INLEIDING TOT RECHTSFILOSOFIE
INHOUDSTAFEL
1. INLEIDING: WAT IS RECHTSFILOSOFIE ....................................................................................... 7
1.1. Wat is recht? ............................................................................................................................. 7
1.2. Wat is Rechtsfilosofie? ............................................................................................................... 7
1.2.1. Grondvragen van het recht .................................................................................................... 7
1.2.2. Juristen buiten het kader....................................................................................................... 7
1.3. De Filosofische Benadering ........................................................................................................ 8
1.3.1. Filosofie & Wetenschap ........................................................................................................ 8
1.3.2. Rechtsfilosofie ..................................................................................................................... 9
2. HISTORISCHE ONTWIKKELING VAN DE RECHTSFILOSOFIE: Van de Middeleeuwen tot de 20e Eeuw
................................................................................................................................................... 10
2.1. Middeleeuwen: God en Recht ....................................................................................................10
2.1.1. Achtergrond ....................................................................................................................... 10
2.2. Feodalisme ..............................................................................................................................10
2.3. Res Publica Christiana (RPC) .....................................................................................................10
2.4. Soevereiniteit ...........................................................................................................................11
2.4.1. Mensbeeld & Maatschappij ................................................................................................ 11
2.4.2. Augustinus over de Staat .................................................................................................... 11
2.5. 13e Eeuw ..................................................................................................................................12
2.5.1. Aristoteles ......................................................................................................................... 12
2.5.2. Thomas van Aquinas (1225-1274)........................................................................................ 13
2.5.3. Natuurrecht ....................................................................................................................... 13
2.6. Staat ........................................................................................................................................14
2.6.1. Rechtvaardig bestuur ......................................................................................................... 14
2.7. Recht .......................................................................................................................................16
2.7.1. Hoger Recht ....................................................................................................................... 16
2.7.2. Legitimatie van de Staat ..................................................................................................... 17
3. DE MODERNE TIJD .................................................................................................................... 18
3.1. Hoger recht in de Middeleeuwen ...............................................................................................18
3.1.1. Breuk met de Middeleeuwen: SferendiWerentiatie ................................................................ 18
1
, 3.2. Renaissance en Politiek ............................................................................................................20
3.2.1. Machiavelli ........................................................................................................................ 21
3.2.2. Staatsmanskunst ............................................................................................................... 21
3.2.3. Check en Balances ............................................................................................................ 22
3.2.4. Republikeinse ideaal .......................................................................................................... 22
3.2.5 Economische doelmatigheid ............................................................................................... 22
3.2.6. Godsdienstburgeroorlogen ................................................................................................. 24
3.3. Ontwikkeling van Absolute Monarchie ........................................................................................24
3.3.1. Het soevereine staatsgezag als pacificatiemechanisme: Jean Bodin ..................................... 24
3.3.2. Het soevereine staatsgezag als pacificatiemechanisme: Westfalen ...................................... 25
3.3.3. Godsdienstoorlogen ........................................................................................................... 25
3.4. Thomas Hobbes: Leviathan 1651 ...............................................................................................26
3.4.1. Historische achtergrond: Engelse Burgeroorlog ................................................................... 26
3.4.2. De Mechanische Natuur ..................................................................................................... 26
3.4.3. De Natuurstaat .................................................................................................................. 27
3.4.4. Sociaal contract ................................................................................................................. 28
3.4.5. Godsdienst ........................................................................................................................ 30
3.4.6. Hobbes: staatskerkrechterlijk absolutisme als instrument van ordehandhaving .................... 31
3.5. Conclusie.................................................................................................................................31
4. BRITS CONSTITUTIONALISME EN THE RULE OD LAW .................................................................. 32
4.1. Constitutie ...............................................................................................................................32
4.2. Feodalisme ..............................................................................................................................32
4.3. Magna Carta 1215.....................................................................................................................32
4.4. Absolute Monarchie ..................................................................................................................32
4.4.1. Ontwikkeling van Absolute Monarchie ................................................................................. 33
4.4.2. Scheiding Kerk van Engeland van pauselijk gezag ................................................................. 33
4.4.3. Frankrijk – Engeland ........................................................................................................... 33
4.5. Controverse tussen Kroon en Parlement (begin 17de eeuw) ..........................................................33
4.5.1. Panorama van Controverse Kroon – Parlement..................................................................... 34
4.5.2. Historische Gebeurtenissen ............................................................................................... 34
4.5.3. Sir Edward Coke (1552-1634) .............................................................................................. 35
4.5.4. Hobbes: ondeelbaarheid van soevereine macht .................................................................. 36
4.5.5. Glorious revolution (1688) .................................................................................................. 37
4.5.6. Parlementaire soevereiniteit ............................................................................................... 37
2
, 4.6. John Locke ...............................................................................................................................37
4.6.1. Natuurtoestand ................................................................................................................. 38
4.6.2. Onderscheiding van machten ............................................................................................. 38
4.6.3. Verschillen Hobbes en Locke .............................................................................................. 40
4.7. Engelse consitutionalisme van Albert Venn Dicey .......................................................................40
4.7.1. Constitutionalisme ............................................................................................................ 41
5. VERLICHTING .......................................................................................................................... 43
5.1. Sociale context: Frankrijk in de (17de en) 18de eeuw .....................................................................43
5.1.1. Rechtsfilosofie ................................................................................................................... 43
5.2. Montesqieu ..............................................................................................................................44
5.2.1. Lettres Persanes ................................................................................................................ 44
5.2.2. L’Esprit des Loix ................................................................................................................. 44
5.2.3. Vrijheid .............................................................................................................................. 46
5.3. Rousseau .................................................................................................................................47
5.3.1. Strafrecht (Serge) ............................................................................................................... 47
5.3.2. Jean-Jacques Rousseau ..................................................................................................... 48
5.3.3. Vrijheid .............................................................................................................................. 48
5.3.4. De Natuurlijke mens ........................................................................................................... 48
5.3.5. Sociaal Contract ................................................................................................................ 49
5.3.6. (Volks)Soevereiniteit........................................................................................................... 50
5.3.7. Vrijheid .............................................................................................................................. 51
5.3.8. Revolutie ........................................................................................................................... 52
6. REVOLUTIES ............................................................................................................................ 53
6.1. De Franse Revolutie ..................................................................................................................53
6.1.1. Achtergrond ....................................................................................................................... 53
6.1.2. Sieyes ................................................................................................................................ 54
6.1.3. Déclaration des droits de l’homme (1789) ........................................................................... 57
6.1.4. Jacobijnse Terreur (1792-1794) ............................................................................................ 60
6.2. De Amerikaanse Revolutie.........................................................................................................61
6.2.1. Ontwikkeling Modern Constitutionalisme ............................................................................ 61
6.2.2. Mayflower Compact ........................................................................................................... 62
6.2.3. Declaration of Independance.............................................................................................. 63
6.2.4. Grondwetten van Staten ..................................................................................................... 63
6.3. Amerikaanse Revolutie .............................................................................................................64
3
, 6.3.1. Montesqieu en Rousseau ................................................................................................... 65
6.3.2. Franse revolutie ................................................................................................................. 65
7. OPKOMST VAN DE ETHIEK ........................................................................................................ 66
7.1. Ethiek.......................................................................................................................................66
7.1.1. Moreel handelen na het verdwijnen van de Natuurwet.......................................................... 66
7.2. Immanuel Kant .........................................................................................................................66
7.2.1. Tegen Hobbes’ Natuurstaat ................................................................................................. 66
7.2.2. Neigingen versus plichten ................................................................................................... 67
7.2.4. Ethiek en Recht .................................................................................................................. 68
7.2.5. Theorie van de staat en sociaal contract .............................................................................. 68
7.2.6. Beginselen van de staat ...................................................................................................... 69
7.2.7. Recht ................................................................................................................................ 69
7.3. Bentham ..................................................................................................................................70
7.3.1. Tegen Common Law ........................................................................................................... 71
7.3.2. Hervorming en codificatie ................................................................................................... 71
7.3.3. Tegen Natuurrecht .............................................................................................................. 71
7.3.4. Franse revolutie ................................................................................................................. 71
7.3.5. Utilitarisme ........................................................................................................................ 72
7.3.6. Vrijheid .............................................................................................................................. 72
7.3.7. Utilitarisme versus deontologie........................................................................................... 73
7.3.8. Wetgeving als publieke ethiek ............................................................................................. 73
8. RECHTSPOSITIVISME: BEVELEN EN GEWOONTEN ..................................................................... 74
8.1. John Austin (1790-1859) ............................................................................................................74
8.1.1. Achtergrond: ontwikkeling van de Natiestaten ..................................................................... 74
8.1.2. John Austin ........................................................................................................................ 74
8.1.2.1. Austin en Bentham .......................................................................................................... 74
8.2. Gewoonte-recht .......................................................................................................................79
8.2.1. Gewoonte .......................................................................................................................... 79
8.2.2. Ehrlich ............................................................................................................................... 80
8.2.3. Gevoel van verplichting ...................................................................................................... 81
9. RECHTSPOSITIVISME: RECHTMATIGHEID EN RECHTVAARDIGHEID ............................................ 83
9.1. Regels over Regels ....................................................................................................................83
9.1.1. Juridische geschilbeslechting ............................................................................................. 83
9.1.2. Hans Kelsen....................................................................................................................... 85
4
INHOUDSTAFEL
1. INLEIDING: WAT IS RECHTSFILOSOFIE ....................................................................................... 7
1.1. Wat is recht? ............................................................................................................................. 7
1.2. Wat is Rechtsfilosofie? ............................................................................................................... 7
1.2.1. Grondvragen van het recht .................................................................................................... 7
1.2.2. Juristen buiten het kader....................................................................................................... 7
1.3. De Filosofische Benadering ........................................................................................................ 8
1.3.1. Filosofie & Wetenschap ........................................................................................................ 8
1.3.2. Rechtsfilosofie ..................................................................................................................... 9
2. HISTORISCHE ONTWIKKELING VAN DE RECHTSFILOSOFIE: Van de Middeleeuwen tot de 20e Eeuw
................................................................................................................................................... 10
2.1. Middeleeuwen: God en Recht ....................................................................................................10
2.1.1. Achtergrond ....................................................................................................................... 10
2.2. Feodalisme ..............................................................................................................................10
2.3. Res Publica Christiana (RPC) .....................................................................................................10
2.4. Soevereiniteit ...........................................................................................................................11
2.4.1. Mensbeeld & Maatschappij ................................................................................................ 11
2.4.2. Augustinus over de Staat .................................................................................................... 11
2.5. 13e Eeuw ..................................................................................................................................12
2.5.1. Aristoteles ......................................................................................................................... 12
2.5.2. Thomas van Aquinas (1225-1274)........................................................................................ 13
2.5.3. Natuurrecht ....................................................................................................................... 13
2.6. Staat ........................................................................................................................................14
2.6.1. Rechtvaardig bestuur ......................................................................................................... 14
2.7. Recht .......................................................................................................................................16
2.7.1. Hoger Recht ....................................................................................................................... 16
2.7.2. Legitimatie van de Staat ..................................................................................................... 17
3. DE MODERNE TIJD .................................................................................................................... 18
3.1. Hoger recht in de Middeleeuwen ...............................................................................................18
3.1.1. Breuk met de Middeleeuwen: SferendiWerentiatie ................................................................ 18
1
, 3.2. Renaissance en Politiek ............................................................................................................20
3.2.1. Machiavelli ........................................................................................................................ 21
3.2.2. Staatsmanskunst ............................................................................................................... 21
3.2.3. Check en Balances ............................................................................................................ 22
3.2.4. Republikeinse ideaal .......................................................................................................... 22
3.2.5 Economische doelmatigheid ............................................................................................... 22
3.2.6. Godsdienstburgeroorlogen ................................................................................................. 24
3.3. Ontwikkeling van Absolute Monarchie ........................................................................................24
3.3.1. Het soevereine staatsgezag als pacificatiemechanisme: Jean Bodin ..................................... 24
3.3.2. Het soevereine staatsgezag als pacificatiemechanisme: Westfalen ...................................... 25
3.3.3. Godsdienstoorlogen ........................................................................................................... 25
3.4. Thomas Hobbes: Leviathan 1651 ...............................................................................................26
3.4.1. Historische achtergrond: Engelse Burgeroorlog ................................................................... 26
3.4.2. De Mechanische Natuur ..................................................................................................... 26
3.4.3. De Natuurstaat .................................................................................................................. 27
3.4.4. Sociaal contract ................................................................................................................. 28
3.4.5. Godsdienst ........................................................................................................................ 30
3.4.6. Hobbes: staatskerkrechterlijk absolutisme als instrument van ordehandhaving .................... 31
3.5. Conclusie.................................................................................................................................31
4. BRITS CONSTITUTIONALISME EN THE RULE OD LAW .................................................................. 32
4.1. Constitutie ...............................................................................................................................32
4.2. Feodalisme ..............................................................................................................................32
4.3. Magna Carta 1215.....................................................................................................................32
4.4. Absolute Monarchie ..................................................................................................................32
4.4.1. Ontwikkeling van Absolute Monarchie ................................................................................. 33
4.4.2. Scheiding Kerk van Engeland van pauselijk gezag ................................................................. 33
4.4.3. Frankrijk – Engeland ........................................................................................................... 33
4.5. Controverse tussen Kroon en Parlement (begin 17de eeuw) ..........................................................33
4.5.1. Panorama van Controverse Kroon – Parlement..................................................................... 34
4.5.2. Historische Gebeurtenissen ............................................................................................... 34
4.5.3. Sir Edward Coke (1552-1634) .............................................................................................. 35
4.5.4. Hobbes: ondeelbaarheid van soevereine macht .................................................................. 36
4.5.5. Glorious revolution (1688) .................................................................................................. 37
4.5.6. Parlementaire soevereiniteit ............................................................................................... 37
2
, 4.6. John Locke ...............................................................................................................................37
4.6.1. Natuurtoestand ................................................................................................................. 38
4.6.2. Onderscheiding van machten ............................................................................................. 38
4.6.3. Verschillen Hobbes en Locke .............................................................................................. 40
4.7. Engelse consitutionalisme van Albert Venn Dicey .......................................................................40
4.7.1. Constitutionalisme ............................................................................................................ 41
5. VERLICHTING .......................................................................................................................... 43
5.1. Sociale context: Frankrijk in de (17de en) 18de eeuw .....................................................................43
5.1.1. Rechtsfilosofie ................................................................................................................... 43
5.2. Montesqieu ..............................................................................................................................44
5.2.1. Lettres Persanes ................................................................................................................ 44
5.2.2. L’Esprit des Loix ................................................................................................................. 44
5.2.3. Vrijheid .............................................................................................................................. 46
5.3. Rousseau .................................................................................................................................47
5.3.1. Strafrecht (Serge) ............................................................................................................... 47
5.3.2. Jean-Jacques Rousseau ..................................................................................................... 48
5.3.3. Vrijheid .............................................................................................................................. 48
5.3.4. De Natuurlijke mens ........................................................................................................... 48
5.3.5. Sociaal Contract ................................................................................................................ 49
5.3.6. (Volks)Soevereiniteit........................................................................................................... 50
5.3.7. Vrijheid .............................................................................................................................. 51
5.3.8. Revolutie ........................................................................................................................... 52
6. REVOLUTIES ............................................................................................................................ 53
6.1. De Franse Revolutie ..................................................................................................................53
6.1.1. Achtergrond ....................................................................................................................... 53
6.1.2. Sieyes ................................................................................................................................ 54
6.1.3. Déclaration des droits de l’homme (1789) ........................................................................... 57
6.1.4. Jacobijnse Terreur (1792-1794) ............................................................................................ 60
6.2. De Amerikaanse Revolutie.........................................................................................................61
6.2.1. Ontwikkeling Modern Constitutionalisme ............................................................................ 61
6.2.2. Mayflower Compact ........................................................................................................... 62
6.2.3. Declaration of Independance.............................................................................................. 63
6.2.4. Grondwetten van Staten ..................................................................................................... 63
6.3. Amerikaanse Revolutie .............................................................................................................64
3
, 6.3.1. Montesqieu en Rousseau ................................................................................................... 65
6.3.2. Franse revolutie ................................................................................................................. 65
7. OPKOMST VAN DE ETHIEK ........................................................................................................ 66
7.1. Ethiek.......................................................................................................................................66
7.1.1. Moreel handelen na het verdwijnen van de Natuurwet.......................................................... 66
7.2. Immanuel Kant .........................................................................................................................66
7.2.1. Tegen Hobbes’ Natuurstaat ................................................................................................. 66
7.2.2. Neigingen versus plichten ................................................................................................... 67
7.2.4. Ethiek en Recht .................................................................................................................. 68
7.2.5. Theorie van de staat en sociaal contract .............................................................................. 68
7.2.6. Beginselen van de staat ...................................................................................................... 69
7.2.7. Recht ................................................................................................................................ 69
7.3. Bentham ..................................................................................................................................70
7.3.1. Tegen Common Law ........................................................................................................... 71
7.3.2. Hervorming en codificatie ................................................................................................... 71
7.3.3. Tegen Natuurrecht .............................................................................................................. 71
7.3.4. Franse revolutie ................................................................................................................. 71
7.3.5. Utilitarisme ........................................................................................................................ 72
7.3.6. Vrijheid .............................................................................................................................. 72
7.3.7. Utilitarisme versus deontologie........................................................................................... 73
7.3.8. Wetgeving als publieke ethiek ............................................................................................. 73
8. RECHTSPOSITIVISME: BEVELEN EN GEWOONTEN ..................................................................... 74
8.1. John Austin (1790-1859) ............................................................................................................74
8.1.1. Achtergrond: ontwikkeling van de Natiestaten ..................................................................... 74
8.1.2. John Austin ........................................................................................................................ 74
8.1.2.1. Austin en Bentham .......................................................................................................... 74
8.2. Gewoonte-recht .......................................................................................................................79
8.2.1. Gewoonte .......................................................................................................................... 79
8.2.2. Ehrlich ............................................................................................................................... 80
8.2.3. Gevoel van verplichting ...................................................................................................... 81
9. RECHTSPOSITIVISME: RECHTMATIGHEID EN RECHTVAARDIGHEID ............................................ 83
9.1. Regels over Regels ....................................................................................................................83
9.1.1. Juridische geschilbeslechting ............................................................................................. 83
9.1.2. Hans Kelsen....................................................................................................................... 85
4