Aardrijkskunde samenvatting hoofdstuk 1
1.1
Globalisering: het proces van internationale vervlechting van de levens van
mensen, en de internationale uitwisseling van goederen en geld op het gebied
van kennis en cultuur.
Het verleden
Voor de 15e eeuw handel over lange afstanden in Azië en Amerika
(machtscentrum Azië)
Vanaf de 15e eeuw Spanje, Portugal, Nederland, Britse Rijk stichtten koloniën
waar de landbouwproducten en grondstoffen vandaan haalden.
- VOC was in 1602 de eerste MNO van de wereld
Vanaf de 16e eeuw kolonialisme: het systeem waarin vooral Europese landen
gebiedsdelen bezetten uit economische en/of politieke overwegingen, of als
vestigingsgebied. koloniale gebieden werden politiek en economisch
verbonden met Europa. Militaire macht werd steeds belangrijker.
- Vestigingskolonie: gebieden waar Europeanen naartoe migreerden.
- Exploitatiekolonie: winst voor Europese landen en ondernemingen was het
belangrijkste, met onderdrukking, bezet en geweld.
Slavernij
Een van de schaduwzijden van het kolonialisme van de slavernij. Portugal,
Spanje, Nederland en de UK lieten de tot slaaf gemaakten uit landen in Afrika op
grote plantages zwaar werk doen = driehoekshandel: slaven uit West-Afrika
landen in Noord- en Zuid-Amerika winst naar Europa. Er braken regelmatig
opstanden uit.
Industrialisatie
Vanaf 18e eeuw: industrialisatie in Europa. Hierdoor veranderde de internationale arbeidsverdeling:
de verdeling van economische activiteiten over landen, waarbij landen zich toeleggen op de
productie van die goederen/grondstoffen, waar men relatief goed in is of waar de voorwaarden
gunstig voor zijn.
● Om grond- en hulpstoffen voor de industrie te kunnen importeren, werd geïnvesteerd in het
ontsluiten van koloniën en andere veraf gelegen gebieden door het aanleggen van infrastructuur. De
handel werd sneller en grootschaliger.
● Eind 19e en begin 20e eeuw: er ontstond in de koloniën en in de koloniale mogendheden een
nieuwe zakelijke elite met toegang tot een wereldmarkt.
● De koloniale mogendheden produceerden voor hun eigen bevolking, maar ook voor de export,
bijvoorbeeld naar de koloniën.
, Geopolitiek en imperialisme
Hegemoniale staat: een staat die met politieke, economische en militaire
middelen een overheersende en beslissende rol speelt in de wereld.
Geopolitiek: het verschijnsel dat landen economische, politieke en militaire
middelen inzetten om hun invloed op bepaalde gebieden te vergroten.
Imperialisme: het vergroten van de greep van hegemoniale staten op de
koloniën in de 19e eeuw.
● De eerste hegemoniale staten waren Spanje en Portugal. In Zuid-, Zuidwest- en
Oost-Azië hadden Frankrijk, Groot- Brittannië en Nederland vanaf de 19e eeuw
alle drie een grote machtspositie.
● In de tijd van het imperialisme kreeg de handel alle kenmerken van het op
winst gerichte kapitalisme en nam de wereldhandel toe de winsten uit de
industrialisatie en wereldhandel kwamen terecht bij de koloniale machten in
die landen groeide de welvaart sterk
1.2
Wereldsysteem: centrum-periferiemodel
Een wereldsysteem is het centrum-periferiemodel. Het bestaat uit alle landen in de wereld met de
economische en politieke relaties daartussen.
● Centrum: de landen die de wereldhandel en wereldpolitiek beheersen. Dit zijn welvarende landen
met een hoogwaardige hightechindustrie en dienstverlening, waar de economie draait
op kennis en kapitaal. Beslissingen die regeringen in deze landen nemen, hebben direct gevolgen
voor andere landen.
● Semiperiferie: landen die niet meer alleen afhankelijk zijn van de export van land- en
mijnbouwproducten naar de centrumlanden, maar waar ook de (hoogwaardige) industrie zich
ontwikkelt. Hier groeit de binnenlandse afzetmarkt.
● Periferie: landen met een laag inkomen. Ze exporteren vooral land- en mijnbouwproducten en er
heeft zich vaak laagwaardige industrie ontwikkeld. Deze landen zijn op het gebied van
kapitaal, kennis en hoogwaardige goederen meestal afhankelijk van landen uit het centrum en de
semiperiferie.
Veranderingen in het wereldsysteem
Het wereldsysteem is altijd in beweging, omdat een verandering in het ene land gevolgen heeft voor
andere landen.
● Zo was Azië vóór 1700 het centrum van de wereld
● Tussen 1750 en 1950 verschoof het economische en politieke zwaartepunt naar de van oudsher
hegemoniale staten zoals Groot-Brittannië, Duitsland, Nederland en Frankrijk. Daarna ontwikkelde
ook Amerika zich tot centrumland.
● De koloniën behoorden lange tijd tot de periferie. Pas na hun onafhankelijkheid waren een aantal
koloniën in staat zich economisch te ontwikkelen tot semiperifere landen.
Dekolonisatie
Dekolonisatie: zelfstandig worden van koloniën. De economische relatie tussen de nu onafhankelijke
landen en de centrumlanden veranderde nauwelijks.
● De gedekoloniseerde landen waren na de onafhankelijkheid weliswaar politiek soeverein, maar
bleven economisch afhankelijk van de landen in Europa. Grote mno’s namen voor een deel
de rol van de oude koloniale machthebbers over.
● Ruilvoet: ‘ruil’ van land- en mijnbouwproducten tegen industrieproducten
1.1
Globalisering: het proces van internationale vervlechting van de levens van
mensen, en de internationale uitwisseling van goederen en geld op het gebied
van kennis en cultuur.
Het verleden
Voor de 15e eeuw handel over lange afstanden in Azië en Amerika
(machtscentrum Azië)
Vanaf de 15e eeuw Spanje, Portugal, Nederland, Britse Rijk stichtten koloniën
waar de landbouwproducten en grondstoffen vandaan haalden.
- VOC was in 1602 de eerste MNO van de wereld
Vanaf de 16e eeuw kolonialisme: het systeem waarin vooral Europese landen
gebiedsdelen bezetten uit economische en/of politieke overwegingen, of als
vestigingsgebied. koloniale gebieden werden politiek en economisch
verbonden met Europa. Militaire macht werd steeds belangrijker.
- Vestigingskolonie: gebieden waar Europeanen naartoe migreerden.
- Exploitatiekolonie: winst voor Europese landen en ondernemingen was het
belangrijkste, met onderdrukking, bezet en geweld.
Slavernij
Een van de schaduwzijden van het kolonialisme van de slavernij. Portugal,
Spanje, Nederland en de UK lieten de tot slaaf gemaakten uit landen in Afrika op
grote plantages zwaar werk doen = driehoekshandel: slaven uit West-Afrika
landen in Noord- en Zuid-Amerika winst naar Europa. Er braken regelmatig
opstanden uit.
Industrialisatie
Vanaf 18e eeuw: industrialisatie in Europa. Hierdoor veranderde de internationale arbeidsverdeling:
de verdeling van economische activiteiten over landen, waarbij landen zich toeleggen op de
productie van die goederen/grondstoffen, waar men relatief goed in is of waar de voorwaarden
gunstig voor zijn.
● Om grond- en hulpstoffen voor de industrie te kunnen importeren, werd geïnvesteerd in het
ontsluiten van koloniën en andere veraf gelegen gebieden door het aanleggen van infrastructuur. De
handel werd sneller en grootschaliger.
● Eind 19e en begin 20e eeuw: er ontstond in de koloniën en in de koloniale mogendheden een
nieuwe zakelijke elite met toegang tot een wereldmarkt.
● De koloniale mogendheden produceerden voor hun eigen bevolking, maar ook voor de export,
bijvoorbeeld naar de koloniën.
, Geopolitiek en imperialisme
Hegemoniale staat: een staat die met politieke, economische en militaire
middelen een overheersende en beslissende rol speelt in de wereld.
Geopolitiek: het verschijnsel dat landen economische, politieke en militaire
middelen inzetten om hun invloed op bepaalde gebieden te vergroten.
Imperialisme: het vergroten van de greep van hegemoniale staten op de
koloniën in de 19e eeuw.
● De eerste hegemoniale staten waren Spanje en Portugal. In Zuid-, Zuidwest- en
Oost-Azië hadden Frankrijk, Groot- Brittannië en Nederland vanaf de 19e eeuw
alle drie een grote machtspositie.
● In de tijd van het imperialisme kreeg de handel alle kenmerken van het op
winst gerichte kapitalisme en nam de wereldhandel toe de winsten uit de
industrialisatie en wereldhandel kwamen terecht bij de koloniale machten in
die landen groeide de welvaart sterk
1.2
Wereldsysteem: centrum-periferiemodel
Een wereldsysteem is het centrum-periferiemodel. Het bestaat uit alle landen in de wereld met de
economische en politieke relaties daartussen.
● Centrum: de landen die de wereldhandel en wereldpolitiek beheersen. Dit zijn welvarende landen
met een hoogwaardige hightechindustrie en dienstverlening, waar de economie draait
op kennis en kapitaal. Beslissingen die regeringen in deze landen nemen, hebben direct gevolgen
voor andere landen.
● Semiperiferie: landen die niet meer alleen afhankelijk zijn van de export van land- en
mijnbouwproducten naar de centrumlanden, maar waar ook de (hoogwaardige) industrie zich
ontwikkelt. Hier groeit de binnenlandse afzetmarkt.
● Periferie: landen met een laag inkomen. Ze exporteren vooral land- en mijnbouwproducten en er
heeft zich vaak laagwaardige industrie ontwikkeld. Deze landen zijn op het gebied van
kapitaal, kennis en hoogwaardige goederen meestal afhankelijk van landen uit het centrum en de
semiperiferie.
Veranderingen in het wereldsysteem
Het wereldsysteem is altijd in beweging, omdat een verandering in het ene land gevolgen heeft voor
andere landen.
● Zo was Azië vóór 1700 het centrum van de wereld
● Tussen 1750 en 1950 verschoof het economische en politieke zwaartepunt naar de van oudsher
hegemoniale staten zoals Groot-Brittannië, Duitsland, Nederland en Frankrijk. Daarna ontwikkelde
ook Amerika zich tot centrumland.
● De koloniën behoorden lange tijd tot de periferie. Pas na hun onafhankelijkheid waren een aantal
koloniën in staat zich economisch te ontwikkelen tot semiperifere landen.
Dekolonisatie
Dekolonisatie: zelfstandig worden van koloniën. De economische relatie tussen de nu onafhankelijke
landen en de centrumlanden veranderde nauwelijks.
● De gedekoloniseerde landen waren na de onafhankelijkheid weliswaar politiek soeverein, maar
bleven economisch afhankelijk van de landen in Europa. Grote mno’s namen voor een deel
de rol van de oude koloniale machthebbers over.
● Ruilvoet: ‘ruil’ van land- en mijnbouwproducten tegen industrieproducten
