Samenvatting Middeleeuwen 2022
Week 1
De ontdekking van de hemel
Orde der wezens: ordening is de rangschikking van wezens.
Engel Heeft geen taal nodig om gedachten te uiten. Engelen communiceren met god
middels introspectie.
Mens Is in staat te communiceren door gebruik te maken van taal. Ook draagt de
mens verstand bij zich over goed en kwaad.
Dier Is in het bezit van emotie
Plant Wordt gekenmerkt door groei
Steen Wordt gekenmerkt door te bestaan.
De Middeleeuws cultuur is doordesemd van het christelijk geloof. In bovenstaande ordening
fungeren heiligen als bemiddelaar tussen god en de mensen.
De aarde is in de Middeleeuwen het centrum van de kosmos. De middeleeuwers dachten niet dat de
aarde plat was. Kaarten waren tweedimensionaal, dus was het lastig om een bol te suggereren. In de
teksten die bij de kaarten stond dat de aarde rond was. Dit was een ontdekking uit de oudheid.
Sterren hadden een vaste positie ten opzichte van elkaar. Planeten bewegen volgens patronen. De
hemel omsluit de aarde. Alles onder de maan is veranderlijk, dit betekent minder harmonieus en dus
chaotischer. God was zichtbaar in patronen en harmonie. In alles werd er gestreefd naar harmonie.
Men kan zeggen hoe minder invloed van god, hoe minder harmonie. Andersom: hoe meer menselijke
invloed, hoe meer chaos.
Datering: terminus post quem (vroegst mogelijk): 1179 [ontstaan bron]; terminus ante quem (laatst
mogelijk): 1279 [Lat. vert], waarschijnlijk in de periode 1250-1260.
De ontdekking van de wereld
In de Middeleeuwen werden kaarten gemaakt. De interpretatie van de kaart is afhankelijk van de
kennis die de lezer van de kaart bezit. Bij de interpretatie is, veel meer dan de geografische waarheid,
de intellectuele en symbolische waarde.
De reis van Sint Brandaan (1150)
Dit verhaal is een queeste die geheel draait om religie. De hoofdpersoon is een Ierse abt die rondvoer om
kloosters te stichten.
Brandaan is abt. Hij leest een boek waarin allerlei natuurverschijnselen aan de orde komen. Hij gelooft de
inhoud, zolang hij het niet met eigen ogen ziet. Hij verbrande het boek en vervloekte de schrijver ervan.
Terwijl hij het boek verbrandt, sprak een engel tegen hem die vertelde dat hij een zonde had begaan. De
engel zegt dat hij zal ontdekken wat waar is en wat onwaar is. De engel stuurt hem voor negen jaar het
water op. Brandaan schrijft alles wat God hem laat beleven op in het boek. Brandaan nam twee
kapelanen mee. Eén van hen was schuldig aan diefstal (verleidt door de duivel met een teugel) en moest
daarom hij naar het hellevuur. Op zee duikt er voor hen een immens dier (eerst lijkt het op een draak,
, later op een hert) (uit een wolk) op. Uiteindelijk ging het dier weer terug de wolk in. Brandaan dankte God
daarvoor. Vervolgens gingen ze aan land. Het eiland schoot, nadat de monniken waren gaan hakken, de
oceaan in. De lieden sprongen het schip op. De kust kwam onder water te staan. De wind stuurde het
schip alle kanten op. De abt vermoedde dat het eiland een grote vis was. Plotseling komt er voor het schip
een soort zeemeermin uit het water. Brandaan vertelt de monniken telkens goede hoop te houden en op
God te vertrouwen. Uiteindelijk gaat de ‘meermin’ ten onder. Het gezelschap komt aan bij een eiland.
Daar leven mensen die kou en hitte moeten doorstaan, omdat zij voedsel en drinken hebben onthouden
van de armen. Brandaan bad voor deze mensen. De mensen kregen verlichting (iets drinken en hun
handen nat maken). Op zee speelde wederom de wind op. God gaf richtingsaanwijzingen aan Brandaan.
Vervolgens komt het schip bij een rots waarop een klooster staat. Ze aten daar met z’n allen. Vervolgens
voeren ze verder. Nu zagen ze een rots met daarop een kluizenaar, die de koning van Pamfilië en
Cappadocië bleek te zijn. Hij had zijn zus bemind, ze hadden twee zonen gekregen. De koning had zijn
vrouw en één zoon vermoord. De andere zoon was door de bliksem getroffen. Hij vluchtte en kwam na
een ramp op de steen terecht. Brandaan bidt tot god en vertrekt vervolgens. Het gezelschap komt bij een
helleput. Daar zitten verschillende zondaars die een hoge functie bekleedden. Het gezelschap komt
achtereenvolgens nog langs: een eiland met een bodem van goud waar een teugeldiefstal plaatsvond, de
Sirene, een reus, een orkaan, een monnik, Judas en brandende vogels. Uiteindelijk is het boek
volgeschreven. Dit betekent dat de pelgrimage van Brandaan ten einde is. Niet lang daarna sterft
Brandaan.
Het hiernamaals is een belangrijk thema in het verhaal. Drie factoren die een rol spelen bij de bepaling
welk vervolg het leven van eenieder kent zijn: het eigen gedrag, Gods rechtvaardigheid en Gods genade.
Hieronder worden een aantal personen of situaties besproken met de factor die in deze situatie (of bij dat
personage) aanwezig was.
Koning van Pamfilië en Cappadocië: Gods genade, want de koning blijft in leven dankzij het voedsel dat
god hem verschaft.
De Helleput: het eigen gedrag is de reden voor het belanden is de helleput. Het belanden in de put strookt
met de rechtvaardiging van God.
Teugeldiefstal: het eigen gedrag, want het stelen is een opdracht van de duivel.
Judas: “de zondaar aan God zelf” Het eigen gedrag van Judas rechtvaardigt de tocht naar de hel. Toch is
er ook sprake van Gods genade. Judas mag namelijk één dag bijkomen van de hel.
Morele les: Soms moet je iets geloven zonder het zelf waar te nemen.
Der nature bloeme, Jacob van Maerlant (1270)
In het boek worden creaturen (dieren en planten) beschreven. Dit boek is een bewerking van een
boek dat geschreven was in het Latijn. Van Maerlant bracht middels zijn boek kennis over aan
mensen die de Latijnse taal niet beheersten. Gezien het feit dat Der nature bloeme een bewerking is,
is er dus sprake van intertekstualiteit. Gezien het aantal overgeleverde werken kan worden
geconcludeerd dat der nature bloeme een popularisering is van Middelnederlandse verzen.
Bij het lezen van dit werk kun je je afvragen of Der nature bloeme een theologisch werk is of dat het
een biologische werk is.
Week 2
Handschriften en oude drukken
Een handschrift wordt in deze cursus aangeduid als een codex. Het woord manuscript wordt niet
gebruikt, dit begrip is dubbelzinnig. Een manuscript kan namelijk een middeleeuws handschrift zijn,
Week 1
De ontdekking van de hemel
Orde der wezens: ordening is de rangschikking van wezens.
Engel Heeft geen taal nodig om gedachten te uiten. Engelen communiceren met god
middels introspectie.
Mens Is in staat te communiceren door gebruik te maken van taal. Ook draagt de
mens verstand bij zich over goed en kwaad.
Dier Is in het bezit van emotie
Plant Wordt gekenmerkt door groei
Steen Wordt gekenmerkt door te bestaan.
De Middeleeuws cultuur is doordesemd van het christelijk geloof. In bovenstaande ordening
fungeren heiligen als bemiddelaar tussen god en de mensen.
De aarde is in de Middeleeuwen het centrum van de kosmos. De middeleeuwers dachten niet dat de
aarde plat was. Kaarten waren tweedimensionaal, dus was het lastig om een bol te suggereren. In de
teksten die bij de kaarten stond dat de aarde rond was. Dit was een ontdekking uit de oudheid.
Sterren hadden een vaste positie ten opzichte van elkaar. Planeten bewegen volgens patronen. De
hemel omsluit de aarde. Alles onder de maan is veranderlijk, dit betekent minder harmonieus en dus
chaotischer. God was zichtbaar in patronen en harmonie. In alles werd er gestreefd naar harmonie.
Men kan zeggen hoe minder invloed van god, hoe minder harmonie. Andersom: hoe meer menselijke
invloed, hoe meer chaos.
Datering: terminus post quem (vroegst mogelijk): 1179 [ontstaan bron]; terminus ante quem (laatst
mogelijk): 1279 [Lat. vert], waarschijnlijk in de periode 1250-1260.
De ontdekking van de wereld
In de Middeleeuwen werden kaarten gemaakt. De interpretatie van de kaart is afhankelijk van de
kennis die de lezer van de kaart bezit. Bij de interpretatie is, veel meer dan de geografische waarheid,
de intellectuele en symbolische waarde.
De reis van Sint Brandaan (1150)
Dit verhaal is een queeste die geheel draait om religie. De hoofdpersoon is een Ierse abt die rondvoer om
kloosters te stichten.
Brandaan is abt. Hij leest een boek waarin allerlei natuurverschijnselen aan de orde komen. Hij gelooft de
inhoud, zolang hij het niet met eigen ogen ziet. Hij verbrande het boek en vervloekte de schrijver ervan.
Terwijl hij het boek verbrandt, sprak een engel tegen hem die vertelde dat hij een zonde had begaan. De
engel zegt dat hij zal ontdekken wat waar is en wat onwaar is. De engel stuurt hem voor negen jaar het
water op. Brandaan schrijft alles wat God hem laat beleven op in het boek. Brandaan nam twee
kapelanen mee. Eén van hen was schuldig aan diefstal (verleidt door de duivel met een teugel) en moest
daarom hij naar het hellevuur. Op zee duikt er voor hen een immens dier (eerst lijkt het op een draak,
, later op een hert) (uit een wolk) op. Uiteindelijk ging het dier weer terug de wolk in. Brandaan dankte God
daarvoor. Vervolgens gingen ze aan land. Het eiland schoot, nadat de monniken waren gaan hakken, de
oceaan in. De lieden sprongen het schip op. De kust kwam onder water te staan. De wind stuurde het
schip alle kanten op. De abt vermoedde dat het eiland een grote vis was. Plotseling komt er voor het schip
een soort zeemeermin uit het water. Brandaan vertelt de monniken telkens goede hoop te houden en op
God te vertrouwen. Uiteindelijk gaat de ‘meermin’ ten onder. Het gezelschap komt aan bij een eiland.
Daar leven mensen die kou en hitte moeten doorstaan, omdat zij voedsel en drinken hebben onthouden
van de armen. Brandaan bad voor deze mensen. De mensen kregen verlichting (iets drinken en hun
handen nat maken). Op zee speelde wederom de wind op. God gaf richtingsaanwijzingen aan Brandaan.
Vervolgens komt het schip bij een rots waarop een klooster staat. Ze aten daar met z’n allen. Vervolgens
voeren ze verder. Nu zagen ze een rots met daarop een kluizenaar, die de koning van Pamfilië en
Cappadocië bleek te zijn. Hij had zijn zus bemind, ze hadden twee zonen gekregen. De koning had zijn
vrouw en één zoon vermoord. De andere zoon was door de bliksem getroffen. Hij vluchtte en kwam na
een ramp op de steen terecht. Brandaan bidt tot god en vertrekt vervolgens. Het gezelschap komt bij een
helleput. Daar zitten verschillende zondaars die een hoge functie bekleedden. Het gezelschap komt
achtereenvolgens nog langs: een eiland met een bodem van goud waar een teugeldiefstal plaatsvond, de
Sirene, een reus, een orkaan, een monnik, Judas en brandende vogels. Uiteindelijk is het boek
volgeschreven. Dit betekent dat de pelgrimage van Brandaan ten einde is. Niet lang daarna sterft
Brandaan.
Het hiernamaals is een belangrijk thema in het verhaal. Drie factoren die een rol spelen bij de bepaling
welk vervolg het leven van eenieder kent zijn: het eigen gedrag, Gods rechtvaardigheid en Gods genade.
Hieronder worden een aantal personen of situaties besproken met de factor die in deze situatie (of bij dat
personage) aanwezig was.
Koning van Pamfilië en Cappadocië: Gods genade, want de koning blijft in leven dankzij het voedsel dat
god hem verschaft.
De Helleput: het eigen gedrag is de reden voor het belanden is de helleput. Het belanden in de put strookt
met de rechtvaardiging van God.
Teugeldiefstal: het eigen gedrag, want het stelen is een opdracht van de duivel.
Judas: “de zondaar aan God zelf” Het eigen gedrag van Judas rechtvaardigt de tocht naar de hel. Toch is
er ook sprake van Gods genade. Judas mag namelijk één dag bijkomen van de hel.
Morele les: Soms moet je iets geloven zonder het zelf waar te nemen.
Der nature bloeme, Jacob van Maerlant (1270)
In het boek worden creaturen (dieren en planten) beschreven. Dit boek is een bewerking van een
boek dat geschreven was in het Latijn. Van Maerlant bracht middels zijn boek kennis over aan
mensen die de Latijnse taal niet beheersten. Gezien het feit dat Der nature bloeme een bewerking is,
is er dus sprake van intertekstualiteit. Gezien het aantal overgeleverde werken kan worden
geconcludeerd dat der nature bloeme een popularisering is van Middelnederlandse verzen.
Bij het lezen van dit werk kun je je afvragen of Der nature bloeme een theologisch werk is of dat het
een biologische werk is.
Week 2
Handschriften en oude drukken
Een handschrift wordt in deze cursus aangeduid als een codex. Het woord manuscript wordt niet
gebruikt, dit begrip is dubbelzinnig. Een manuscript kan namelijk een middeleeuws handschrift zijn,
