Samenvatting Dierengedrag

SAMENVATTING DIERENGEDRAG




1. Inleiding
1.1 Wat is gedrag?
- Eenvoudige bewegingen en complexe gedragingen
- Basis van het gedrag is neurologisch
o Autonoom zenuwstelsel
o Perifeer zenuwstelsel
o Prikkels die zich verplaatsen over neuronen en vrijstelling van
neurotransmittoren
- Medicatie voor dieren met gedragsproblemen
o Scheidingsangst van de hond → Clomicalm

1.2 Wat is (toegepaste) ethologie?
- Ethologie
o Studie van het gedrag
o Beschrijvende ethologie
 Ethogram = inventaris van alle gedragselementen van een soort
 Oskar Heinroth
 Dieren in vrije natuur
 Uitwendig zichtbaar
o Vergelijkende ethologie
 Gedragsbeschrijvingen van dieren van verwante soorten vergelijken
o Experimentele ethologie
 Tinbergen – theorie over inprenting
 4 vragen van Tinbergen
o Causaliteit – waardoor wordt het gedrag veroorzaakt?
o Functie – wat is de functie van het gedrag?
o Ontogenie – hoe ontwikkelt het gedrag zich tijdens de
levensloop van het individu?
o Fylogenie – hoe is het gedrag ontwikkeld in de evolutie?
o Cognitieve ethologie
 Vanaf 1970
 Onderzoek naar subjectieve ervaringen en denkprocessen
o Toegepaste ethologie
 Kennis en inzichten verworven door observaties van wilde dieren
toegepast bij gedomesticeerde diersoorten
 Welzijn van landbouwhuisdieren, dieren in dierentuinen en proefdieren
 Onderzoek naar effect mens-dier interacties

1.3 Grondleggers van de ethologie
- Niko Tinbergen
o Experimentele ethologie
o Sleutelprikkels
 Welbepaald gedrag als reactie op heel specifieke stimulus
 Sign-stimulus of signaal-stimulus




1

, SAMENVATTING DIERENGEDRAG




Voorbeeld - zilvermeeuwkuiken
Kuiken pikt met bek naar de rode vlek op de bek van het ouderdier → ouderdier braakt
voedsel uit.
- Reactie: pikgedrag van kuiken
- Onderzoeksvraag: welke prikkel lokt pikgedrag uit?
- Onderzoek:
o Kunstmatige modellen – verschillende vormen, kleuren en contrasten
- Resultaat:
o Rode vlek – hevigste reactie
o Toename contrast en smallere snavel – verhoogde pikreactie
o Rode vlek, smal oppervlak en horizontale beweging – van groot belang




Andere voorbeelden:
1. Roodborstmannetje valt ander mannetje aan – sleutelprikkel: rode borstvlek
2. Stekelbaarsmannetje valt ander mannetje aan – sleutelprikkel: rode kleur


- Supranormale stimuli of supernormale prikkels
o Intensiteit in de natuur niet te vinden ten opzichte van de normale
sleutelprikkel
o Bij zilvermeeuwen meer pikgedrag naar smal staafje met rode strepen dat
heen en weer beweegt dan echte snavel van ouders
o Bij mensen
 Reclame (supranormaal lange benen, supranormaal dikke lippen, …)
 Karikaturen
- Konrad Lorenz
o Inprenting voor bepaalde sociale leerprocessen
 Volgreactie: inprenten en volgen van een ouderbeeld
 Aanwezigheid van sociale partners tijdens de gevoelige of sensitieve
periode
 Sociale gedragspatronen zijn aangeboren en soortspecifiek
o Gedrag via inprenting aanpassen aan sociaal samenleven met soortgenoten
= socialisatie
o Irreversibiliteit
o Seksuele partnerkeuze




2

, SAMENVATTING DIERENGEDRAG




Voorbeeld – volggedrag van eendenkuikens
Kuikentjes volgen bewegende voorwerpen die ze waarnemen na het uitkippen.
- Meest sensitieve periode: 14-16u na uitkippen
- Als men een ander voorwerp gebruikt, volgen de kuikens dit


- Karl von Frisch
o Gedrag van bijen
 Complex en uitgebreid communicatiesysteem
 Rondedans en kwispeldans – informatie
 Richting voedselbron
 Afstand bijenkast tot voedselbron




2. Communicatie
2.1 Wat is communicatie?
- Definitie: communicatie treedt op wanneer een dier reageert op de signalen die
worden uitgezonden door een ander dier


Voorbeeld – mannelijke wenkkrabben
Een van de scharen van de krab is in verhouding tot de andere zeer groot
- Groter dan nodig om voedsel te vergaren → signaalfunctie
- Ritmische beweging in de lucht
o Signaal naar vrouwelijke krabben tijdens de balts
o Signaal naar mannelijke krabben tijdens agonistische interacties


- Bovenstaande definitie onvoldoende
o Interspecifieke communicatie
 Soms geen voordeel voor een van beide partijen
 Communicatie levert wederzijds voordeel op
 Ook niet volledig correct
o Mimicry
 Communicatie?
 Geen voordeel voor de ontvanger
- Verschil in definitie van communicatie levert soms andere data op
o Onderzoek bij rhesusapen
 Altmann
 50 signalen
 Acties die effect hadden op gedrag van anderen




3

, SAMENVATTING DIERENGEDRAG


 Hinde en Rowell
 22 signalen
 Acties die speciaal lijken te zijn ontstaan om gedrag van
anderen te beïnvloeden

- Voorwaarden communicatie
o Zender produceert een signaal (fuctie-doel)
o Ontvanger vangt signaal op met zintuigen
o Reactor reageert met respons
o Respons heeft biologische betekenis voor actor en reactor = wederzijds
voordeel
- Metacommunicatie
o Signaal zegt iets over de signalen die volgen
o Verduidelijkt
o Geeft andere betekenis aan een ander signaal
o Voorbeelden
 Speelboog bij honden
 Alles na boog bedoeld als spel
 Vaak gepaard gaand met een zwiepende staart
 Speelgezicht bij apen
 Gelaatsuitdrukking met open mond
 Zowel bij jonge dieren als volwassen dieren
 Beantwoord door dier met eveneens een
speelgezicht
- Types signalen
o Digitale signalen
 Alles-of-nietssignalen
 Eenvoudige boodschappen
 Steeds op dezelfde manier
o Graduele signalen
 Variatie in complexiteit en intensiteit
 Gradaties




4

, SAMENVATTING DIERENGEDRAG


2.2 Soorten communicatie
Olfactorische of chemische communicatie

Olfactorische signalen
Chemische signalen
Geursignalen

Akoestische of auditieve communicatie

Akoestische signalen
Vocale signalen
Auditieve signalen

Visuele communicatie

Visuele signalen

Tactiele communicatie

Tactiele signalen




2.2.1 Chemische communicatie
- Zender: productie van chemische stoffen → ontvanger: opvangen stoffen door
reukorganen
o Voordeel:
 Gemakkelijke verspreiding – ver dragend (lucht, water)
 Vrij eenvoudige zintuigen
o Nadeel:
 Trage fade-out
- Deel van geursignalen bevatten feromonen
o Stoffen die door dier worden geproduceerd om bij een soortgenoot reactie te
veroorzaken
o Elk feromoon heeft bij alle individuen dezelfde betekenis
o Uitsluiten voor dit doel gevormd
o Detectie door vomeronasaal orgaan
- Feromonen
o Bijen
 Koning produceert koninginnenstof
 Verhindert dat werksters eitjes leggen
o Feromoon over heel de kolonie verspreid door hofdames
o Bij sterfte koningin, geen hormoon
 Werksters leveren langer koninginnengelei aan
larve in koninginnencel
 Verhindert dat werksters koninginnencellen bouwen
 Werksters
o Nectarrijke bloemen markeren




5

, SAMENVATTING DIERENGEDRAG


o Nectararme bloemen markeren
o Termieten
 Arbeiders, soldaten, geslachtsdieren: elke kaste, eigen feromoon
 Mengeling bij larven
 Uitgroeien binnen nodige kaste
o Naakte molrat
 Eusociaal
 Kastensysteem
 Gemeenschappelijke broedzorg
 Overlappende generaties
 Koningin, werksters, soldaten
 Nakomelingen koningin zijn onvruchtbaar
 Dominant gedrag
 Stof in urine
o Geursignalen hond
 Anaalklieren, glandulae circumanales, staartklierm klieren in
uitwendige gehoorgang, klieren in voetzoolkussentjes (tastballen),
gebied tussen melkklieren (intermammair gebied)
 Urine, feces, vaginale secreties




o Geursignalen kat
 Huidklieren
 Voetzoolkussentjes, kin,
perioraal, oren, temporaal, staart,
(peri)anaal, intermammair
 Urine
 Sproeien
 Gehurkt
- Geursignalen
o Flemen
 Opname van moleculen van feromonen in het vomeronasaal orgaan
 Orgaan van Jacobson
 Kop hoog – optrekken bovenlip
 Schaap, paard, geit, kat, …
 Detectie oestrus
o Bang dier op behandeltafel
 Achterlaten van alarmferomoon
 Effect op volgend dier op tafel
 Tafel dus altijd goed reinigen

2.2.2 Akoestische communicatie
- Zender: productie van geluidssignalen → ontvanger: ontvangen signalen met het oor
o Voordeel:
 Ver dragend
 Snelle fade-out




6

, SAMENVATTING DIERENGEDRAG


 Op korte tijd veel informatie overdragen

2.2.3 Tactiele communicatie
- Rechtstreeks lichamelijk contact informatie overbrengen van zender naar ontvanger
o Voordeel:
 Snelle fade-out
o Nadeel:
 Niet ver dragend
 Enkel tussen 2 individuen die vlak bij elkaar vertoeven
- Voorbeelden
o Vlooien of grooming
 Vachtverzorging
 Sociale banden verstevigen – onderwerping tonen
o Allogrooming
 Poetsen bij paarden
 Wederzijds likken bij katten
o Allorubbing
 Wederzijds wrijven bij katten
o Uiermassage door biggen
 Zeug gaat liggen, ritmisch knorren
 Knorfrequentie stijgt rond
oxytocinevrijstelling door hypofyse
 Zuigen van biggen
 20 sec later melkejectie


o Chimpansee, bonobo en mens
 Handen schudden
 Kussen

2.2.4 Visuele communicatie
- Visuele signalen worden opgevangen door het oog
o Voordeel:
 Snelle fade-out
 Veel variatie
 Gradatie
o Nadeel:
 Licht nodig
 Signalen moeten op fotoreceptoren vallen = niet ver dragend
- Kleursignalen
o Fregatvogel
 Rode borst
o Pauw
 Staart
o Cichliden
 Uiterlijk kan zeer snel veranderen
 Naargelang de stemming
- Houdingen
o Gradueel signaal
o Faciale expressie
o Dreiggedrag



7