, veroverd door Hernan Cortes
in 1521.
Incas: in huidig Peru, hoofdstad Cuzco, leider Atuhualpa, veroverd door Francisco Pizarro in 1533.
Factoren die leidden tot de verovering van deze rijken:
• De stoutmoedigheid en meedogenloosheid van Cortes en Pizzaro
• Technologisch voordeel op het gebied van wapens: buskruit, stalen zwaarden en paarden
• Focus op snelle informatieverwerving en de rol van lokale tussenpersonen daarin
• Het uitbuiten van interne spanningen en zwakheden in het Azteekse rijk
b. Hoe werden de Amerikaanse koloniën van de Portugezen en de Spanjaarden geregeerd?
Presenteer de belangrijkste aspecten van de bestuurssystemen die zijn opgezet.
Overname van eerder bestaande bestuurlijke apparaten
➔ De Spanjaarden namen de al bestaande inheemse volkeren in zich op. Ze kregen een eigen
bestuur, maar stonden wel onder toezicht van een koning. Opgedeeld in 2 (later 4) delen met
beide een viceroy (onderkoning), die militaire en burgerlijke autoriteit had over een audencia
(board van rechters, adviescollege en hoogste juridische instantie).
Daarbinnen: cabildo, gemeentelijke raad, lokale autoriteit. Het leven was gecentraliseerd in steden.
Vrouwen deden nauwelijks mee aan het sociale leven.
➔ Portugese heerschappij in Brazilië: enigszins anders dan Spanje door minder verstedelijking
en inheemse keizerlijke structuren
Rol van de katholieke kerk in deze regio’s als bondgenoot/instrument van de Spaanse kroon bij het
indoctrineren van de lokale bevolking.
• Er wordt een politieke component toegevoegd aan bestaande structuren
• De kerk werd gebruikt als indoctrinatie middel
• Houses of traits: je brengt een handelsmonopolie tot stand
, c. Hoe evolueerden de twee oude rijken demografisch en economisch na de komst van
Europeanen?
➔ Economisch: Landbouw belangrijk, dus mensen moeten op land werken. Spanje:
Encomienda-systeem, toegewezen door de kroon: de kolonisten krijgen land en mensen
worden toegewezen gebied moeten voor je werken (dwangarbeid). Beloning voor militaire
leider deel van de conquistador legers in het Caribisch gebied en later het vasteland van
Amerika.
- Plicht van de militaire leider om te zorgen voor voedsel, onderdak en onderricht in het
christelijk geloof
- Gebruikt voor goudwinning, landbouw en later zilverwinning
- Leidde tot gruwelijke misstanden
- Creatie van het rapartimiento: probeert dingen beter te maken maar werkt niet echt
➔ Demografisch: Bestuurlijke economische systemen zijn een reactie op de demografische
situatie en veranderingen
- Zeer sterke afname van de lokale bevolking als gevolg van veroveringsgeweld, mishandeling
en vooral ziekten
- Tropische, laaggelegen stedelijke gebieden werden harder getroffen door verbindingen en
bevolkingsdichtheid in vergelijking met koelere, dunner bevolkte hooglanden
- Tegen het einde van de 16e eeuw: zoektocht naar nieuwe arbeidskrachten stimuleert
Atlantische slavenhandel
- Toename van immigratie uit Iberia na ontdekking van zilver. Eerst vooral mannen, later hele
families
- Lokale voortplanting van Europese migranten in Amerika leidt tot bevolkingstoename. In
Amerika geboren Europeanen (Creolen) overtreffen lokale bevolking
2. De overheersing van het Amerikaanse continent door Europeanen vanaf de 16e eeuw heeft
bijgedragen aan de totstandkoming van een wereldeconomie. Presenteer en analyseer de
goederen die werden uitgewisseld in deze wereldeconomie en analyseer de rol van het
Spaanse en het Portugese rijk.
De Spanjaarden en Portugezen zorgden ervoor dat men geïnteresseerd raakten in handel met andere
continenten. De Ottomanen zijn een soort barrière om vanuit Europa naar Azië te gaan, er wordt
gezocht naar nieuwe middelen om hier wel te komen. Spanjaarden en Portugezen zijn een soort
grondleggers van de transatlantische handel, ze zorgden dat er slaven naar Amerika kwamen, Europa
wilt ook meer luxe goederen, mensen in de 15e eeuw hebben meer geld hiervoor omdat de steden
opgekomen zijn, de koningen minder macht hebben en de bevolking dus meer. Demografische reden:
door de pest zijn er minder mensen die kunnen werken, dus men krijgt meer geld voor het werk dat
ze verrichten, dus meer geld voor luxe goederen.
,Aantekeningen hoorcollege week 1:
Expansie
Vanaf 1602 zijn de kleine bedrijfjes in handel samengevoegd in de VOC, veel bezig op het
zuidoostelijke gebied, Kaap de Goede Hoop was een belangrijk punt hiervoor. In de Amsterdamse
courant, 5 juli 1792, zie je het hele spectrum aan handelsdiversiteit van de VOC terug. Dit rijkt tot
thee uit Congo, zijde stoffen en porselein uit China en dingen uit Japan.
Fascinatie voor VOC:
• VOC had het handelsmonopolie en soevereine rechten gekregen van de staten generaal,
mochten als enige zoveel in Azië doen/handelen.
• Financiering en winsten, ze werden door een grote som geld gefinancierd, hele grote
financieringen om bijv. schepen te bouwen en handelsgoederen te verkrijgen.
• Grote schepen en veel opvarenden, veel zeelieden en soldaten die ook steeds vaker uit
omringende landen kwamen, zoals bijv. Duitsland of Scandinavische gebieden, op lange
afstand migratie arbeid.
• Uitgestrektheid, Kaap de Goede Hoop tot Japan, een enorm gebied.
• Unieke positie in delen Azië, in Japan waren ze de enige westerse onderneming die daar
handel mocht voeren, veel Nederlanders gingen er ook naartoe om te wonen of werken.
Dit hoorcollege:
1. Een hernieuwde kijk op Atlantisch gebied
2. Rol Atlantisch gebied in opkomst Europa bevragen
Deel 1: Een hernieuwde kijk op Atlantisch gebied
De handel met Azië werd uitgevoerd door grote bedrijven met een goede, overzichtelijke
boekhouding. De handel met Amerika werd door veelal kleine bedrijven uitgevoerd en daarmee een
minder gedetailleerde boekhouding, dus lastiger te onderzoeken.
Als je het handboek ziet, lees je vooral over de Driehoeks handel over de Atlantische oceaan (zuidelijk
deel Atlantisch gebied), maar in werkelijkheid zie je dat er veel gevarieerdere handel was, ook over
het noordelijke deel van het Atlantisch gebied. Er werden walvisvangsten gedaan, omdat hun vel
nuttig was voor bijv. zeep. Er werden daarbij hele stations gebouwd om dit te verwerken. In het hoge
noorden zie je dan al dat men hier invloed kreeg op de dierenpopulatie (Europeanen dus niet alleen
invloed op mensen en gewassen).
➔ De bever, beverhuiden werden gebruikt om hoeden van te maken, het was warm en
waterdicht. Na verloop van tijd waren de populaties in Rusland al verdwenen en in oostelijk
Amerika ook al. Er werd daarna een nieuwe plek ontdekt, Hudsons Bay.
➔ Hudson’s Bay Company (1670)
➔ Wegens hun administratie zijn we heel goed geïnformeerd over de handel in beverhuiden.
➔ Engelse ondernemers stichtten een aantal handelsposten aan de kust van de Hudson’s Bay en
er werd telkens aangemeerd bij die handelsposten om dingen te ruilen voor die beverhuiden.
Conclusie:
• Europese expansie ook richting hoge noorden
• Hoge noorden integraal en nauw onderdeel van Atlantische economie
• Het Atlantisch gebied belangrijker voor Europa dan Azië
,Deel 2: Rol Atlantisch gebied in opkomst Europa bevragen
Elke keer als mensen meer geld krijgen, komen er meer kinderen, elke welvaart die er komt, wordt
direct opgegeten omdat er meer mensen komen.
Kenneth Pomeranz:
Pre-industriële economieën kunnen na een bepaald punt niet verder ontwikkelen. Pomeranz
gebruikte dat om het succes van Europa te verklaren.
➔ Industriële revolutie en het stichten van koloniën.
➔ Deze uitbreiding vereiste nieuwe mankrachten/arbeiden.
➔ Ontstaan van massale toepassing van tot slaaf gemaakte Afrikanen om zware werk op grote
schaal uit te voeren.
➔ Goed te onderzoeken mbv primaire bronnen
Kenneth Pomeranz probeert te laten zien dat het landtekort opgelost kon worden door het stichten
van koloniën en slaven.
Tweede factor die een grote bijdrage heeft geleverd was de koolwinning. Veel invloed op de
economische ontwikkeling. Engeland had een groot voordeel ten opzichte van China omdat zij veel
koolvoorraden hadden dichtbij belangrijke steden. In China had je dit ook, maar in de steden zaten de
kolen diep onder de grond. Verder landinwaarts lag het wel dichter bij het oppervlak, maar was er
ontploffingsgevaar bij het winnen van deze kolen, ook ver van de kust verwijderd waardoor de kosten
voor het winnen van deze kolen heel erg hoog opliepen. Verder had China weinig kolonies.
➔ Engeland had een grote voorsprong (o.a. door koolwinning), later werd dat gat heel erg
vergroot door de industriële revolutie.
➔ Koopkracht en handel was in Engeland vergeleken met China al heel erg hoog (bijv. veel
handel met Vlaanderen in lakenindustrie), dus hierdoor hadden ze ook al een voorsprong.
➔ De kolen in combinatie met de hoge lonen (door vele handel in de middeleeuwen al) zorgden
ervoor dat Engeland al voorsprong had op China.
‘’Europa gekenmerkt door paar unieke elementen’’ – The Long Road to the Industrial Revolution door
Jan Luiten van Zanden
• Het huwelijkspatroon, traden laat in het huwelijk dus tijd om te investeren in hun opleiding,
reformatie speelde ook een belangrijke rol, want zelf de bijbel kunnen lezen, er ontstond een
kenniseconomie.
- Wat verdient een geschoolde arbeider tov een ongeschoolde arbeider?
Conclusies
• Voor Europa was het Atlantisch gebied belangrijker dan Azië:
- Handel minder spectaculair, maar veel omvangrijker
- Koloniën en kolen als ontsnappingsroute
- Maar ook interne verklaringsmodellen (huwelijk etc)
• Veel complexer dan enkel de Driehoeks handel:
- Ook het noordelijk Atlantisch gebied integraal onderdeel van Atlantische economie
- Niet alleen gewassen en mensen, maar ook dieren
- Zelfs impact op populaties (en gedrag mensen)
• Onderzoeken via primaire bronnen en databases
,Opdrachten werkcollege week 1b:
Vragen over Mancke:
1. Mancke stelt dat het proces van vroegmoderne Europese expansie leidde tot de ‘politisering
van de oceanische ruimte’. Wat bedoelt ze precies met ‘politisering’?
Ze geeft aan dat eerdere imperia of rijken die de oceanen gebruikten voor handel, geen politieke
banden of connecties hadden met de gebieden waardoor ze reisden. Hierdoor was het vormen van
een imperium onmogelijk.
Het domineren van oceanische ruimte karakteriseerde vroegmoderne Europese rijken, vooral in
relatie tot Afrika en Azië, waar inheemse politieke en economische controle overheerste. De auteur
betoogt dat de beheersing van oceanische ruimte heeft bijgedragen aan het vermogen van
Europeanen om op het land gebaseerde rijken in Azië en Afrika op te bouwen in de 19e eeuw.
➔ De auteur bedoelt dan denk ik dat het verkrijgen van oceanische ruimte een fundamenteel
onderdeel was voor Europeanen om zo een rijk op te bouwen. En het is daarbij nog steeds
een belangrijk element van de hedendaagse en neo-Europese dominantie in de postkoloniale
wereld.
➔ Politisering = betrokken raken bij een politieke discussie? Dus in deze tekst gaat het dan om
het betrekken/het belang van oceanische ruimte in de politiek destijds.
➔ Wat bedoelt ze precies met politisering? Oceanen worden geclaimd en gebruikt om macht
te verwerven. Alleen door de oceaan te beheersen, konden Europese machten en
expansionisme doen, uitgebreide polities over grenzen heen vestigen en de commerciële
rijkdom/het politieke kapitaal dat door een dergelijk machtsvertoon werd gegenereerd
gebruiken om hun politieke aspiraties in Europa zelf te doen gelden/consolideren.
2. Waarom beweert ze dat de oceanische ruimte zo cruciaal was voor het vroegmoderne
Europese imperialisme?
➔ Tussen 1450 en 1700 zorgden verbeteringen in de scheepvaart en scheepsbouw onder impuls
van bredere politiek, sociaal-culturele en strategische overwinningen ervoor dat Europese
machten hun commerciele en politieke aanwezigheid in de oceaan geleidelijk konden
vergroten.
De Europeanen deden pogingen om toegang tot de open zeeën te controleren en reguleren. We
vergeten, of realiseren ons niet, dat vroegmoderne Europeanen eigenlijk niet veel controle hadden
op het gebied van land, handel, mensen of overheden in Amerika, Afrika en Azië. Het meeste bezit
van het Europeaanse territorium was binnen de reikwijdte van een zoutwater haven.
➔ Ondanks dat ze veel welvaart haalde uit de transatlantische handel, bleven ze afhankelijk van
de commerciële, financiële en productienetwerken die werden gecontroleerd door Aziaten,
Afrikanen en inheemse Amerikanen. Ze waren kwetsbaar voor inheemse politieke leiders die
hen toegang tot hulpbronnen konden ontzeggen.
De politisering van de oceanische ruimte tijdens de vroege Europese ontdekkingsruimte, had voor het
eerst echt succes door de Portugezen en Spanjaarden.
➔ Toen de Portugezen de Kaap de Goede Hoop rond zeilden, betraden ze de Indische Oceaan,
die al eeuwenlang bekend was, maar grotendeels ongemilitariseerd was. De Portugezen
claimden soevereiniteit over de Indische Oceaan en de Zuid-Chinese Zee, maar gebrek aan
middelen en Aziatische tegenstand verminderden hun impact.
, ➔ Nederlandse en Engelse handelaren betraden in de late 16e eeuw de Aziatische markten wat
leidde tot een hernieuwde competitie om de controle over de oceanen.
➔ In de 17e eeuw werden Nederlanders de dominante Europese invloed in Aziatische wateren,
terwijl de Engelsen sterke concurrenten werden en de Portugezen hierin vervielen.
➔ In deze tijd ontstonden er conflicten tussen Europese machten in de Atlantische Oceaan en
werden de zeeën felbevochten gebieden.
➔ Commerciële aspiraties en pogingen om de handel te controleren kruisten met politiek
expansionisme en ‘de constructie van een Europese staatsmacht’.
➔ Er werden wetten ingevoerd om de winsten van overzeese handel te waarborgen. De
politisering van de oceaan werd duidelijk in de territoriale aanspraken en de
onderhandelingen tussen Europese staten.
➔ Controle over oceanische ruimte werd een integraal onderdeel van de machtsstructuur in
het Europese statensysteem.
3. Hoe verschilde deze verschuiving van eerdere Europese aanwezigheid in mondiale politieke
en economische processen?
Dit is het begin van de koloniën, als je kijkt naar de middeleeuwen gaat het meer om handel en
oorlog in omliggende gebieden. In de middeleeuwen ging het (bijv. 100 jarige oorlog) om het
erkennen van land en populaties.
➔ Er vond een verschuiving plaats van de Middellandse Zee naar de Atlantische oceaan, wat
leidde tot het geleidelijke verval van stadsstaten zoals Venetië en een herconfiguratie van de
commerciële handelsroutes
➔ De oceanische ruimte was getuige van pogingen om Europese politieke/economische
aanspraken te vestigen en te consolideren. Dergelijke pogingen om dit niveau van
exclusiviteit te bereiken was een ‘nieuw fenomeen’ en berustte op sterke zeemacht.
➔ De oceaanruimte werd de arena waar spanningen, rivaliteit, machtsstrijd en diplomatieke
betrekkingen in Europa zich afspeelden en het ‘geglobaliseerde’ Europa veranderde van een
‘regionaal systeem in een mondiaal systeem’.
In the nineteenth century, continentally focused imperial powers found themselves being outflanked,
if not conquered, by aggressive European powers that used oceanic access to force territorial
submission in Asia and Africa.
In a broad overview of history, however, European territorial control in Africa and Asia was relatively
brief. In many places it lasted a century or less, testimony to our need to see the political ascendancy
of Europe in the world as an oceanic phenomenon.
4. Wat was het gevolg van deze ‘politisering’ buiten Europa?
Toenemende militarisering van de oceanische ruimte. De aanwezigheid van de Britse marine in de
Indische Oceaan creëerde een functionele scheiding tussen militaire en commerciële macht en
markeerde een nieuwe fase in de politisering van de Aziatische oceanische ruimte.
Gevolgen moeten niet de impact van de Europese intrede of het idee van onmiddellijke Europese
dominantie overschatten; het was een complex en geleidelijk proces.
De langetermijngevolgen van de vroegmoderne Europese expansie door de oceaan zijn nog steeds
duidelijk: de resterende 16 kolonies/afhankelijke gebieden zijn eiland/eilandachtig,
vertegenwoordigen de eerste en laatste buitenposten van het moderne Europese imperialisme en
zijn hedendaagse ‘symbolen’ van de politisering van de oceaan door de Europeanen.
Week 1 – Expansie
Opdrachten werkcollege week 1a:
Ontdekkingsreizen is een eurocentrisch begrip (voor de Europeanen wel echt zo dus het is niet
onwaar) -> geen probleem in euro maar in centrisch
1. Vanaf het einde van de 15e eeuw bereikten Europese zeevaarders, uitgezonden door de
Iberische monarchieën Portugal en Spanje, het Amerikaanse continent. Daar ontmoetten ze
verschillende inheemse volkeren die op diverse manieren waren georganiseerd. Presenteer
en analyseer deze ontmoeting en de systemen van vestiging, bestuur en dominantie die in de
16e eeuw tot stand kwamen.
a. Welke waren de twee meest geavanceerde rijken op het Amerikaanse continent? Hoe
werden ze overgenomen door Europeanen? Welke factoren hebben geleid tot het ontstaan
van deze Europese dominantie?
Azteken: in huidig Mexico, hoofdstad Tenochtitlan, leider Moctezuma II, veroverd door Hernan Cortes
in 1521.
Incas: in huidig Peru, hoofdstad Cuzco, leider Atuhualpa, veroverd door Francisco Pizarro in 1533.
Factoren die leidden tot de verovering van deze rijken:
• De stoutmoedigheid en meedogenloosheid van Cortes en Pizzaro
• Technologisch voordeel op het gebied van wapens: buskruit, stalen zwaarden en paarden
• Focus op snelle informatieverwerving en de rol van lokale tussenpersonen daarin
• Het uitbuiten van interne spanningen en zwakheden in het Azteekse rijk
b. Hoe werden de Amerikaanse koloniën van de Portugezen en de Spanjaarden geregeerd?
Presenteer de belangrijkste aspecten van de bestuurssystemen die zijn opgezet.
Overname van eerder bestaande bestuurlijke apparaten
➔ De Spanjaarden namen de al bestaande inheemse volkeren in zich op. Ze kregen een eigen
bestuur, maar stonden wel onder toezicht van een koning. Opgedeeld in 2 (later 4) delen met
beide een viceroy (onderkoning), die militaire en burgerlijke autoriteit had over een audencia
(board van rechters, adviescollege en hoogste juridische instantie).
Daarbinnen: cabildo, gemeentelijke raad, lokale autoriteit. Het leven was gecentraliseerd in steden.
Vrouwen deden nauwelijks mee aan het sociale leven.
➔ Portugese heerschappij in Brazilië: enigszins anders dan Spanje door minder verstedelijking
en inheemse keizerlijke structuren
Rol van de katholieke kerk in deze regio’s als bondgenoot/instrument van de Spaanse kroon bij het
indoctrineren van de lokale bevolking.
• Er wordt een politieke component toegevoegd aan bestaande structuren
• De kerk werd gebruikt als indoctrinatie middel
• Houses of traits: je brengt een handelsmonopolie tot stand
, c. Hoe evolueerden de twee oude rijken demografisch en economisch na de komst van
Europeanen?
➔ Economisch: Landbouw belangrijk, dus mensen moeten op land werken. Spanje:
Encomienda-systeem, toegewezen door de kroon: de kolonisten krijgen land en mensen
worden toegewezen gebied moeten voor je werken (dwangarbeid). Beloning voor militaire
leider deel van de conquistador legers in het Caribisch gebied en later het vasteland van
Amerika.
- Plicht van de militaire leider om te zorgen voor voedsel, onderdak en onderricht in het
christelijk geloof
- Gebruikt voor goudwinning, landbouw en later zilverwinning
- Leidde tot gruwelijke misstanden
- Creatie van het rapartimiento: probeert dingen beter te maken maar werkt niet echt
➔ Demografisch: Bestuurlijke economische systemen zijn een reactie op de demografische
situatie en veranderingen
- Zeer sterke afname van de lokale bevolking als gevolg van veroveringsgeweld, mishandeling
en vooral ziekten
- Tropische, laaggelegen stedelijke gebieden werden harder getroffen door verbindingen en
bevolkingsdichtheid in vergelijking met koelere, dunner bevolkte hooglanden
- Tegen het einde van de 16e eeuw: zoektocht naar nieuwe arbeidskrachten stimuleert
Atlantische slavenhandel
- Toename van immigratie uit Iberia na ontdekking van zilver. Eerst vooral mannen, later hele
families
- Lokale voortplanting van Europese migranten in Amerika leidt tot bevolkingstoename. In
Amerika geboren Europeanen (Creolen) overtreffen lokale bevolking
2. De overheersing van het Amerikaanse continent door Europeanen vanaf de 16e eeuw heeft
bijgedragen aan de totstandkoming van een wereldeconomie. Presenteer en analyseer de
goederen die werden uitgewisseld in deze wereldeconomie en analyseer de rol van het
Spaanse en het Portugese rijk.
De Spanjaarden en Portugezen zorgden ervoor dat men geïnteresseerd raakten in handel met andere
continenten. De Ottomanen zijn een soort barrière om vanuit Europa naar Azië te gaan, er wordt
gezocht naar nieuwe middelen om hier wel te komen. Spanjaarden en Portugezen zijn een soort
grondleggers van de transatlantische handel, ze zorgden dat er slaven naar Amerika kwamen, Europa
wilt ook meer luxe goederen, mensen in de 15e eeuw hebben meer geld hiervoor omdat de steden
opgekomen zijn, de koningen minder macht hebben en de bevolking dus meer. Demografische reden:
door de pest zijn er minder mensen die kunnen werken, dus men krijgt meer geld voor het werk dat
ze verrichten, dus meer geld voor luxe goederen.
,Aantekeningen hoorcollege week 1:
Expansie
Vanaf 1602 zijn de kleine bedrijfjes in handel samengevoegd in de VOC, veel bezig op het
zuidoostelijke gebied, Kaap de Goede Hoop was een belangrijk punt hiervoor. In de Amsterdamse
courant, 5 juli 1792, zie je het hele spectrum aan handelsdiversiteit van de VOC terug. Dit rijkt tot
thee uit Congo, zijde stoffen en porselein uit China en dingen uit Japan.
Fascinatie voor VOC:
• VOC had het handelsmonopolie en soevereine rechten gekregen van de staten generaal,
mochten als enige zoveel in Azië doen/handelen.
• Financiering en winsten, ze werden door een grote som geld gefinancierd, hele grote
financieringen om bijv. schepen te bouwen en handelsgoederen te verkrijgen.
• Grote schepen en veel opvarenden, veel zeelieden en soldaten die ook steeds vaker uit
omringende landen kwamen, zoals bijv. Duitsland of Scandinavische gebieden, op lange
afstand migratie arbeid.
• Uitgestrektheid, Kaap de Goede Hoop tot Japan, een enorm gebied.
• Unieke positie in delen Azië, in Japan waren ze de enige westerse onderneming die daar
handel mocht voeren, veel Nederlanders gingen er ook naartoe om te wonen of werken.
Dit hoorcollege:
1. Een hernieuwde kijk op Atlantisch gebied
2. Rol Atlantisch gebied in opkomst Europa bevragen
Deel 1: Een hernieuwde kijk op Atlantisch gebied
De handel met Azië werd uitgevoerd door grote bedrijven met een goede, overzichtelijke
boekhouding. De handel met Amerika werd door veelal kleine bedrijven uitgevoerd en daarmee een
minder gedetailleerde boekhouding, dus lastiger te onderzoeken.
Als je het handboek ziet, lees je vooral over de Driehoeks handel over de Atlantische oceaan (zuidelijk
deel Atlantisch gebied), maar in werkelijkheid zie je dat er veel gevarieerdere handel was, ook over
het noordelijke deel van het Atlantisch gebied. Er werden walvisvangsten gedaan, omdat hun vel
nuttig was voor bijv. zeep. Er werden daarbij hele stations gebouwd om dit te verwerken. In het hoge
noorden zie je dan al dat men hier invloed kreeg op de dierenpopulatie (Europeanen dus niet alleen
invloed op mensen en gewassen).
➔ De bever, beverhuiden werden gebruikt om hoeden van te maken, het was warm en
waterdicht. Na verloop van tijd waren de populaties in Rusland al verdwenen en in oostelijk
Amerika ook al. Er werd daarna een nieuwe plek ontdekt, Hudsons Bay.
➔ Hudson’s Bay Company (1670)
➔ Wegens hun administratie zijn we heel goed geïnformeerd over de handel in beverhuiden.
➔ Engelse ondernemers stichtten een aantal handelsposten aan de kust van de Hudson’s Bay en
er werd telkens aangemeerd bij die handelsposten om dingen te ruilen voor die beverhuiden.
Conclusie:
• Europese expansie ook richting hoge noorden
• Hoge noorden integraal en nauw onderdeel van Atlantische economie
• Het Atlantisch gebied belangrijker voor Europa dan Azië
,Deel 2: Rol Atlantisch gebied in opkomst Europa bevragen
Elke keer als mensen meer geld krijgen, komen er meer kinderen, elke welvaart die er komt, wordt
direct opgegeten omdat er meer mensen komen.
Kenneth Pomeranz:
Pre-industriële economieën kunnen na een bepaald punt niet verder ontwikkelen. Pomeranz
gebruikte dat om het succes van Europa te verklaren.
➔ Industriële revolutie en het stichten van koloniën.
➔ Deze uitbreiding vereiste nieuwe mankrachten/arbeiden.
➔ Ontstaan van massale toepassing van tot slaaf gemaakte Afrikanen om zware werk op grote
schaal uit te voeren.
➔ Goed te onderzoeken mbv primaire bronnen
Kenneth Pomeranz probeert te laten zien dat het landtekort opgelost kon worden door het stichten
van koloniën en slaven.
Tweede factor die een grote bijdrage heeft geleverd was de koolwinning. Veel invloed op de
economische ontwikkeling. Engeland had een groot voordeel ten opzichte van China omdat zij veel
koolvoorraden hadden dichtbij belangrijke steden. In China had je dit ook, maar in de steden zaten de
kolen diep onder de grond. Verder landinwaarts lag het wel dichter bij het oppervlak, maar was er
ontploffingsgevaar bij het winnen van deze kolen, ook ver van de kust verwijderd waardoor de kosten
voor het winnen van deze kolen heel erg hoog opliepen. Verder had China weinig kolonies.
➔ Engeland had een grote voorsprong (o.a. door koolwinning), later werd dat gat heel erg
vergroot door de industriële revolutie.
➔ Koopkracht en handel was in Engeland vergeleken met China al heel erg hoog (bijv. veel
handel met Vlaanderen in lakenindustrie), dus hierdoor hadden ze ook al een voorsprong.
➔ De kolen in combinatie met de hoge lonen (door vele handel in de middeleeuwen al) zorgden
ervoor dat Engeland al voorsprong had op China.
‘’Europa gekenmerkt door paar unieke elementen’’ – The Long Road to the Industrial Revolution door
Jan Luiten van Zanden
• Het huwelijkspatroon, traden laat in het huwelijk dus tijd om te investeren in hun opleiding,
reformatie speelde ook een belangrijke rol, want zelf de bijbel kunnen lezen, er ontstond een
kenniseconomie.
- Wat verdient een geschoolde arbeider tov een ongeschoolde arbeider?
Conclusies
• Voor Europa was het Atlantisch gebied belangrijker dan Azië:
- Handel minder spectaculair, maar veel omvangrijker
- Koloniën en kolen als ontsnappingsroute
- Maar ook interne verklaringsmodellen (huwelijk etc)
• Veel complexer dan enkel de Driehoeks handel:
- Ook het noordelijk Atlantisch gebied integraal onderdeel van Atlantische economie
- Niet alleen gewassen en mensen, maar ook dieren
- Zelfs impact op populaties (en gedrag mensen)
• Onderzoeken via primaire bronnen en databases
,Opdrachten werkcollege week 1b:
Vragen over Mancke:
1. Mancke stelt dat het proces van vroegmoderne Europese expansie leidde tot de ‘politisering
van de oceanische ruimte’. Wat bedoelt ze precies met ‘politisering’?
Ze geeft aan dat eerdere imperia of rijken die de oceanen gebruikten voor handel, geen politieke
banden of connecties hadden met de gebieden waardoor ze reisden. Hierdoor was het vormen van
een imperium onmogelijk.
Het domineren van oceanische ruimte karakteriseerde vroegmoderne Europese rijken, vooral in
relatie tot Afrika en Azië, waar inheemse politieke en economische controle overheerste. De auteur
betoogt dat de beheersing van oceanische ruimte heeft bijgedragen aan het vermogen van
Europeanen om op het land gebaseerde rijken in Azië en Afrika op te bouwen in de 19e eeuw.
➔ De auteur bedoelt dan denk ik dat het verkrijgen van oceanische ruimte een fundamenteel
onderdeel was voor Europeanen om zo een rijk op te bouwen. En het is daarbij nog steeds
een belangrijk element van de hedendaagse en neo-Europese dominantie in de postkoloniale
wereld.
➔ Politisering = betrokken raken bij een politieke discussie? Dus in deze tekst gaat het dan om
het betrekken/het belang van oceanische ruimte in de politiek destijds.
➔ Wat bedoelt ze precies met politisering? Oceanen worden geclaimd en gebruikt om macht
te verwerven. Alleen door de oceaan te beheersen, konden Europese machten en
expansionisme doen, uitgebreide polities over grenzen heen vestigen en de commerciële
rijkdom/het politieke kapitaal dat door een dergelijk machtsvertoon werd gegenereerd
gebruiken om hun politieke aspiraties in Europa zelf te doen gelden/consolideren.
2. Waarom beweert ze dat de oceanische ruimte zo cruciaal was voor het vroegmoderne
Europese imperialisme?
➔ Tussen 1450 en 1700 zorgden verbeteringen in de scheepvaart en scheepsbouw onder impuls
van bredere politiek, sociaal-culturele en strategische overwinningen ervoor dat Europese
machten hun commerciele en politieke aanwezigheid in de oceaan geleidelijk konden
vergroten.
De Europeanen deden pogingen om toegang tot de open zeeën te controleren en reguleren. We
vergeten, of realiseren ons niet, dat vroegmoderne Europeanen eigenlijk niet veel controle hadden
op het gebied van land, handel, mensen of overheden in Amerika, Afrika en Azië. Het meeste bezit
van het Europeaanse territorium was binnen de reikwijdte van een zoutwater haven.
➔ Ondanks dat ze veel welvaart haalde uit de transatlantische handel, bleven ze afhankelijk van
de commerciële, financiële en productienetwerken die werden gecontroleerd door Aziaten,
Afrikanen en inheemse Amerikanen. Ze waren kwetsbaar voor inheemse politieke leiders die
hen toegang tot hulpbronnen konden ontzeggen.
De politisering van de oceanische ruimte tijdens de vroege Europese ontdekkingsruimte, had voor het
eerst echt succes door de Portugezen en Spanjaarden.
➔ Toen de Portugezen de Kaap de Goede Hoop rond zeilden, betraden ze de Indische Oceaan,
die al eeuwenlang bekend was, maar grotendeels ongemilitariseerd was. De Portugezen
claimden soevereiniteit over de Indische Oceaan en de Zuid-Chinese Zee, maar gebrek aan
middelen en Aziatische tegenstand verminderden hun impact.
, ➔ Nederlandse en Engelse handelaren betraden in de late 16e eeuw de Aziatische markten wat
leidde tot een hernieuwde competitie om de controle over de oceanen.
➔ In de 17e eeuw werden Nederlanders de dominante Europese invloed in Aziatische wateren,
terwijl de Engelsen sterke concurrenten werden en de Portugezen hierin vervielen.
➔ In deze tijd ontstonden er conflicten tussen Europese machten in de Atlantische Oceaan en
werden de zeeën felbevochten gebieden.
➔ Commerciële aspiraties en pogingen om de handel te controleren kruisten met politiek
expansionisme en ‘de constructie van een Europese staatsmacht’.
➔ Er werden wetten ingevoerd om de winsten van overzeese handel te waarborgen. De
politisering van de oceaan werd duidelijk in de territoriale aanspraken en de
onderhandelingen tussen Europese staten.
➔ Controle over oceanische ruimte werd een integraal onderdeel van de machtsstructuur in
het Europese statensysteem.
3. Hoe verschilde deze verschuiving van eerdere Europese aanwezigheid in mondiale politieke
en economische processen?
Dit is het begin van de koloniën, als je kijkt naar de middeleeuwen gaat het meer om handel en
oorlog in omliggende gebieden. In de middeleeuwen ging het (bijv. 100 jarige oorlog) om het
erkennen van land en populaties.
➔ Er vond een verschuiving plaats van de Middellandse Zee naar de Atlantische oceaan, wat
leidde tot het geleidelijke verval van stadsstaten zoals Venetië en een herconfiguratie van de
commerciële handelsroutes
➔ De oceanische ruimte was getuige van pogingen om Europese politieke/economische
aanspraken te vestigen en te consolideren. Dergelijke pogingen om dit niveau van
exclusiviteit te bereiken was een ‘nieuw fenomeen’ en berustte op sterke zeemacht.
➔ De oceaanruimte werd de arena waar spanningen, rivaliteit, machtsstrijd en diplomatieke
betrekkingen in Europa zich afspeelden en het ‘geglobaliseerde’ Europa veranderde van een
‘regionaal systeem in een mondiaal systeem’.
In the nineteenth century, continentally focused imperial powers found themselves being outflanked,
if not conquered, by aggressive European powers that used oceanic access to force territorial
submission in Asia and Africa.
In a broad overview of history, however, European territorial control in Africa and Asia was relatively
brief. In many places it lasted a century or less, testimony to our need to see the political ascendancy
of Europe in the world as an oceanic phenomenon.
4. Wat was het gevolg van deze ‘politisering’ buiten Europa?
Toenemende militarisering van de oceanische ruimte. De aanwezigheid van de Britse marine in de
Indische Oceaan creëerde een functionele scheiding tussen militaire en commerciële macht en
markeerde een nieuwe fase in de politisering van de Aziatische oceanische ruimte.
Gevolgen moeten niet de impact van de Europese intrede of het idee van onmiddellijke Europese
dominantie overschatten; het was een complex en geleidelijk proces.
De langetermijngevolgen van de vroegmoderne Europese expansie door de oceaan zijn nog steeds
duidelijk: de resterende 16 kolonies/afhankelijke gebieden zijn eiland/eilandachtig,
vertegenwoordigen de eerste en laatste buitenposten van het moderne Europese imperialisme en
zijn hedendaagse ‘symbolen’ van de politisering van de oceaan door de Europeanen.
