Samenvatting handboek: Het Verdriet van Spanje

Samenleving en cultuur in Spanje: ‘Het verdriet van Spanje’
INTRODUCTIE:
Het verhaal van de natie
Natie:
- Elke natie heeft behoefte aan een verhaal
- Elke natie is product van zo’n verhaal
- Resultaat van botsende narratieve + onder invloed van plaatselijke/mondiale factoren  1 visie overhand
+ bepaald verhaallijn toekomst
- Andere mogelijke verhaallijnen afgeblokt/stopgezet/retroactief uitgewist
- Verhaal van natie = 3 dimensies:
 Verleden: houvast = stichtingsdatum, heldenfeit, goddelijke scheppingsverhaal, …
 Heden
 Toekomst: onzeker => zal natie slagen om verhaallijn te verdedigen?
Religieus wereldbeeld is bron van kracht om deze bedreiging te overwinnen
 Seculiere democratie: onzekerheid groot: geen vooraf bepaald pad, onbekende eindbestemming

- Hoe NATIE definiëren?
= ondefinieerbaar (wapen van antinationalisten!)
 Natie als hersenschim in de hoofden van nationalisten
= definitie: natie als product van nationalisme/ natie als verbeelde gemeenschap

- In hoofd van nationalisten: beeld van natie als organisch wezen, lichaam dat beschermt dient te worden
tegen ziektes en dood + bloed belangrijkste levenssap
- Ras en religie in een etnisch-nationalistisch wereldbeeld = communicerende vaten
 Eigen volk bloedzuiger houden (nazi-Duitsland + Spanje onder inquisitie)

Catalaanse kwestie = slechts 1 symptoom van de onvoltooidheid van Spaanse natie

Een biologisch christendom:
- Traditionele Spaans-nationalistische wereldbeeld: christendom als essentie van Spaanse volk/kern van
Spaanse identiteit
- Idee van etnisch/biologisch christendom dat van generatie op generatie w doorgegeven
 Belangrijk ingrediënt v onderwijs en socialisatiepatroon tijdens Franco-regime
 Dragende ideologie van dictatuur

- Christen vs. moor => verschillende uitdrukkingen: mensheid ingedeeld in 2 categorieën:
 Eigen sociaal-culturele norm = christelijk + alles wat afwijkt is Moors
 Uitdrukking: ‘o todos moros o todos cristianos’ (=ied moet gelijk behandeld worden)
 ‘Leren wie de Moren zijn en wie de christenen’
 ‘Leren gedragen als een christen’
 ‘Wie niet gedoopt is een Moor’ (quien no se bautiza es un moro)
- Spaanse taal = synoniem van christen-taal
- Identiteit van Santiago Matamoros (apostel Jakobus/de Morendoder) = patroonheilige van Spanje
 Afgebeeld als strijder te paard
 Met zwaard moslims vermoorden

711: Spaanse volk contact met de Moor
- Begindatum van moslimaanwezigheid op Iberisch schiereiland
- Volk tijdens voorafgaande prehistorische periode.  Geen Spanjaarden (net zoals oude Romeinen geen
Italianen waren)

Wat voorafging: de Spaanse etnische prehistorie in een notendop
- Vanaf 3e E VC: romeinse overheersing van Iberisch schiereiland
 Iberische talen verdwenen + Volkslatijn werd taal van bevolking (overkoepelende naam: hispani)
 Enige gebied dat eraan ontsnapte = ruwe bergachtige Baskenland
Pre-romeinse taal: Euskera / Baskisch
 Verval van West-Romeinse rijk
 Visigoten aan macht (2e helft 5e eeuw)
Hele schiereiland onder controle
Hoofdstad: Toledo (vandaag zetel van Spaanse kerk)
Voerden katholieke monarchie in (later symbool van pol identiteit Spanje)
 Ondergang Visigotische rijk + bliksemsnelle expansie v islam vanuit Iberisch Schiereiland
 711: islamitische troepen o.l.v. Berber Tarik staken Straat van Gibraltar over + versloegen Visigotische
koning Rodrigo (slag van Guadalete in provincie Cadiz)
 Bekend als ‘Het verlies van Spanje’/’La perdida de Espana’
 Moslimstrijders enkele jaren hele schiereiland onder hun heerschappij
 Visigotisch christenen in Noord-Spanje: in 722- Covadonga eerste overwinning op islamitische
veroveraars
 Hun aanvoerder = Don Pelayo: eerste vorst van Koninkrijk Asturië
(Herstel v Visigotische katholieke monarchie)

, Samenleving en cultuur in Spanje: ‘Het verdriet van Spanje’
 Deel van Spanje dat vanaf 711 onder moslimheerschappij = al-Ándalus
Los van Arabische rijk + eerste onafhankelijke emiraat (+later kalifaat) met als hoofdstad Córdoba
 Interne politiek conflicten: kalifaat in verval
 Versnippering van kleine koninkrijken (= taifas)
 1085 christelijke veroveraar met hulp van Europese kruisvaarders: oude Visigotische hoofdstad Toledo
opnieuw onder christelijke heerschappij
 Weg vrij voor herovering v westelijke deel v huidige Andalusië
 9e E – koninkrijk Asturië: graf gevonden v apostel Santiago – nabij Compostella
Dezelfde eeuw: Santiago had troepen o.l.v. Asturiaanse vorst wonderbaarlijk bijgestaan
 Als dankbetuiging: pelgrimstocht
 Territoriale expansie v christenen => leidde tot vorming nieuwe koninkrijken
(Leon, Castililla, Galicië)
 Aan oostkant schiereiland: ontstaan koninkrijken: Navarra + Aragon + graafschap Barcelona
 Actieve rol van koninkrijk Castilië: sterke verspreiding v taalkundige variant v deze streek
 Castiliaans later synoniem van Spaanse taal
 Huwelijk tussen Isabella van Castilië en Fernando van Aragon => vereniging twee koninkrijken
 13eE: al-Ándalus verkleind tot koninkrijk van Granada
 Inname Granada door Isabella en Fernando = einde aan politieke aanwezigheid v islam op Iberisch
schiereiland
 Koningspaar door paus beloond: titel: Reyes Católicos
 Christelijke machtsherovering = Reconquista




BLOED EN RELIGIE ALS BOUWSTENEN VAN DE NATIE:
Convivencia: christenen, moslims en joden

, Samenleving en cultuur in Spanje: ‘Het verdriet van Spanje’


- Kolonisatie v gebied (722-1492) door christenen werd heroverd: verschillende manieren:
1. Cartapuebla: koninklijke vrijbrief liet onderdanen toe om dorpen/steden op te richten in het heroverde
gebied
 Deze woonkernen meestal volledig bevolkt door christelijke kolonisten uit noorden van schiereiland
 Reconquista meer zuidwaarts = vorst kende uitgestrekte gebieden toe aan heroveraars (=
repartimientos)
 Leidde tot grootgrondbezit in handen v adel + Kerk + ridderorden
 Afhankelijk v omstandigheden: moslims uit heroverde gebied gedreven + gebied etnisch gezuiverd
 Andere gevallen: religieuze minderheden op grondgebied getolereerd + in ruil belasting
 Behoefte aan werkkrachten in dunbevolkte heroverde gebied
 Etnisch-religieuze gemeenschappen = castas: leven samen onder christelijk gezag
= convivencia
 Geboorte binnen 1 v.d. 3 kasten (christenen, moslims, joden) bepaalde plaats v individu in
maatschappij
 Woord ‘casta’ = ‘soort’
!! niet met latijn castus = kuis
 Zuivere afstamming = afwezigheid v bloedvermenging met joden of Moren
 ‘Kaste’ vandaag in indiase hindoemaatschappij  door Iberische koloniale expansie in 16e eeuw

Zuiverheid en christelijke suprematie
- Convivencia = kopie v al-Andalus  kende statuut dhimmi toe aan religieuze minderheden
- Model gebaseerd op principe v verdraagzaamheid t.o.v. ‘volkeren van het Boek’ (joden en christenen)
 Symbool: grafopschrift koning Ferdinand III (christelijke vorst – heroverde Sevilla in 13 e eeuw)
= opschrift: tekst in Latijn + Castiliaans + Arabisch + Hebreeuws
 Latijn – maakte duidelijk: christenen hadden politieke macht opnieuw in handen
 Drie andere talen: vorst heerste over een bevolking samengesteld uit drie religieuze
kasten
- Christenen, joden en moslims: gesloten gemeenschappen + elk sociale grenzen afschermden – keken
nauw toe op behoud v etnisch-religieuze zuiverheid
 Religieuze identiteit = bepalend voor maatschappelijke domeinen (rechtspraak, onderwijs, familie,
huwelijk, …)
 Christelijke heersers: trachten naleving v islamitische + joodse gemeenschap te garanderen
 Christelijke wetgever: bestraft jood die zich niet orthodox gedroeg/die sabbat niet
respecteerde/in bezit van joods-heterodoxe lectuur
 Afvalligheid + bekering  praktijken botsen met principe waarbij geboorte binnen religieuze
gemeenschap bepalend was voor sociale identiteit
 Bron v sociaal conflict
 Als misdrijf vervolgd
 Christelijke wetgever: doodstraf aan christenen die zich bekeerden tot jodendom/islam
 Moslims/joden veroordeelden elke vorm v afvalligheid binnen hun rangen (bijgestaan door
chri wetgever)
 Bekeringen tot christendom: toegestaan
 Maar geen echt bekeringbeleid + elke vorm v christ bekering strenge voorschriften
 Bekeringen tussen joden en moslims onderling verboden (tegen joodse gebruik v bekeren v
Moorse slaven)
 Endogamie (huwen binnen eigen religieuze gemeenschap) waren functioneel principe v
samenlevingsmodel
 Huwelijken + seksueel contact tussen leden verschillende religies = strafbaar
(Joden voor dit misdrijf strenger gestraft dan moslims)
 Elke kaste eigen instellingen om religieuze zuiverheid waarborgen (naast overkoepelende wetgeving)
 Bekeerlingen per definitie onzuiver
 Zuiverheidsbepalingen -> strikter naarmate gevaar bestond voor besmetting v chri rituele
plaatsen of voorwerpen
 Niet-christenen mochten geen kerk betreden tijden de eredienst
 Joden mochten geen christelijke liturgische voorwerpen aanraken
 Op christelijke feestdagen: uitzonderlijke segregatiemaatregelen: joden verplicht
binnenblijven tijdens Heilige Week voor Pasen
 Christenen mochten geen gesprekken aanknopen met joden (tenzij noodgeval bv contact
patiënt en arts: meestal joodse origine)
 Verbod op deelname aan sociale activiteit van andere kasten (huwelijksfeesten,
begrafenissen)
 Verbod op opvoeden kinderen v andere kaste
 Vlees afkomstig andere kaste verboden/samen eten andere kaste verboden
 Vanaf 15e eeuw: verstrenging
 Joden en moren niet meer voedsel verkopen aan christenen/medicijnen toedienen
 Artsen meestal joods dus wel nog christenen Joosse arts raadplegen maar
voorgeschreven medicijn moest door christen bereid zijn

, Samenleving en cultuur in Spanje: ‘Het verdriet van Spanje’


Segregatie, interactie, verdraagzaamheid


- Strenger segregatieregels in Castilië (bv verplichte gettovorming voor joden en moslims) => gericht op
bescherming van de etnisch-religieuze zuiverheid
- Segregatie tussen kasten = basisprincipe v samenlevingsmodel
- Joden en moslims geduld in maatschappij => zolang geen bedreiging voor christelijke zuiverheid en
politieke suprematie
 Door contact tussen kasten zo veel mogelijk te beperken

 Joden en moslims: eigen wijken, geconcentreerd in eigen straten
(juddery/morería in vele steden Toledo, Cordoba, Granada, Lisbon, …)
= wijken afgeschermd met poorten en omwalling
 oorspronkelijk meestal spontaan ontstaan
 vanaf 15e eeuw: ruimtelijke ordening verplicht + verboden christenen joodse/Moorse wijken
betreden
 andere vormen ruimtelijk contract:
 betrekken van dezelfde woning verboden
 joden/moslims/christenen eigen begraafplaatsen (Montejuïc; Barcelona voor joden)
 1258 eerste voorschriften uiterlijk en kledij van joden en moslims
 moslims mochten niet christelijke mode volgen
 typische islamitische haartooi verplicht
 vanaf 15 eeuw deze maatregelen strenger: via dragen v juwelen/edelmetalen  joden/moslims
uiterlijk kenteken
- Taakverdeling: overeen met driedelige kastenstructuur
 tijdens reconquista: christenen = militaire kaste + monopolie op Kerk en adel
 joden: financiële taken + handel + geneeskunde
 moslims: handarbeid + land- en tuinbouw = schoenlappers, pottenbakkers, … op land in handen van
christenen
(sterke concentratie v moslims in deze sectoren = christelijke afkeer voor mechanische/manuele
beroepen)
 Wet beschermde dominantie positie van christenen: toegang tot bepaalde beroepssectoren voor
joden/moslims aan banden leggen
(vooral joden: professioneel sterke concurrentie)
- Sommige beroep in ogen van christene zo onwaardig => uitvoering ervan door moslims/joden + geen
rivaliteit met christenen
- Harmonisch samenleven = beleid dat rekening hield met de godsdienstige eigenheden van elke
gemeenschap
 joden mochten sabbat vieren + over synagogen bezitten + godsdienstige boeken bezitten
 christelijke wetgever garandeerde onschendbaarheid van de synagoge + respecteerde in religieus
gemengde rechtszaken de joodse/islamitische voorschriften
(jood kon niet worden gedagvaard op sabbat)
!! principe van verdraagzaamheid = NIET gelijkheid !!
- Christelijke wetgever eiste discretie van moslims en joden bij belijden van hun religie + onvoorwaardelijk
respect voor de christelijke godsdienst
- Moslims en joden verplicht om naast eigen religieuze kalender ook christelijke kalender in acht te nemen
- In ruil voor betalen v belastingen: religieuze minderheden = persoonlijke bescherming v vorst
- Christelijke machtsmonopolie: rechtspraak  geschillen: tegen christene = strafmaat zwaarder
- Joden, moslims en christenen eigen religieuze wet
- ‘aljamas’: vertegenwoordigers v plaatselijke joodse en islamitische gemeenschap
 beschikte over verregaande bevoegdheden bij regelen v interne aangelegenheden
in handen van ouderlingen en familiehoofden
 men kwam er samen + onderwijs + eredienst + religieuze wet interpreteren

 Ook hier verstrengen van convivencia model vanaf 15e eeuw
 geleidelijke afbouw v.d. godsdienstige en culturele rechten v joden en moslims
 Moslims niet meer Profeet aanroepen openbaar
 Joden geen nieuwe synagogen bouwen/bestaande synagogen verfraaien
 Eigen rechtspraak joden en moslims langzaamaan banden


- Dubbelzinnigheid convivencia model:
 harmonisch samenleven  culturele symbiose
 strenge segregatiewetten, sociale wrijvingen  verregaande antibiose/culturele afstoting

 Spanningsveld tussen verdraagzaamheid en onverdraagzaamheid/symbiose en antibiose
= inherent aan een multi-etnisch samenlevingsverband
- Stabiliteit van dit model steunt op een dubbele set van regels
 voorschriften die communicatie en interactie tussen gemeenschappen in bep. maatschappelijke
domeinen mogelijk maken