Gezondheidspsychologie
1. Wat is gezondheid
1.1. Wat is gezondheid ? Veranderende perspectieven
Van oudsher hebben mensen een relatie gezien tussen
- Geest
- God
- Fysieke gesteldheid
1.1.1. Relatie tussen lichaam en geest
Hippocrates (oudheid : 460-377 v.Chr.)
Ziekte= een verstoord evenwicht tussen 4 circulerende lichaamsvloeistoffen (humores) :
- Gele gal
- Slijm
- Bloed
- Zwarte gal
Genezing : opnieuw balans brengen via aderlaten, vasten, dieet,
geneesmiddelen
Lichaam en geest= 1 eenheid
Hoeveelheid sappen —> persoonlijkheid
Etiologie= oorzaak van een ziekte
Galenus (129-199 n.Chr.)
- De etiologie het basis voor alle ziekten (geestelijk en lichamelijk) is puur lichamelijk
- 4 lichamelijke humores —> 4 temperamenten —> specifieke ziekten
- Bv. Melancholieke vrouwen hadden grotere kans op bast kanjer door een grote hoeveelheid
zwarte gal
- De geest speelt dus geen rol in de etiologie van ziekten
- Humores zien we vandaag dat dat niet klopt maar we zien wel dat mensen met een depressie
bv minder dopamine hebben in hun hersenen, dus hun ideeën waren niet helemaal fout
Vroege middeleeuwen : geloof en spiritualiteit
Ziekte : straf van God of gevolg van kwade geesten die de ziel binnendrongen
Verbod op wetenschappelijk onderzoek
- Heeft veel onderzoek beperkt, men mocht geen onderzoek doen
- Dus geen onderzoek op dat moment
Religieuze gezichtspunten hielpen stand tot de renaissance begon
1600 n.Chr. :wetenschappelijke revolutie
- De verklaring waren organisch en weinig plaats voor psychologisch
Descartes (1596-1650)
Lichaam en geest zijn 2 afzonderlijke/onafhankelijke entiteiten = dualisme
Lichaam= machine —> mechanistisch standpunt
- Zo werd naar ziekte gekeken
- Als je gaspedalen niet werken kan je niet vooruit
1
,1.1.2. Biomedisch ziekte model
= reductionistisch
Gezondheid= afwezigheid van ziekte
- Maar je kan nu ook niet ziek zijn, maar je wel heel ongezond gedragen (fastfood, drinken,
roken)
Ziekten en symptomen hebben een achterliggende fysiologische verklaring genezing werkt
mechanistisch en rechtlijnig
Maar… waarom dan verschillende reacties van mensen ?
- Geen verklaring voor dit
- Waarom gaan sommige heel ziek zijn met covid en sommige niet
- Invloed van context, coping (hoe ga je ermee om)
1.1.3. Vraagtekens bij dualisme : psychosociale modellen voor gezondheid en ziekte
Veel ziekten hebben een organische oorzaak, maar veroorzaken individuele reacties
Rol van geest of psyche blijkt daarin belangrijk
Bv. Fantoom pijn, placebo-effect (komt door onze cognitie)
Dus toch (tenminste) een bidirectionele relatie i.t.t dualistisch denken
1.1.4. Biopsychosociaal ziektemodel
Geïntegreerde benadering voor de Assessment van
- Bioloigsch/fysiologische
- Psychologische/gedragspatronen
- Sociale/omgevingsfactoren
Die bijdragen aan gezondheid en ziekte
1.1.5. Gedrag, dood en ziekte
Stijding levensverwachting
Daling mortaliteit (sterftecijfers)
Geneesmiddelen, vaccinatie, betere sanitaire
voorzieningen
Oorzaken overlijden ook drastisch veranderen
Wij hebben toegang tot heel veel eten
- Ongezond eten is veel minder duur
- Als je het niet breed hebt dan ga je makkelijker
ongezond eten
Belangrijk gedragscomponent
Ons gedrag draagt bij aan onze gezondheid en onze kans op
overlijden
1.2. Individuele, culturele en leeftijdgerelateerde
perspectieven op gezondheid
1.2.1. Lekentheorieen over gezondheid
Bauman (1961) vroeg aan patiënten met een ernstige ziekte :
Wat betekent gezondheid voor u ?
- Een overwegend gevoel van welzijn
- De afwezigheid van symptomen
- Handelingen waartoe een persoon in staat is
2
,Benyamini (2003)
Zelfde vraag aan ouderen (n=500)
Slechte/ redelijke gezondheid : recente symptomen/indicatioren van slechte gezondheid (bv. Pijn)
Goede gezondheid : positieve indicatoren (bv. In staat zijn tot wandelen)
Gezonde individuen hun subjectieve gezondheidsbeoordelingen zijn meer verbonden met
Gezondheidsgedrag
= gedrag (ongeacht de gezondheidstoestand) dat bedoelen is om de gezondheid te beschermen, te
bevorderen of in stand te houden (bv. Voldoende lichaamsbeweging)
Health en lifestyle
Gezondheid als
- Niet ziek
- Bezit
o Gezin en familie
- Gedrag
- Lichamelijk fitheid en vitaliteit
- Psychosociaal welzijn
o Ik voel mij gelukkig
- Functie
o Ik ben in staat om te gaan werken, ik kan taken verrichten
Subjectieve beoordeling van gezondheid
- Via vergelijking met anderen (welke referentiegroep ?)
o Leeftijd
o Beroep
o Betere/ slechtere gezondheid
- Gezondheid is een relatieve staat van zijn
- Hoe je je voelt hangt af van met wie je je vergelijkt
o Als je vergelijkt met iemand die een super goede gezondheid heeft dan ga je je
ongezond voelen
o Als je je vergelijkt met iemand ongezond, ga je je gezond voelen
1.2.2. Definitie van gezondheid van de WHO
Toestand van volledig lichamelijk, geestelijk en sociale welzijn en niet alleen als de afwezigheid van
ziekte of invaliditeit
Doelstellingen en beleidsdocumenten veronderstellen een relatie tussen gedrag, leefwijze en
gezondheid
1.2.3. Crossculturele perspectieven op gezondheid
Normale gezondheid verschilt per cultuur en is afhankelijk van het economische, politiek klimaat van
het tijdperk
- In sommige landen bevallen mama’s zonder enige hulp of materiaal
- Ziekte verzekering hier en in Amerika
1.2.4. Levensloop en gezondheid
Kinderen < 7 = op een magisch niveau
Kinderen 8-11= concreter, oorzaak en gevolg over ziekte
Vroege puberteit= fysiologisch ( bacteriën)
Late puberteit en volwassenheid= psychofysiologisch (stress,…)
Ouderen= baak positieve opvatting
3
, 1.3. Wat is gezondheidspsychologie ?
Ψ= het wetenschappelijk onderzoek naar mentale, psychosociale en biologische processen en
gedragsmatig functioneren
Via empirische methoden
Tools= systematische observatie en zelfrapportage
1.3.1. Wat is het verband tussen psychologisch en gezondheid
Matarazzo : gezondheidspsychologie= het aggregaat van de specifieke onderwijskundige,
wetenschappelijke en professionele bijdragen van het vakgebied psychologie aan de bevordering en
het behoud van de gezondheid, de voorlichting over en de behandeling van ziekten en de daaraan
gerelateerde disfunctie’
Belangrijkste doelstelling van de gezondheidspsychologie= begrip ontwikkelen en vergroten van de
biopsychologische factoren bij :
- Bevorderen en in stand houden van gezondheid (door bv. Eten)
- Weten welke factoren bijdragen tot een verbetering van de gezondheidszorg en
gezondheidsbeleid (bv. Toegankelijkheid van gezondheidszorg)
- De preventie en de behandeling van ziekte (bv. Vaccinatie, mensen doen bewegen)
- De risicofactoren en kwetsbaarheden in kaart brengen
Psychosomatische geneeskunde (geest en lichaam)
Gedragsgeneeskunde (klassieke en operante conditionering, bv. Graded activity
Medische psychologie (beroeps eerder dan vakgebied)
Medische sociologie (gezin, verwantschap, samenleving)
Klinische psychologie (geestelijke gezondheid)
2. Sociale verschillen in ziekte en gezondheid
2.1. Gezondheidsverschillen
Omgevings-, culturele en sociale factoren
Welgestelden leven gemiddeld 5 jaar langer
Opgelet : het gaat om groepsgemiddelde op populatieniveau en het gaat om een groot aantal
verschillende factoren dus eenvoudige conclusies zijn lastig
Opgelet : verschillende mensen hebben te kampen met verschillende voor- of nadelen doordat ze tot
verschillende contexten behoren
2.1.1. Bewijs voor gezondheidsverschillen
België levensverwachting bij geboorte = 81,7 jaar
Ontwikkelingslanden : 1/3 van de kinderen haalt de 5 jaar niet, 1/3 wordt niet ouder dan 65
Ontwikkelde landen : 2/3 van de mensen wordt ouders dan 65
- Redenen : veilig drinkwater, hygiene, voedingsbeschikbaarheid
- Kinderen : diarree, luchtwegen infectie, volwassene= tuberculose, malaria
2.1.2. Ook onder mensen met een hoge SES komen gezondheidsverschillen voor
SES= sociaal economische status
- Opleiding
o Sterke voorspeller van werk en inkomen in de toekomst
o Een van de belangrijkste determinanten van chronische gezondheidsproblemen
(naast leeftijd en geslacht)
o Lager opleidingsniveau, groter risico chronische ziektes (17/35)
o Hoger opgeleide hebben een grotere kans op allergieën ( ze leven te proper)
4
1. Wat is gezondheid
1.1. Wat is gezondheid ? Veranderende perspectieven
Van oudsher hebben mensen een relatie gezien tussen
- Geest
- God
- Fysieke gesteldheid
1.1.1. Relatie tussen lichaam en geest
Hippocrates (oudheid : 460-377 v.Chr.)
Ziekte= een verstoord evenwicht tussen 4 circulerende lichaamsvloeistoffen (humores) :
- Gele gal
- Slijm
- Bloed
- Zwarte gal
Genezing : opnieuw balans brengen via aderlaten, vasten, dieet,
geneesmiddelen
Lichaam en geest= 1 eenheid
Hoeveelheid sappen —> persoonlijkheid
Etiologie= oorzaak van een ziekte
Galenus (129-199 n.Chr.)
- De etiologie het basis voor alle ziekten (geestelijk en lichamelijk) is puur lichamelijk
- 4 lichamelijke humores —> 4 temperamenten —> specifieke ziekten
- Bv. Melancholieke vrouwen hadden grotere kans op bast kanjer door een grote hoeveelheid
zwarte gal
- De geest speelt dus geen rol in de etiologie van ziekten
- Humores zien we vandaag dat dat niet klopt maar we zien wel dat mensen met een depressie
bv minder dopamine hebben in hun hersenen, dus hun ideeën waren niet helemaal fout
Vroege middeleeuwen : geloof en spiritualiteit
Ziekte : straf van God of gevolg van kwade geesten die de ziel binnendrongen
Verbod op wetenschappelijk onderzoek
- Heeft veel onderzoek beperkt, men mocht geen onderzoek doen
- Dus geen onderzoek op dat moment
Religieuze gezichtspunten hielpen stand tot de renaissance begon
1600 n.Chr. :wetenschappelijke revolutie
- De verklaring waren organisch en weinig plaats voor psychologisch
Descartes (1596-1650)
Lichaam en geest zijn 2 afzonderlijke/onafhankelijke entiteiten = dualisme
Lichaam= machine —> mechanistisch standpunt
- Zo werd naar ziekte gekeken
- Als je gaspedalen niet werken kan je niet vooruit
1
,1.1.2. Biomedisch ziekte model
= reductionistisch
Gezondheid= afwezigheid van ziekte
- Maar je kan nu ook niet ziek zijn, maar je wel heel ongezond gedragen (fastfood, drinken,
roken)
Ziekten en symptomen hebben een achterliggende fysiologische verklaring genezing werkt
mechanistisch en rechtlijnig
Maar… waarom dan verschillende reacties van mensen ?
- Geen verklaring voor dit
- Waarom gaan sommige heel ziek zijn met covid en sommige niet
- Invloed van context, coping (hoe ga je ermee om)
1.1.3. Vraagtekens bij dualisme : psychosociale modellen voor gezondheid en ziekte
Veel ziekten hebben een organische oorzaak, maar veroorzaken individuele reacties
Rol van geest of psyche blijkt daarin belangrijk
Bv. Fantoom pijn, placebo-effect (komt door onze cognitie)
Dus toch (tenminste) een bidirectionele relatie i.t.t dualistisch denken
1.1.4. Biopsychosociaal ziektemodel
Geïntegreerde benadering voor de Assessment van
- Bioloigsch/fysiologische
- Psychologische/gedragspatronen
- Sociale/omgevingsfactoren
Die bijdragen aan gezondheid en ziekte
1.1.5. Gedrag, dood en ziekte
Stijding levensverwachting
Daling mortaliteit (sterftecijfers)
Geneesmiddelen, vaccinatie, betere sanitaire
voorzieningen
Oorzaken overlijden ook drastisch veranderen
Wij hebben toegang tot heel veel eten
- Ongezond eten is veel minder duur
- Als je het niet breed hebt dan ga je makkelijker
ongezond eten
Belangrijk gedragscomponent
Ons gedrag draagt bij aan onze gezondheid en onze kans op
overlijden
1.2. Individuele, culturele en leeftijdgerelateerde
perspectieven op gezondheid
1.2.1. Lekentheorieen over gezondheid
Bauman (1961) vroeg aan patiënten met een ernstige ziekte :
Wat betekent gezondheid voor u ?
- Een overwegend gevoel van welzijn
- De afwezigheid van symptomen
- Handelingen waartoe een persoon in staat is
2
,Benyamini (2003)
Zelfde vraag aan ouderen (n=500)
Slechte/ redelijke gezondheid : recente symptomen/indicatioren van slechte gezondheid (bv. Pijn)
Goede gezondheid : positieve indicatoren (bv. In staat zijn tot wandelen)
Gezonde individuen hun subjectieve gezondheidsbeoordelingen zijn meer verbonden met
Gezondheidsgedrag
= gedrag (ongeacht de gezondheidstoestand) dat bedoelen is om de gezondheid te beschermen, te
bevorderen of in stand te houden (bv. Voldoende lichaamsbeweging)
Health en lifestyle
Gezondheid als
- Niet ziek
- Bezit
o Gezin en familie
- Gedrag
- Lichamelijk fitheid en vitaliteit
- Psychosociaal welzijn
o Ik voel mij gelukkig
- Functie
o Ik ben in staat om te gaan werken, ik kan taken verrichten
Subjectieve beoordeling van gezondheid
- Via vergelijking met anderen (welke referentiegroep ?)
o Leeftijd
o Beroep
o Betere/ slechtere gezondheid
- Gezondheid is een relatieve staat van zijn
- Hoe je je voelt hangt af van met wie je je vergelijkt
o Als je vergelijkt met iemand die een super goede gezondheid heeft dan ga je je
ongezond voelen
o Als je je vergelijkt met iemand ongezond, ga je je gezond voelen
1.2.2. Definitie van gezondheid van de WHO
Toestand van volledig lichamelijk, geestelijk en sociale welzijn en niet alleen als de afwezigheid van
ziekte of invaliditeit
Doelstellingen en beleidsdocumenten veronderstellen een relatie tussen gedrag, leefwijze en
gezondheid
1.2.3. Crossculturele perspectieven op gezondheid
Normale gezondheid verschilt per cultuur en is afhankelijk van het economische, politiek klimaat van
het tijdperk
- In sommige landen bevallen mama’s zonder enige hulp of materiaal
- Ziekte verzekering hier en in Amerika
1.2.4. Levensloop en gezondheid
Kinderen < 7 = op een magisch niveau
Kinderen 8-11= concreter, oorzaak en gevolg over ziekte
Vroege puberteit= fysiologisch ( bacteriën)
Late puberteit en volwassenheid= psychofysiologisch (stress,…)
Ouderen= baak positieve opvatting
3
, 1.3. Wat is gezondheidspsychologie ?
Ψ= het wetenschappelijk onderzoek naar mentale, psychosociale en biologische processen en
gedragsmatig functioneren
Via empirische methoden
Tools= systematische observatie en zelfrapportage
1.3.1. Wat is het verband tussen psychologisch en gezondheid
Matarazzo : gezondheidspsychologie= het aggregaat van de specifieke onderwijskundige,
wetenschappelijke en professionele bijdragen van het vakgebied psychologie aan de bevordering en
het behoud van de gezondheid, de voorlichting over en de behandeling van ziekten en de daaraan
gerelateerde disfunctie’
Belangrijkste doelstelling van de gezondheidspsychologie= begrip ontwikkelen en vergroten van de
biopsychologische factoren bij :
- Bevorderen en in stand houden van gezondheid (door bv. Eten)
- Weten welke factoren bijdragen tot een verbetering van de gezondheidszorg en
gezondheidsbeleid (bv. Toegankelijkheid van gezondheidszorg)
- De preventie en de behandeling van ziekte (bv. Vaccinatie, mensen doen bewegen)
- De risicofactoren en kwetsbaarheden in kaart brengen
Psychosomatische geneeskunde (geest en lichaam)
Gedragsgeneeskunde (klassieke en operante conditionering, bv. Graded activity
Medische psychologie (beroeps eerder dan vakgebied)
Medische sociologie (gezin, verwantschap, samenleving)
Klinische psychologie (geestelijke gezondheid)
2. Sociale verschillen in ziekte en gezondheid
2.1. Gezondheidsverschillen
Omgevings-, culturele en sociale factoren
Welgestelden leven gemiddeld 5 jaar langer
Opgelet : het gaat om groepsgemiddelde op populatieniveau en het gaat om een groot aantal
verschillende factoren dus eenvoudige conclusies zijn lastig
Opgelet : verschillende mensen hebben te kampen met verschillende voor- of nadelen doordat ze tot
verschillende contexten behoren
2.1.1. Bewijs voor gezondheidsverschillen
België levensverwachting bij geboorte = 81,7 jaar
Ontwikkelingslanden : 1/3 van de kinderen haalt de 5 jaar niet, 1/3 wordt niet ouder dan 65
Ontwikkelde landen : 2/3 van de mensen wordt ouders dan 65
- Redenen : veilig drinkwater, hygiene, voedingsbeschikbaarheid
- Kinderen : diarree, luchtwegen infectie, volwassene= tuberculose, malaria
2.1.2. Ook onder mensen met een hoge SES komen gezondheidsverschillen voor
SES= sociaal economische status
- Opleiding
o Sterke voorspeller van werk en inkomen in de toekomst
o Een van de belangrijkste determinanten van chronische gezondheidsproblemen
(naast leeftijd en geslacht)
o Lager opleidingsniveau, groter risico chronische ziektes (17/35)
o Hoger opgeleide hebben een grotere kans op allergieën ( ze leven te proper)
4
