Veiligheid in de samenleving – Week 1
Anholt (2017). Governing humanitarian emergencies, protracted crises, and
(in)security through resilience.
Dit hoofdstuk presenteert de resultaten van een literatuurstudie over resiliëntie
(veerkracht).
4.1 Wat is resiliëntie?
Veerkracht wordt over het algemeen begrepen als het vermogen van systemen,
structuren, organisaties, gemeenschappen, individuen of biologische organismen
om te reageren op een crisis. Dit omvat het absorberen van de schok, zich aanpassen
aan de nieuwe realiteit en transformeren om te functioneren zoals voor de crisis, of
zelfs beter.
Veerkracht is niet alleen herstel, maar ook het bereiken van een hoger niveau van
functioneren. Het is belangrijk dat systemen lessen trekken uit crises en deze
integreren in preventie- en voorbereidingsactiviteiten. Veel auteurs benadrukken dat
veerkracht een proces is, in plaats van een uitkomst, gekenmerkt door voortdurende
adaptieve cycli van groei, accumulatie, herstructurering en vernieuwing.
Hoewel er veel verschillende definities van veerkracht zijn, proberen sommige
auteurs de verwarring weg te nemen door veerkracht te onderscheiden van
gerelateerde concepten zoals 'weerstand' en 'kwetsbaarheid'.
- Weerstand: weerstand wordt vaak gezien als de tijd die een systeem nodig heeft
om te breken onder druk, terwijl veerkracht juist de tijd is die een systeem
nodig heeft om terug te keren naar een stabiele staat na een verstoring.
- Kwetsbaarheid: veerkracht sluit disfunctioneren en leed niet uit, maar deze
worden gezien als tijdelijk, terwijl aanhoudend disfunctioneren het gevolg is
van kwetsbaarheid. Tegelijkertijd kan kwetsbaarheid ook juist gezien worden
als een voorwaarde voor veerkracht. Reacties op crises kunnen worden
gekenmerkt door kwetsbaarheid of veerkracht, waarbij veerkracht zich richt
op positieve transformatie en kwetsbaarheid op disfunctioneren.
Veerkracht en kwetsbaarheid kunnen ook worden gezien als complementaire
concepten, waarbij veerkracht de nadruk legt op transformatie en leren, terwijl
kwetsbaarheid zich meer richt op macht en de grenzen van individuele
handelingsbekwaamheid.
4.2 Herkomst van resiliëntie
Het woord 'resiliëntie' komt van het Latijnse 'resilio', wat 'terugspringen' betekent. De
term heeft verschillende betekenissen gekregen door het gebruik ervan in
verschillende disciplines. De herkomst van resiliëntie kan worden getraceerd naar de
vakgebieden engineering, sociaal-ecologische systeemwetenschappen en
psychologie.
Hoewel het concept al sinds de jaren ‘70 wordt gebruikt, is het relatief nieuw in de
politieke wetenschappen, internationale betrekkingen en veiligheidsstudies.
1
,Veerkracht is bekend in (natuurlijke) rampenstudies, maar minder bekend in
onderzoek naar het beheersen van door de mens veroorzaakte rampen, zoals politiek
geweld of terrorisme. De opkomst van veerkracht in deze vakgebieden is te danken
aan de logische link tussen duurzame ontwikkeling en neoliberale rationaliteiten
die ten grondslag liggen aan hedendaagse veiligheidsstrategieën.
De literatuur beschrijft ook hoe veerkracht is gebruikt in risico- en veiligheidsbeleid
van Westerse regeringen en internationale instellingen. In de jaren ‘90 werd
veerkracht al gebruikt door internationale financiële instellingen zoals het IMF en de
Wereldbank in hun risicostrategieën. De hand-voet-mondziekte in 2001 en de
aanslagen van 9/11 waren belangrijke gebeurtenissen die leidden tot de introductie
van het concept 'nationale veerkracht'. Echter, de betekenis hiervan kan verschillen
afhankelijk van de context. In de Anglo-Saksische context ligt de nadruk op de
individuele benadering van risico's (individuele veerkracht), terwijl in de VS meer
wordt gekeken naar de betrokkenheid van de private sector.
4.3 Hedendaagse/moderne risico's en crises
Gewelddadige terroristische daden, langdurige crises, wijdverspreide politieke
instabiliteit, overstromingen, aardbevingen, droogtes als gevolg van
klimaatverandering en globale financiële instabiliteit hebben geleid tot het idee dat
we in tijden van existentiële crisis leven.
Veerkracht kwam op in de politiek en het publieke debat, als reactie op de
aanhoudende instabiliteit en secularisme in het Midden-Oosten, en langdurige
crises in de Sahel en Centraal-Afrika. Deze crises zijn katalysatoren voor religieuze
radicalisering en terroristische aanslagen in Europa, Turkije en het Midden-Oosten,
en een vluchtelingencrisis en politieke polarisatie onder burgers in Europa. Onze
wereld wordt steeds gevaarlijker.
Als reactie op deze turbulente tijden, geeft veerkracht een fundamentele verandering
aan in de manier waarop we de wereld en hedendaagse risico's en crises begrijpen.
Belangrijke aspecten hierbij zijn:
• Inevitabiliteit: risico's en crises worden gezien als onvermijdelijk.
o Veerkracht is niet zozeer gericht op preventie, maar op het accepteren
dat noodsituaties gebeuren omdat het onmogelijk is om ze allemaal te
voorkomen.
• Normaliteit: risico's en crises wordt gezien als de normale gang van zaken. Een
stabiele staat is de uitzondering, terwijl continue verstoring van een stabiel
systeem de nieuwe norm is.
o Veerkracht kan worden gezien als het accepteren van onevenwicht als
een organiserend principe.
• Complexiteit: hedendaagse risico's en crises worden gezien als inherent
complex, vaak aangeduid als 'wicked problems'. Ze worden gekenmerkt door
complexe onderlinge afhankelijkheden, overschrijding van geografische en
disciplinaire grenzen, en de afwezigheid van eenvoudige oplossingen.
o Dit betekent dat we ze eigenlijk niet kunnen oplossen, waardoor
veerkracht nodig is waarbij de focus ligt op het effect in plaats van
preventie en de complexe oorzaak.
2
, • Onderlinge verbondenheid: risico's en crises zijn onvoorspelbaar en complex
door de toenemende complexiteiten en onderlinge verbondenheid van onze
samenlevingen. Dit verergert niet alleen de consequenties van crises, maar
legt ook de zwakheden van onze samenlevingen bloot (bv. verspreiding ziektes
via vliegverkeer). Landen zijn eigenlijk net zo zwak als hun omliggende landen.
o Dit vereist veerkracht.
4.4 Resiliëntie als bestuur
Veel auteurs zijn bezorgd over hoe veerkracht als grondslag voor het bestuur van
risico's en crises in de praktijk uitpakt, vooral met betrekking tot de impact ervan op
de relatie tussen staat en burger.
Als een bestuurlijke rationaliteit heeft veerkracht de neiging om de
verantwoordelijkheid voor veiligheid weg te verschuiven van de overheid naar de
samenleving, waardoor traditionele top-down structuren worden vervangen door
bottom-up structuren. Het decentraliseert macht en verantwoordelijkheid naar het
lokale niveau. In plaats van dat de staat de ultieme plicht heeft om veiligheid te
bieden, probeert veerkracht burgers de taak te geven zich lokaal te organiseren om
de veiligheid van hun eigen gemeenschappen te waarborgen.
Veerkracht is bekritiseerd vanwege het neoliberale karakter, waarbij de
verantwoordelijkheid wordt gedelegeerd aan burgers in een tijd waarin staten
worden geconfronteerd met een tekort aan middelen. Zo stelt de EU bijvoorbeeld dat
veerkracht een kosteneffectieve strategie is. Echter, het interpreteren van
veerkracht als een bezuinigingsmaatregel mist de essentie van veerkracht.
Veerkracht gaat zowel over optimalisatie als kostenbesparing. De kritiek dat
veerkracht een neoliberale strategie is, negeert de positieve agenda en de
mogelijkheden die het biedt.
Veerkracht kan worden gezien als 'regulering van een afstand', waarbij staten burgers
'nudgen' (stimuleren) tot zelforganisatie en controle door middel van protocollen. Er
is hier een interessant dilemma:
Enerzijds zijn crises onvoorspelbaar, wat betekent dat reacties spontaan moeten
kunnen ontstaan, maar anderzijds wordt de vorm die deze reacties moeten aannemen
voorgeschreven in protocollen. Het is de vraag hoe spontaan gedraag gepland kan
worden voor een crises intreedt. Dit betekent dat veerkracht niet top-down kan
worden opgelegd, maar bottom-up moet worden gekweekt, door individuen, bedrijven
en gemeenschappen.
4.5 Het veerkrachtige subject
Veerkracht als een vorm van bestuur stelt eisen aan het individu. Het (west) Europese
concept van veerkracht met een focus op het individu, heeft een aantal gevolgen:
1. Veerkracht eist van het subject dat het zich bewust is van de gevaren waarmee
het is omgeven, en zich voortdurend voorbereidt op mogelijke risico's. Dit kan
leiden tot een instrumentalisering van angst, waarbij angst wordt gebruikt om
burgers te dwingen zich voor te bereiden op crises.
3
, 2. Daarnaast wordt het veerkrachtige subject geacht een dreigend gevaar te zien
als een kans, en het vermogen om te veranderen en zich aan te passen wordt
een deugd op zich. Veerkracht herdefinieert agency van het vormgeven van de
externe omgeving naar het veranderen van het innerlijke leven door te leren
van blootstelling.
Echter, het omarmen van risico's en gedijen in chaos zijn niet
onproblematisch. Het kan moeilijk zijn om over positieve ervaringen en
veerkracht te praten in situaties waarin mensen proberen te overleven in
verschrikkelijke omstandigheden. Het is moeilijk om mensen die alles hebben
verloren te overtuigen dat het een kans biedt ‘to build back better’. Bovendien
impliceert dit dat we ons moeten blootstellen aan gevaar, waardoor
veerkracht een soort vorm van survival of the fittest wordt.
3. Veerkracht wordt gepostuleerd als een aan te leren vaardigheid, waardoor
mensen verantwoordelijk worden gemaakt voor hun eigen kwetsbaarheden.
Het responsibiliseren van mensen voor hun veerkracht staat gelijk aan het
responsibiliseren van mensen voor hun kwetsbaarheden. Veerkracht kan zo
de verantwoordelijkheid van niet-westerse samenlevingen
(ontwikkelingslanden) voor hun eigen bedreigingen en onzekerheden
bevestigen, waarbij de rol van westerse regeringen in de instabiliteit van deze
niet-westerse samenlevingen wordt genegeerd. Zo vormt het een legitieme
reden om ontwikkelingslanden zelf de schuld te geven van hun problemen.
4. Veerkracht heeft een depolitiserend effect. Het veerkrachtige subject is
iemand die zich permanent moet aanpassen aan de wereld, en niet iemand
die de wereld kan veranderen. Omdat de staat geen veiligheid kan beloven,
kijkt het veerkrachtige subject niet naar de staat om zijn welzijn te
waarborgen. Zo leidt veerkracht tot een degradatie van politieke
capaciteiten.
4.6 Een toekomst voor resiliëntie?
De literatuur over veerkracht kan kritisch worden beschouwd, vooral met betrekking
tot wat veerkracht veronderstelt over de aard van hedendaagse risico's en crises, en
hoe we als burgers geacht worden hierop te reageren. Echter, het concept heeft ook
een aantal positieve eigenschappen.
1. Zo is veerkracht abstract en flexibel waardoor het in staat is verschillende
perspectieven te integreren, waardoor nieuwe praktijken en vormen van
samenwerking mogelijk worden. Het betreft een gemeenschappelijke taal die
disciplinaire grenzen kan overschrijden. Het is een concept dat mensen,
organisaties en landen met verschillende agenda's samenbrengt rond het doel
van het versterken van de veerkracht.
2. Veerkracht is daarnaast flexibel genoeg om in verschillende contexten te
worden toegepast. Echter, hierdoor loopt het wel het risico een containerbegrip
te worden. Het is daarom belangrijk om veerkracht te begrijpen als context- en
probleem specifiek, wat betekent dat steeds een andere interpretatie nodig is
afhankelijk van de context. Zo kan worden voorkomen dat het een leeg begrip
wordt.
4
Anholt (2017). Governing humanitarian emergencies, protracted crises, and
(in)security through resilience.
Dit hoofdstuk presenteert de resultaten van een literatuurstudie over resiliëntie
(veerkracht).
4.1 Wat is resiliëntie?
Veerkracht wordt over het algemeen begrepen als het vermogen van systemen,
structuren, organisaties, gemeenschappen, individuen of biologische organismen
om te reageren op een crisis. Dit omvat het absorberen van de schok, zich aanpassen
aan de nieuwe realiteit en transformeren om te functioneren zoals voor de crisis, of
zelfs beter.
Veerkracht is niet alleen herstel, maar ook het bereiken van een hoger niveau van
functioneren. Het is belangrijk dat systemen lessen trekken uit crises en deze
integreren in preventie- en voorbereidingsactiviteiten. Veel auteurs benadrukken dat
veerkracht een proces is, in plaats van een uitkomst, gekenmerkt door voortdurende
adaptieve cycli van groei, accumulatie, herstructurering en vernieuwing.
Hoewel er veel verschillende definities van veerkracht zijn, proberen sommige
auteurs de verwarring weg te nemen door veerkracht te onderscheiden van
gerelateerde concepten zoals 'weerstand' en 'kwetsbaarheid'.
- Weerstand: weerstand wordt vaak gezien als de tijd die een systeem nodig heeft
om te breken onder druk, terwijl veerkracht juist de tijd is die een systeem
nodig heeft om terug te keren naar een stabiele staat na een verstoring.
- Kwetsbaarheid: veerkracht sluit disfunctioneren en leed niet uit, maar deze
worden gezien als tijdelijk, terwijl aanhoudend disfunctioneren het gevolg is
van kwetsbaarheid. Tegelijkertijd kan kwetsbaarheid ook juist gezien worden
als een voorwaarde voor veerkracht. Reacties op crises kunnen worden
gekenmerkt door kwetsbaarheid of veerkracht, waarbij veerkracht zich richt
op positieve transformatie en kwetsbaarheid op disfunctioneren.
Veerkracht en kwetsbaarheid kunnen ook worden gezien als complementaire
concepten, waarbij veerkracht de nadruk legt op transformatie en leren, terwijl
kwetsbaarheid zich meer richt op macht en de grenzen van individuele
handelingsbekwaamheid.
4.2 Herkomst van resiliëntie
Het woord 'resiliëntie' komt van het Latijnse 'resilio', wat 'terugspringen' betekent. De
term heeft verschillende betekenissen gekregen door het gebruik ervan in
verschillende disciplines. De herkomst van resiliëntie kan worden getraceerd naar de
vakgebieden engineering, sociaal-ecologische systeemwetenschappen en
psychologie.
Hoewel het concept al sinds de jaren ‘70 wordt gebruikt, is het relatief nieuw in de
politieke wetenschappen, internationale betrekkingen en veiligheidsstudies.
1
,Veerkracht is bekend in (natuurlijke) rampenstudies, maar minder bekend in
onderzoek naar het beheersen van door de mens veroorzaakte rampen, zoals politiek
geweld of terrorisme. De opkomst van veerkracht in deze vakgebieden is te danken
aan de logische link tussen duurzame ontwikkeling en neoliberale rationaliteiten
die ten grondslag liggen aan hedendaagse veiligheidsstrategieën.
De literatuur beschrijft ook hoe veerkracht is gebruikt in risico- en veiligheidsbeleid
van Westerse regeringen en internationale instellingen. In de jaren ‘90 werd
veerkracht al gebruikt door internationale financiële instellingen zoals het IMF en de
Wereldbank in hun risicostrategieën. De hand-voet-mondziekte in 2001 en de
aanslagen van 9/11 waren belangrijke gebeurtenissen die leidden tot de introductie
van het concept 'nationale veerkracht'. Echter, de betekenis hiervan kan verschillen
afhankelijk van de context. In de Anglo-Saksische context ligt de nadruk op de
individuele benadering van risico's (individuele veerkracht), terwijl in de VS meer
wordt gekeken naar de betrokkenheid van de private sector.
4.3 Hedendaagse/moderne risico's en crises
Gewelddadige terroristische daden, langdurige crises, wijdverspreide politieke
instabiliteit, overstromingen, aardbevingen, droogtes als gevolg van
klimaatverandering en globale financiële instabiliteit hebben geleid tot het idee dat
we in tijden van existentiële crisis leven.
Veerkracht kwam op in de politiek en het publieke debat, als reactie op de
aanhoudende instabiliteit en secularisme in het Midden-Oosten, en langdurige
crises in de Sahel en Centraal-Afrika. Deze crises zijn katalysatoren voor religieuze
radicalisering en terroristische aanslagen in Europa, Turkije en het Midden-Oosten,
en een vluchtelingencrisis en politieke polarisatie onder burgers in Europa. Onze
wereld wordt steeds gevaarlijker.
Als reactie op deze turbulente tijden, geeft veerkracht een fundamentele verandering
aan in de manier waarop we de wereld en hedendaagse risico's en crises begrijpen.
Belangrijke aspecten hierbij zijn:
• Inevitabiliteit: risico's en crises worden gezien als onvermijdelijk.
o Veerkracht is niet zozeer gericht op preventie, maar op het accepteren
dat noodsituaties gebeuren omdat het onmogelijk is om ze allemaal te
voorkomen.
• Normaliteit: risico's en crises wordt gezien als de normale gang van zaken. Een
stabiele staat is de uitzondering, terwijl continue verstoring van een stabiel
systeem de nieuwe norm is.
o Veerkracht kan worden gezien als het accepteren van onevenwicht als
een organiserend principe.
• Complexiteit: hedendaagse risico's en crises worden gezien als inherent
complex, vaak aangeduid als 'wicked problems'. Ze worden gekenmerkt door
complexe onderlinge afhankelijkheden, overschrijding van geografische en
disciplinaire grenzen, en de afwezigheid van eenvoudige oplossingen.
o Dit betekent dat we ze eigenlijk niet kunnen oplossen, waardoor
veerkracht nodig is waarbij de focus ligt op het effect in plaats van
preventie en de complexe oorzaak.
2
, • Onderlinge verbondenheid: risico's en crises zijn onvoorspelbaar en complex
door de toenemende complexiteiten en onderlinge verbondenheid van onze
samenlevingen. Dit verergert niet alleen de consequenties van crises, maar
legt ook de zwakheden van onze samenlevingen bloot (bv. verspreiding ziektes
via vliegverkeer). Landen zijn eigenlijk net zo zwak als hun omliggende landen.
o Dit vereist veerkracht.
4.4 Resiliëntie als bestuur
Veel auteurs zijn bezorgd over hoe veerkracht als grondslag voor het bestuur van
risico's en crises in de praktijk uitpakt, vooral met betrekking tot de impact ervan op
de relatie tussen staat en burger.
Als een bestuurlijke rationaliteit heeft veerkracht de neiging om de
verantwoordelijkheid voor veiligheid weg te verschuiven van de overheid naar de
samenleving, waardoor traditionele top-down structuren worden vervangen door
bottom-up structuren. Het decentraliseert macht en verantwoordelijkheid naar het
lokale niveau. In plaats van dat de staat de ultieme plicht heeft om veiligheid te
bieden, probeert veerkracht burgers de taak te geven zich lokaal te organiseren om
de veiligheid van hun eigen gemeenschappen te waarborgen.
Veerkracht is bekritiseerd vanwege het neoliberale karakter, waarbij de
verantwoordelijkheid wordt gedelegeerd aan burgers in een tijd waarin staten
worden geconfronteerd met een tekort aan middelen. Zo stelt de EU bijvoorbeeld dat
veerkracht een kosteneffectieve strategie is. Echter, het interpreteren van
veerkracht als een bezuinigingsmaatregel mist de essentie van veerkracht.
Veerkracht gaat zowel over optimalisatie als kostenbesparing. De kritiek dat
veerkracht een neoliberale strategie is, negeert de positieve agenda en de
mogelijkheden die het biedt.
Veerkracht kan worden gezien als 'regulering van een afstand', waarbij staten burgers
'nudgen' (stimuleren) tot zelforganisatie en controle door middel van protocollen. Er
is hier een interessant dilemma:
Enerzijds zijn crises onvoorspelbaar, wat betekent dat reacties spontaan moeten
kunnen ontstaan, maar anderzijds wordt de vorm die deze reacties moeten aannemen
voorgeschreven in protocollen. Het is de vraag hoe spontaan gedraag gepland kan
worden voor een crises intreedt. Dit betekent dat veerkracht niet top-down kan
worden opgelegd, maar bottom-up moet worden gekweekt, door individuen, bedrijven
en gemeenschappen.
4.5 Het veerkrachtige subject
Veerkracht als een vorm van bestuur stelt eisen aan het individu. Het (west) Europese
concept van veerkracht met een focus op het individu, heeft een aantal gevolgen:
1. Veerkracht eist van het subject dat het zich bewust is van de gevaren waarmee
het is omgeven, en zich voortdurend voorbereidt op mogelijke risico's. Dit kan
leiden tot een instrumentalisering van angst, waarbij angst wordt gebruikt om
burgers te dwingen zich voor te bereiden op crises.
3
, 2. Daarnaast wordt het veerkrachtige subject geacht een dreigend gevaar te zien
als een kans, en het vermogen om te veranderen en zich aan te passen wordt
een deugd op zich. Veerkracht herdefinieert agency van het vormgeven van de
externe omgeving naar het veranderen van het innerlijke leven door te leren
van blootstelling.
Echter, het omarmen van risico's en gedijen in chaos zijn niet
onproblematisch. Het kan moeilijk zijn om over positieve ervaringen en
veerkracht te praten in situaties waarin mensen proberen te overleven in
verschrikkelijke omstandigheden. Het is moeilijk om mensen die alles hebben
verloren te overtuigen dat het een kans biedt ‘to build back better’. Bovendien
impliceert dit dat we ons moeten blootstellen aan gevaar, waardoor
veerkracht een soort vorm van survival of the fittest wordt.
3. Veerkracht wordt gepostuleerd als een aan te leren vaardigheid, waardoor
mensen verantwoordelijk worden gemaakt voor hun eigen kwetsbaarheden.
Het responsibiliseren van mensen voor hun veerkracht staat gelijk aan het
responsibiliseren van mensen voor hun kwetsbaarheden. Veerkracht kan zo
de verantwoordelijkheid van niet-westerse samenlevingen
(ontwikkelingslanden) voor hun eigen bedreigingen en onzekerheden
bevestigen, waarbij de rol van westerse regeringen in de instabiliteit van deze
niet-westerse samenlevingen wordt genegeerd. Zo vormt het een legitieme
reden om ontwikkelingslanden zelf de schuld te geven van hun problemen.
4. Veerkracht heeft een depolitiserend effect. Het veerkrachtige subject is
iemand die zich permanent moet aanpassen aan de wereld, en niet iemand
die de wereld kan veranderen. Omdat de staat geen veiligheid kan beloven,
kijkt het veerkrachtige subject niet naar de staat om zijn welzijn te
waarborgen. Zo leidt veerkracht tot een degradatie van politieke
capaciteiten.
4.6 Een toekomst voor resiliëntie?
De literatuur over veerkracht kan kritisch worden beschouwd, vooral met betrekking
tot wat veerkracht veronderstelt over de aard van hedendaagse risico's en crises, en
hoe we als burgers geacht worden hierop te reageren. Echter, het concept heeft ook
een aantal positieve eigenschappen.
1. Zo is veerkracht abstract en flexibel waardoor het in staat is verschillende
perspectieven te integreren, waardoor nieuwe praktijken en vormen van
samenwerking mogelijk worden. Het betreft een gemeenschappelijke taal die
disciplinaire grenzen kan overschrijden. Het is een concept dat mensen,
organisaties en landen met verschillende agenda's samenbrengt rond het doel
van het versterken van de veerkracht.
2. Veerkracht is daarnaast flexibel genoeg om in verschillende contexten te
worden toegepast. Echter, hierdoor loopt het wel het risico een containerbegrip
te worden. Het is daarom belangrijk om veerkracht te begrijpen als context- en
probleem specifiek, wat betekent dat steeds een andere interpretatie nodig is
afhankelijk van de context. Zo kan worden voorkomen dat het een leeg begrip
wordt.
4
