Lector: Prof. Ralf Krampe
ONTWIKKELINGSPSYCHOLOGIE,
DEEL 2
Annefleur Sauter
2024-2025
,Ontwikkelingspsychologie 2 Annefleur Sauter
Inhoudsopgave
Adolescentie ................................................................................................................................ 3
Adolescentie: wat en wanneer? ........................................................................................................ 3
Ontwikkelingstaken.......................................................................................................................... 3
Fysieke veranderingen...................................................................................................................... 4
Eriksons psychosociale stadia .......................................................................................................... 6
Mentale problemen .......................................................................................................................... 9
Leerdoelstellingen en vragen om te stellen ...................................................................................... 11
Cognitieve ontwikkeling in de adolescentie ..................................................................................... 11
Verbeterde informatieverwerking in de adolescentie ........................................................................ 12
Geslachtsverschillen in mentale bekwaamheden ............................................................................ 13
De ‘Duale-systemen’ Benadering van Adolescentie .......................................................................... 16
Te stellen vragen ............................................................................................................................ 19
Extra literatuur: neurocognitieve ontwikkeling adolescentie .............................................................. 20
Neurocognitieve Uitdagingen voor Adolescenten ............................................................................. 24
Te stellen vragen: Digitale media en cognitieve ontwikkeling tijdens de adolescentie ......................... 27
Jongvolwassenheid .....................................................................................................................28
Wat is de jongvolwassenheid? ........................................................................................................ 28
Theorieën biologisch verouderen – overzicht ................................................................................... 28
Theorieën op vlak van DNA- en celniveau ........................................................................................ 29
Veroudering op niveau van organen en weefsel ................................................................................ 30
Veroudering en training................................................................................................................... 31
Trends inzake kinderen ................................................................................................................... 31
Gezond en fit: voeding .................................................................................................................... 32
Leerdoelstellingen en te stellen vragen: Jongvolwassenheid (I) ......................................................... 34
Sociaal-emotionele ontikkelingstaken in de jongvolwassenheid ....................................................... 35
Leerdoelstellingen en te stellen vragen: Jongvolwassenheid (II) ........................................................ 42
Intelligentie doorheen levensloop: methodische problemen .........................................................44
Ontwikkeling van intelligentie doorheen de levensloop..................................................................... 44
Methodische problemen van studies .............................................................................................. 45
Multi-dimensionaliteit: vloeiende en gekristalliseerde intelligentie .................................................... 47
Intelligentie en lang leven ............................................................................................................... 48
Levensloopontwikkeling van intelligentie (methodische problemen): Vragen om te stellen ................. 50
Middelbare volwassenheid (deel 1) ...............................................................................................51
Kenmerken en doeleinden .............................................................................................................. 51
1
,Ontwikkelingspsychologie 2 Annefleur Sauter
Lichamelijke veranderingen ............................................................................................................ 51
Leerdoelstellingen en vragen .......................................................................................................... 55
Middelbare Volwassenheid (deel 2) ..............................................................................................56
Wanneer en Wat is Middenvolwassenheid? ..................................................................................... 56
Ontwikkeling van Executieve (Controle) Functies ............................................................................. 59
Het Brein in de Middelbare Jaren: Mogelijke Scenario’s..................................................................... 60
Sociaal-emotionele ontwikkeling in de middelbare volwassenheid ................................................... 61
Vragen om te stellen: Middelbare volwassenheid (cognitieve ontwikkeling) ....................................... 65
Vragen om te stellen: Middelbare volwassenheid (sociaal-emotionele ontwikkeling) ......................... 65
Artikels .......................................................................................................................................66
Furguson et al. (2021) ..................................................................................................................... 66
Lachman et al. (2014) .................................................................................................................... 67
Late volwassenheid .....................................................................................................................69
Late volwassenheid: kenmerken ..................................................................................................... 69
Late volwassenheid: ontwikkelingstaken ......................................................................................... 69
Levensverwachting in de late volwassenheid ................................................................................... 70
Seksualiteit in late volwassenheid................................................................................................... 72
Slaap op oudere leeftijd.................................................................................................................. 72
“Ouderdomsdiabetes” – Diabetes mellitus, Diabetes type 2 – ........................................................... 72
Risico voor handicaps in de late volwassenheid D33 ........................................................................ 73
Vragen om te stellen: Late volwassenheid (deel 1) ........................................................................... 73
Veranderingen op hersenniveau (overzicht) ..................................................................................... 74
De frontale theorie van veroudering................................................................................................. 74
Functionele verschillen tussen jongere en oudere volwassenen: mogelijke scenario's ....................... 75
Twee verklaringen voor overactiviteit bij oudere volwassenen ........................................................... 76
Vragen: Late volwassenheid (deel 2, veranderingen op hersenniveau)............................................... 80
Artikel .........................................................................................................................................81
Late volwassenheid (deel 3): Sociaal-emotionele ontwikkeling en dementie ..................................83
Emotionele en sociale verrijkingen en uitdagingen van de late volwassenheid ................................... 83
Sociale theorieën over veroudering ................................................................................................. 83
Veranderingen ............................................................................................................................... 84
Mentale aandoeningen in late volwassenheid .................................................................................. 84
Vragen om te stellen: Late volwassenheid (deel 3) ........................................................................... 88
2
,Ontwikkelingspsychologie 2 Annefleur Sauter
Adolescentie
Adolescentie: wat en wanneer?
• Overgang tussen kindertijd en volwassenheid (11-22 jaar)
o 18j: “volwassen” à Maar eigenlijk veel te vroeg voor meesten.
• Aanvang wordt gekenmerkt door de puberteit; dit zijn verschillende biologische
gebeurtenissen die uiteindelijk leiden tot een volwassen lichaam en seksuele
maturiteit (in de biologische betekenis)
• Basis ontwikkelingstaken van deze periode over de hele wereld hetzelfde. In de huidige
geïndustrialiseerde samenlevingen zijn deze taken dermate complex dat de adolescentie
een decennium duurt.
Opvattingen over adolescentie
• Biologisch perspectief
o Puberteit = rebellie & roekeloosheid (Hall: “savages”)
o Biologische opschudding zorgt voor verhoogde emotionaliteit & conflict (Storm-
and-Stress-perspectief, JJ Rousseau)
o Freud – genitale fase; bewustwording van seksuele impulsen
• Sociaal perspectief
o Sociale en culturele invloeden; ruime interindividuele en bepaalde interculturele
verschillen (M. Mead)
• Gebalanceerd standpunt
o Zowel biologische als sociale invloeden
o Interactie hersenontwikkeling en sociaal gedrag
Ontwikkelingstaken
Ontwikkelingstaken en cultuur
• Basis ontwikkelingstaken van deze periode zijn over de hele wereld hetzelfde, maar duur
periode en specifieke vereisten verschillen tussen culturen
• Korte periode (enkele jaren) in stam- en dorps-gemeenschappen
• In de huidige geïndustrialiseerde samenlevingen zijn ontwikkelingstaken dermate
complex dat de adolescentie een decennium duurt
Ontwikkelingstaken van de adolescentie
• Psychologische adaptatie aan (aanvaarding van) fysieke veranderingen (volgroeid
lichaam, onevenwichtigheid) à “Ineens” menarche, spermarche…
• Leren mannelijke of vrouwelijke sociale rol in te vullen
• Verwerven van volwassen manieren van denken (bv. hypothetisch-deductief redeneren)
• Bereiken van emotionele en economische onafhankelijkheid (t.o.v. ouders)
à Nu: als adolescent toch nog economisch AF van ouders (studies…)
In minderheid van gevallen wel economisch OA à sneller volwassen
• Ouders hebben minder invloed omdat peers belangrijker worden
• Ontwikkeling van meer volwassen manieren van omgaan met leeftijdsgenoten van beide
geslachten
• Verwerven van waarden en een ethisch kader voor gedrag
• Identiteitsconstructie (veilig gevoel van ‘zelf’ in seksuele, morele en maatschappelijke
termen)
3
,Ontwikkelingspsychologie 2 Annefleur Sauter
Complexe ontwikkelingstaken: drie fases van adolescentie
Vroeg 11-12 tot 14 jaar Snelle puberale verandering
Midden 14 tot 16 jaar Puberteit bijna voltooid
Laat 16 tot 18 jaar Volledig volwassen uiterlijk
Anticipatie van volwassen rollen
Fysieke veranderingen
Hormonale veranderingen tijdens de puberteit
• Genen beïnvloeden hormonale processen
• Groeihormoon en thyroxine – toename rond 8-9 jaar
• Meisjes bereiken puberteit gemiddeld 2 jaar vroeger (Veel ID)
• Twee soorten veranderingen:
o Algemene groei van het lichaam
o Maturatie van seksuele kenmerken
Geslachtsverschillen bij hormonale veranderingen
• Oestrogeen
o Meer bij meisjes
o Eierstokken geven oestrogeen vrij
o Bijnieren geven oestrogeen vrij
• Androgeen (meestal testosteron)
o Meer bij jongens
o Testikels geven grote hoeveelheden testosteron vrij (maar ook kleine
hoeveelheden oestrogeen)
o Oestrogeen verhoogt Groeihormoon-productie bij jongens en meisjes (vroeger)
Geslachtsverschillen in lichaamsgroei in de adolescentie
Jongens Meisjes
Groeispurt begint op 12 1/2-jarige leeftijd Groeispurt begint op 10-
jarige leeftijd
Proporties Schouders breder Heupen breder
Benen langer
Spier-vet-verhouding Winnen meer aan spiermassa, Winnen meer aan vet
aerobische ekiciëntie
Veranderingen in fysieke activiteit
• Hoger bij jongens dan bij meisjes
• Sterke dalingen tegen de leeftijd van 15 jaar
• Activiteit op 14-jarige leeftijd voorspelt hoeveel mensen sporten op 31-jarige leeftijd
Seksuele rijping
Primaire seksuele kenmerken Secundaire seksuele kenmerken
• Rijping van de voortplantingsorganen • Andere zichtbare delen van het lichaam
• Meisjes: eerste menstruatie (menarche) die duiden op seksuele rijping
• Jongens: eerste zaadlozing (spermarche) • Meisjes: borsten
• Jongens: baardgroei, stem verandert
• Beide geslachten: okselhaar
4
,Ontwikkelingspsychologie 2 Annefleur Sauter
Individuele verschillen in aanvang van puberteit
• Erfelijkheid – menarche bij meisjes
o Binnen 1 maand bij eeneiige tweeling
o Binnen 12 maanden bij twee-eiige tweeling
• Voeding, atletisch oefenen
o Meestal bij meisjes pubertijd later door veel sport1
o Vetcellen produceren leptine – signaleert voldoende reserves aan het brein
à meer vetcellen = meer leptine = sneller in pubertijd
o Steeds meer tienerzwangerschappen op vroegere leeftijd à doordat menarche
steeds vroeger komt bij zwaarlijvige meisjes
• SES en gezondheid
o Armoede en honger vertragen menarche
à Armoede: zowel te weinig voeding of te veel ongezonde voeding.
• Etnische groep
o Vroeger bij zwaardere meisjes; genetisch bepaalde snellere rijping
à Vroeger bij Afrikaanse meisjes
• Familiale ervaringen en stress
o Echtscheiding ouders => vroeger
• Seculaire trend (steeds vroegere puberteit)
o 3 maanden per decennium tussen 1900-1970
Reacties op puberteit
Meisjes Jongens
• Verrassing • Gemengde reacties
• Positiever dan vroeger • Vroeger dan verwacht
• Voorbereiding en informatie helpen • Voorbereiding helpt
• Betrokkenheid van vader helpt • Kunnen voordeel hebben door erover te
praten
Gevolgen van de timing van de puberteit
Meisjes Jongens
Vroege puberteit • niet populair, terugtrekken, laag • populair
zelfvertrouwen • zelfverzekerd, onafhankelijk
• meer afwijkend gedrag • positief lichaamsbeeld
• negatief lichaamsbeeld • maar meer stress rapport
• meer lange-termijn problemen
Late puberteit • populair • onpopulair
• sociaal, levendig, leidersfiguren • angstig, veel praten, aandacht
op school zoeken
• positief lichaamsbeeld • negatief lichaamsbeeld
à Verschillen in timing kunnen grote gevolgen hebben. (In 1 klas hebben we soms mensen die 1
jaar verschillen (januari-december) = grote verschillen)
Rollen van fysieke aantrekkelijkheid en lichaamsbeeld tijdens de adolescentie
• Meisjes: willen meestal dunner zijn
• Jongens: willen meestal breder zijn
• Passen bij leeftijdsgenoten
o Voorkeur voor zelfde niveau van fysieke maturiteit
1
Hier enkel gesproken over meisjes, makkelijker te onderzoeken (menarche). Over spermarche wordt sws
minder gesproken en is moeilijker te onderzoeken.
5
,Ontwikkelingspsychologie 2 Annefleur Sauter
Veranderingen slaapgewoontes
• Puberteit beïnvloedt hersenfuncties onderliggend aan slaapregulatie
• Nog steeds bijna evenveel slaap nodig (9 uur), maar gaan later naar bed
o Meer sociale activiteiten
o LED scherm of smartphone in slaapkamer
o Bijslapen tijdens het weekend
• Gebrek aan slaap verstoort regulatie van aandacht, emotie
o Lagere prestatie
o Humeurschommelingen
o Risicogedrag
De stemming van de adolescent
• Elektronische Beeperstudie (Larson et al.)
o 1 week, opgebiept op willekeurige momenten
o “Schrijf neer wat je doet, met wie, en hoe je je voelt”
• Meer negatieve levensgebeurtenissen gerapporteerd door adolescenten dan door
kinderen en volwassenen
• Sterkere reactie bij tieners (o.w.v. neurotransmitter-activiteit)
• Stemmingswisselingen (verandert van vrolijk naar verdrietig en weer terug)
o Gerelateerd aan dagelijkse gebeurtenissen
o “Highs” in peer settings, “lows” in situaties gestructureerd door volwassenen
à Voelen zich beter bij vrienden.
Resumé: Factoren die een rol spelen in reacties op de timing van de puberteit
• Culturele idealen van fysieke aantrekkelijkheid
• Passen bij leeftijdsgenoten (“fitting in”)
• Lichaamsbeeld (“body image”) voorspelt zelfwaardering van adolescenten
Gezondheid: voeding in de adolescentie
• Caloriebehoefte neemt toe (koelkast ‘leegroven’)
• Slechte voedingskeuzes gebruikelijk
o Minder fruit, groentes, melk, ontbijt
o Meer frisdrank, fastfood
o Slaan ontbijt over
• IJzer- en vitaminetekorten (menstruatie)
• Tieners groeien zwaarlijvigheid als kinderen meestal NIET uit
• “Fad diets” bij meisjes (gewichtsverlies op korte termijn)
• Eten in familieverband is gerelateerd aan kwaliteit voeding (opname calcium, minder
frisdrank)
Eriksons psychosociale stadia
• Vertrouwen vs. Wantrouwen
• Autonomie vs. Schaamte en twijfel
• Initiatief vs. Schuld
• Vlijt vs. Minderwaardigheid
• Identiteit vs. Verwarring
• Intimiteit vs. Isolement
• Generativiteit vs. Stagnatie
• Ego-integriteit vs. Wanhoop
à Eerste die een levensloopvisie had op ontwikkeling.
6
,Ontwikkelingspsychologie 2 Annefleur Sauter
Theorie van Erikson: Identiteit vs. Identiteitsverwarring
Identiteit Identiteitsverwarring
• Definiëren wie je bent, wat je belangrijk • Gebrek aan richting en zelfdefiniëring
vindt, en de richting die je uit wil in het • Beperkte exploratie in adolescentie
leven • Vroegere psychosociale conflicten niet
• Een proces van exploratie gevolgd door opgelost
toewijding: aan idealen, roeping, relaties, • Maatschappij beperkt keuzes
seksuele oriëntatie, etnische groep • Onvoorbereid voor fasen van
• Bindingen inzake beroep, persoonlijke volwassenheid (aanvaarding van
relaties, seksuele oriëntatie, etnische intimiteit)
groep, idealen
à Veel kans op slagen, maar ook veel moeilijkheden.
Bezig zijn met identiteit start vanaf identiteit à Gaat levenslang door, maar na adolescentie op
een andere (mindere) manier.
Succesvolle ontwikkeling van identiteit volgens Erikson
• Gevoel bereiken van lichamelijk, psychisch en sociaal welzijn
• Thuis zijn in zijn lichaam
• Gevoel van weten welke richting je uitgaat
• Innerlijke (intrinsieke) zekerheid dat je de waardering en appreciatie zal krijgen van die
mensen die meetellen (voor jou belangrijk zijn)
Identiteitsstatussen
• Evaluatie van vooruitgang van identiteitsontwikkeling gebaseerd op twee Erikson-
dimensies; kan wel verschillen tussen domeinen van identiteit
à Moratorium: blijven exploreren, maar
niet kunnen kiezen.
à Foreclosure: gewoon doen wat iemand
zegt, zonder er zelf over na te denken.
Identiteitsstatus en cognitieve stijl
à veel exploratie
à geen vragen stellen, gewoon doen
à Vermijden van confrontatie
Identiteit
Factoren die ontwikkeling van identiteit beïnvloeden
• Persoonlijkheid: flexibel, ruimdenkend (openminded)
• Opvoedingsstijlen: verbonden, gehecht, open communicatie
• Leeftijdsgenoten: vrienden, diversiteit peers
• Scholen: steun door mentoren en activiteiten
7
,Ontwikkelingspsychologie 2 Annefleur Sauter
• Ruimere context:
o Cultuur
o maatschappij
Cultuur en identiteit
• Etnische identiteit:
o gevoel tot een bepaalde etnische groep te behoren
o hogere zelfwaardering, optimisme, gevoel van meesterschap en controle over
omgeving
• Acculturatieve stress2:
o conflict met culturele meerderheid (pesten, vooroordelen, discriminatie)
o adolescente gevoeligheid, identiteitsontwikkeling vertraagt, conflict met ouders
o hangt af van respect en openheid van culturele meerderheid
o Foreclosure: vaak gezien bij jonge mannen in de oorlog (SS); sluiten zich hierbij
aan zodat ze zelf niet moeten nadenken over wat hun identiteit is.
• Biculturele identiteit:
o exploratie en zich eigen maken van waarden uit beide culturen
o verrijkende relaties met individuen vanuit andere culturen
o adolescenten met biculturele identiteit ook “achievers” bij andere facetten
Seksuele oriëntatie
• 5% adolescenten identificeert zichzelf als HOLEBI, 2-3% onzeker
• Een ongekend aantal heeft zich op die leeftijd nog niet ge-“out”
• Homoseksuele adolescenten zijn doorgaans niet “genderafwijkend”, bv. inzake kleding of
gedrag
• 50% van de adolescenten die homoseksuele handelingen rapporteren, identificeert
zichzelf als heteroseksueel à adolescentie = experimenteren
Stadia van ‘zich outen’
• Zich anders voelen (leeftijd 6-12):
speelinteresses sluiten eerder aan bij die van het andere geslacht; jongen: emotioneel
gevoeliger, minder interesse in sportieve activiteiten
• Verwarring (leeftijd 11-15):
nu duidelijkere gevoelens van “anders zijn” op seksueel vlak; bewustheid van
aangetrokken worden door hetzelfde geslacht: vroeger (11-12j) voor jongens dan voor
meisjes (14-15j); gevoelens van isolatie en verwarring; overcompensatie; pogingen tot
heterodating; hoger gevaar voor zelfmoordpogingen
• Aanvaarding (leeftijd varieert):
meeste tieners aanvaarden hun oriëntatie aan het einde van de adolescentie; “outen”
zich daarom niet noodzakelijk; bang voor verbaal en fysiek geweld (75% rapporteert
verbaal geweld, 15% fysiek)
Kenmerken van vriendschappen in de adolescentie
• Minder “beste vrienden”
• Belang van intimiteit, loyaliteit: nabijheid, vertrouwen, zelf-onthulling
• Vrienden lijken op elkaar of gaan op elkaar lijken: identiteitsstatus, aspiraties, politiek,
deviant gedrag
2
Acculturatie: culturele kenmerken overnemen (zich aanpassen aan andere cultuur).
8
, Ontwikkelingspsychologie 2 Annefleur Sauter
Geslachtsverschillen in vriendschap tijdens de adolescentie
Meisjes emotionele hechtheid, maatschappelijke bezorgdheden, samenkomen
gewoon om te praten, openstellen van zichzelf, mutuele steun
Jongens samenkomen voor activiteiten, erkenning, status, competitie, conflict
Risico’s van hechte vriendschappen
• Corumination (samen piekeren): vaker bij meisjes, gerelateerd aan angst en depressie
o elkaar versterken in depressieve stemming
o sociale media is brandversneller
• Relationele agressie: conflicten tussen hechte vriend(in)en, meest hechte
vriendschappen korter bij meisjes (roddelen)
• Mannelijke stereotypes: bemoeilijkt vaak de hechtheid van vriendschap bij jongens uit
etnische minderheidsgroepen
Mentale problemen
Depressie in de adolescentie
• Meest voorkomende psychologische probleem van adolescentie
• Factoren: genen (matig), opvoedingsstijl, aangeleerde hulpeloosheid (geen controle over
negatieve gebeurtenissen of aspecten van een situatie)
o Seligmans honden3; Weiners Attributietheorie
o globaal-specifiek; permanent-tijdelijk; intern-extern
à Relatie loopt mis; specifiek à globaal; het zal ook zo bij andere relaties zijn;
mijn fout (intern en permanent) à depressie
Voor adolescentie: depressie meest voorkomend
Globaal: angststoornissen meest voorkomend, depressie 2de
Welke leeftijdsgroepen betrokken?
Wanneer eerste symptomen?
à eerste symptomen: vroege volwassenheid (26j)
à eerste diagnose: 31j
Depressie veel meer voorkomend bij vrouwen tov mannen.
Velen vergeten dat ze ooit een depressieve episode hebben gehad.
Leeftijd eerste diagnose depressie steeds vroeger. (openheid mentale gezondheid beter, meer
toegang naar hulp, betere diagnostische instrumenten)
Zelfmoord
Zelfmoord in de adolescentie
• Een voorname doodsoorzaak voor adolescenten
o ≠ adolescenten meer zelfmoord plegen dan andere leeftijdsgroepen.
3
Seligmans honden: honden kregen shocks, konden vluchten of konden niet weg. Honden die niet
wegkonden gingen later als ze wel de kans kregen ook niet vluchten à aangeleerde hulpeloosheid.
9
ONTWIKKELINGSPSYCHOLOGIE,
DEEL 2
Annefleur Sauter
2024-2025
,Ontwikkelingspsychologie 2 Annefleur Sauter
Inhoudsopgave
Adolescentie ................................................................................................................................ 3
Adolescentie: wat en wanneer? ........................................................................................................ 3
Ontwikkelingstaken.......................................................................................................................... 3
Fysieke veranderingen...................................................................................................................... 4
Eriksons psychosociale stadia .......................................................................................................... 6
Mentale problemen .......................................................................................................................... 9
Leerdoelstellingen en vragen om te stellen ...................................................................................... 11
Cognitieve ontwikkeling in de adolescentie ..................................................................................... 11
Verbeterde informatieverwerking in de adolescentie ........................................................................ 12
Geslachtsverschillen in mentale bekwaamheden ............................................................................ 13
De ‘Duale-systemen’ Benadering van Adolescentie .......................................................................... 16
Te stellen vragen ............................................................................................................................ 19
Extra literatuur: neurocognitieve ontwikkeling adolescentie .............................................................. 20
Neurocognitieve Uitdagingen voor Adolescenten ............................................................................. 24
Te stellen vragen: Digitale media en cognitieve ontwikkeling tijdens de adolescentie ......................... 27
Jongvolwassenheid .....................................................................................................................28
Wat is de jongvolwassenheid? ........................................................................................................ 28
Theorieën biologisch verouderen – overzicht ................................................................................... 28
Theorieën op vlak van DNA- en celniveau ........................................................................................ 29
Veroudering op niveau van organen en weefsel ................................................................................ 30
Veroudering en training................................................................................................................... 31
Trends inzake kinderen ................................................................................................................... 31
Gezond en fit: voeding .................................................................................................................... 32
Leerdoelstellingen en te stellen vragen: Jongvolwassenheid (I) ......................................................... 34
Sociaal-emotionele ontikkelingstaken in de jongvolwassenheid ....................................................... 35
Leerdoelstellingen en te stellen vragen: Jongvolwassenheid (II) ........................................................ 42
Intelligentie doorheen levensloop: methodische problemen .........................................................44
Ontwikkeling van intelligentie doorheen de levensloop..................................................................... 44
Methodische problemen van studies .............................................................................................. 45
Multi-dimensionaliteit: vloeiende en gekristalliseerde intelligentie .................................................... 47
Intelligentie en lang leven ............................................................................................................... 48
Levensloopontwikkeling van intelligentie (methodische problemen): Vragen om te stellen ................. 50
Middelbare volwassenheid (deel 1) ...............................................................................................51
Kenmerken en doeleinden .............................................................................................................. 51
1
,Ontwikkelingspsychologie 2 Annefleur Sauter
Lichamelijke veranderingen ............................................................................................................ 51
Leerdoelstellingen en vragen .......................................................................................................... 55
Middelbare Volwassenheid (deel 2) ..............................................................................................56
Wanneer en Wat is Middenvolwassenheid? ..................................................................................... 56
Ontwikkeling van Executieve (Controle) Functies ............................................................................. 59
Het Brein in de Middelbare Jaren: Mogelijke Scenario’s..................................................................... 60
Sociaal-emotionele ontwikkeling in de middelbare volwassenheid ................................................... 61
Vragen om te stellen: Middelbare volwassenheid (cognitieve ontwikkeling) ....................................... 65
Vragen om te stellen: Middelbare volwassenheid (sociaal-emotionele ontwikkeling) ......................... 65
Artikels .......................................................................................................................................66
Furguson et al. (2021) ..................................................................................................................... 66
Lachman et al. (2014) .................................................................................................................... 67
Late volwassenheid .....................................................................................................................69
Late volwassenheid: kenmerken ..................................................................................................... 69
Late volwassenheid: ontwikkelingstaken ......................................................................................... 69
Levensverwachting in de late volwassenheid ................................................................................... 70
Seksualiteit in late volwassenheid................................................................................................... 72
Slaap op oudere leeftijd.................................................................................................................. 72
“Ouderdomsdiabetes” – Diabetes mellitus, Diabetes type 2 – ........................................................... 72
Risico voor handicaps in de late volwassenheid D33 ........................................................................ 73
Vragen om te stellen: Late volwassenheid (deel 1) ........................................................................... 73
Veranderingen op hersenniveau (overzicht) ..................................................................................... 74
De frontale theorie van veroudering................................................................................................. 74
Functionele verschillen tussen jongere en oudere volwassenen: mogelijke scenario's ....................... 75
Twee verklaringen voor overactiviteit bij oudere volwassenen ........................................................... 76
Vragen: Late volwassenheid (deel 2, veranderingen op hersenniveau)............................................... 80
Artikel .........................................................................................................................................81
Late volwassenheid (deel 3): Sociaal-emotionele ontwikkeling en dementie ..................................83
Emotionele en sociale verrijkingen en uitdagingen van de late volwassenheid ................................... 83
Sociale theorieën over veroudering ................................................................................................. 83
Veranderingen ............................................................................................................................... 84
Mentale aandoeningen in late volwassenheid .................................................................................. 84
Vragen om te stellen: Late volwassenheid (deel 3) ........................................................................... 88
2
,Ontwikkelingspsychologie 2 Annefleur Sauter
Adolescentie
Adolescentie: wat en wanneer?
• Overgang tussen kindertijd en volwassenheid (11-22 jaar)
o 18j: “volwassen” à Maar eigenlijk veel te vroeg voor meesten.
• Aanvang wordt gekenmerkt door de puberteit; dit zijn verschillende biologische
gebeurtenissen die uiteindelijk leiden tot een volwassen lichaam en seksuele
maturiteit (in de biologische betekenis)
• Basis ontwikkelingstaken van deze periode over de hele wereld hetzelfde. In de huidige
geïndustrialiseerde samenlevingen zijn deze taken dermate complex dat de adolescentie
een decennium duurt.
Opvattingen over adolescentie
• Biologisch perspectief
o Puberteit = rebellie & roekeloosheid (Hall: “savages”)
o Biologische opschudding zorgt voor verhoogde emotionaliteit & conflict (Storm-
and-Stress-perspectief, JJ Rousseau)
o Freud – genitale fase; bewustwording van seksuele impulsen
• Sociaal perspectief
o Sociale en culturele invloeden; ruime interindividuele en bepaalde interculturele
verschillen (M. Mead)
• Gebalanceerd standpunt
o Zowel biologische als sociale invloeden
o Interactie hersenontwikkeling en sociaal gedrag
Ontwikkelingstaken
Ontwikkelingstaken en cultuur
• Basis ontwikkelingstaken van deze periode zijn over de hele wereld hetzelfde, maar duur
periode en specifieke vereisten verschillen tussen culturen
• Korte periode (enkele jaren) in stam- en dorps-gemeenschappen
• In de huidige geïndustrialiseerde samenlevingen zijn ontwikkelingstaken dermate
complex dat de adolescentie een decennium duurt
Ontwikkelingstaken van de adolescentie
• Psychologische adaptatie aan (aanvaarding van) fysieke veranderingen (volgroeid
lichaam, onevenwichtigheid) à “Ineens” menarche, spermarche…
• Leren mannelijke of vrouwelijke sociale rol in te vullen
• Verwerven van volwassen manieren van denken (bv. hypothetisch-deductief redeneren)
• Bereiken van emotionele en economische onafhankelijkheid (t.o.v. ouders)
à Nu: als adolescent toch nog economisch AF van ouders (studies…)
In minderheid van gevallen wel economisch OA à sneller volwassen
• Ouders hebben minder invloed omdat peers belangrijker worden
• Ontwikkeling van meer volwassen manieren van omgaan met leeftijdsgenoten van beide
geslachten
• Verwerven van waarden en een ethisch kader voor gedrag
• Identiteitsconstructie (veilig gevoel van ‘zelf’ in seksuele, morele en maatschappelijke
termen)
3
,Ontwikkelingspsychologie 2 Annefleur Sauter
Complexe ontwikkelingstaken: drie fases van adolescentie
Vroeg 11-12 tot 14 jaar Snelle puberale verandering
Midden 14 tot 16 jaar Puberteit bijna voltooid
Laat 16 tot 18 jaar Volledig volwassen uiterlijk
Anticipatie van volwassen rollen
Fysieke veranderingen
Hormonale veranderingen tijdens de puberteit
• Genen beïnvloeden hormonale processen
• Groeihormoon en thyroxine – toename rond 8-9 jaar
• Meisjes bereiken puberteit gemiddeld 2 jaar vroeger (Veel ID)
• Twee soorten veranderingen:
o Algemene groei van het lichaam
o Maturatie van seksuele kenmerken
Geslachtsverschillen bij hormonale veranderingen
• Oestrogeen
o Meer bij meisjes
o Eierstokken geven oestrogeen vrij
o Bijnieren geven oestrogeen vrij
• Androgeen (meestal testosteron)
o Meer bij jongens
o Testikels geven grote hoeveelheden testosteron vrij (maar ook kleine
hoeveelheden oestrogeen)
o Oestrogeen verhoogt Groeihormoon-productie bij jongens en meisjes (vroeger)
Geslachtsverschillen in lichaamsgroei in de adolescentie
Jongens Meisjes
Groeispurt begint op 12 1/2-jarige leeftijd Groeispurt begint op 10-
jarige leeftijd
Proporties Schouders breder Heupen breder
Benen langer
Spier-vet-verhouding Winnen meer aan spiermassa, Winnen meer aan vet
aerobische ekiciëntie
Veranderingen in fysieke activiteit
• Hoger bij jongens dan bij meisjes
• Sterke dalingen tegen de leeftijd van 15 jaar
• Activiteit op 14-jarige leeftijd voorspelt hoeveel mensen sporten op 31-jarige leeftijd
Seksuele rijping
Primaire seksuele kenmerken Secundaire seksuele kenmerken
• Rijping van de voortplantingsorganen • Andere zichtbare delen van het lichaam
• Meisjes: eerste menstruatie (menarche) die duiden op seksuele rijping
• Jongens: eerste zaadlozing (spermarche) • Meisjes: borsten
• Jongens: baardgroei, stem verandert
• Beide geslachten: okselhaar
4
,Ontwikkelingspsychologie 2 Annefleur Sauter
Individuele verschillen in aanvang van puberteit
• Erfelijkheid – menarche bij meisjes
o Binnen 1 maand bij eeneiige tweeling
o Binnen 12 maanden bij twee-eiige tweeling
• Voeding, atletisch oefenen
o Meestal bij meisjes pubertijd later door veel sport1
o Vetcellen produceren leptine – signaleert voldoende reserves aan het brein
à meer vetcellen = meer leptine = sneller in pubertijd
o Steeds meer tienerzwangerschappen op vroegere leeftijd à doordat menarche
steeds vroeger komt bij zwaarlijvige meisjes
• SES en gezondheid
o Armoede en honger vertragen menarche
à Armoede: zowel te weinig voeding of te veel ongezonde voeding.
• Etnische groep
o Vroeger bij zwaardere meisjes; genetisch bepaalde snellere rijping
à Vroeger bij Afrikaanse meisjes
• Familiale ervaringen en stress
o Echtscheiding ouders => vroeger
• Seculaire trend (steeds vroegere puberteit)
o 3 maanden per decennium tussen 1900-1970
Reacties op puberteit
Meisjes Jongens
• Verrassing • Gemengde reacties
• Positiever dan vroeger • Vroeger dan verwacht
• Voorbereiding en informatie helpen • Voorbereiding helpt
• Betrokkenheid van vader helpt • Kunnen voordeel hebben door erover te
praten
Gevolgen van de timing van de puberteit
Meisjes Jongens
Vroege puberteit • niet populair, terugtrekken, laag • populair
zelfvertrouwen • zelfverzekerd, onafhankelijk
• meer afwijkend gedrag • positief lichaamsbeeld
• negatief lichaamsbeeld • maar meer stress rapport
• meer lange-termijn problemen
Late puberteit • populair • onpopulair
• sociaal, levendig, leidersfiguren • angstig, veel praten, aandacht
op school zoeken
• positief lichaamsbeeld • negatief lichaamsbeeld
à Verschillen in timing kunnen grote gevolgen hebben. (In 1 klas hebben we soms mensen die 1
jaar verschillen (januari-december) = grote verschillen)
Rollen van fysieke aantrekkelijkheid en lichaamsbeeld tijdens de adolescentie
• Meisjes: willen meestal dunner zijn
• Jongens: willen meestal breder zijn
• Passen bij leeftijdsgenoten
o Voorkeur voor zelfde niveau van fysieke maturiteit
1
Hier enkel gesproken over meisjes, makkelijker te onderzoeken (menarche). Over spermarche wordt sws
minder gesproken en is moeilijker te onderzoeken.
5
,Ontwikkelingspsychologie 2 Annefleur Sauter
Veranderingen slaapgewoontes
• Puberteit beïnvloedt hersenfuncties onderliggend aan slaapregulatie
• Nog steeds bijna evenveel slaap nodig (9 uur), maar gaan later naar bed
o Meer sociale activiteiten
o LED scherm of smartphone in slaapkamer
o Bijslapen tijdens het weekend
• Gebrek aan slaap verstoort regulatie van aandacht, emotie
o Lagere prestatie
o Humeurschommelingen
o Risicogedrag
De stemming van de adolescent
• Elektronische Beeperstudie (Larson et al.)
o 1 week, opgebiept op willekeurige momenten
o “Schrijf neer wat je doet, met wie, en hoe je je voelt”
• Meer negatieve levensgebeurtenissen gerapporteerd door adolescenten dan door
kinderen en volwassenen
• Sterkere reactie bij tieners (o.w.v. neurotransmitter-activiteit)
• Stemmingswisselingen (verandert van vrolijk naar verdrietig en weer terug)
o Gerelateerd aan dagelijkse gebeurtenissen
o “Highs” in peer settings, “lows” in situaties gestructureerd door volwassenen
à Voelen zich beter bij vrienden.
Resumé: Factoren die een rol spelen in reacties op de timing van de puberteit
• Culturele idealen van fysieke aantrekkelijkheid
• Passen bij leeftijdsgenoten (“fitting in”)
• Lichaamsbeeld (“body image”) voorspelt zelfwaardering van adolescenten
Gezondheid: voeding in de adolescentie
• Caloriebehoefte neemt toe (koelkast ‘leegroven’)
• Slechte voedingskeuzes gebruikelijk
o Minder fruit, groentes, melk, ontbijt
o Meer frisdrank, fastfood
o Slaan ontbijt over
• IJzer- en vitaminetekorten (menstruatie)
• Tieners groeien zwaarlijvigheid als kinderen meestal NIET uit
• “Fad diets” bij meisjes (gewichtsverlies op korte termijn)
• Eten in familieverband is gerelateerd aan kwaliteit voeding (opname calcium, minder
frisdrank)
Eriksons psychosociale stadia
• Vertrouwen vs. Wantrouwen
• Autonomie vs. Schaamte en twijfel
• Initiatief vs. Schuld
• Vlijt vs. Minderwaardigheid
• Identiteit vs. Verwarring
• Intimiteit vs. Isolement
• Generativiteit vs. Stagnatie
• Ego-integriteit vs. Wanhoop
à Eerste die een levensloopvisie had op ontwikkeling.
6
,Ontwikkelingspsychologie 2 Annefleur Sauter
Theorie van Erikson: Identiteit vs. Identiteitsverwarring
Identiteit Identiteitsverwarring
• Definiëren wie je bent, wat je belangrijk • Gebrek aan richting en zelfdefiniëring
vindt, en de richting die je uit wil in het • Beperkte exploratie in adolescentie
leven • Vroegere psychosociale conflicten niet
• Een proces van exploratie gevolgd door opgelost
toewijding: aan idealen, roeping, relaties, • Maatschappij beperkt keuzes
seksuele oriëntatie, etnische groep • Onvoorbereid voor fasen van
• Bindingen inzake beroep, persoonlijke volwassenheid (aanvaarding van
relaties, seksuele oriëntatie, etnische intimiteit)
groep, idealen
à Veel kans op slagen, maar ook veel moeilijkheden.
Bezig zijn met identiteit start vanaf identiteit à Gaat levenslang door, maar na adolescentie op
een andere (mindere) manier.
Succesvolle ontwikkeling van identiteit volgens Erikson
• Gevoel bereiken van lichamelijk, psychisch en sociaal welzijn
• Thuis zijn in zijn lichaam
• Gevoel van weten welke richting je uitgaat
• Innerlijke (intrinsieke) zekerheid dat je de waardering en appreciatie zal krijgen van die
mensen die meetellen (voor jou belangrijk zijn)
Identiteitsstatussen
• Evaluatie van vooruitgang van identiteitsontwikkeling gebaseerd op twee Erikson-
dimensies; kan wel verschillen tussen domeinen van identiteit
à Moratorium: blijven exploreren, maar
niet kunnen kiezen.
à Foreclosure: gewoon doen wat iemand
zegt, zonder er zelf over na te denken.
Identiteitsstatus en cognitieve stijl
à veel exploratie
à geen vragen stellen, gewoon doen
à Vermijden van confrontatie
Identiteit
Factoren die ontwikkeling van identiteit beïnvloeden
• Persoonlijkheid: flexibel, ruimdenkend (openminded)
• Opvoedingsstijlen: verbonden, gehecht, open communicatie
• Leeftijdsgenoten: vrienden, diversiteit peers
• Scholen: steun door mentoren en activiteiten
7
,Ontwikkelingspsychologie 2 Annefleur Sauter
• Ruimere context:
o Cultuur
o maatschappij
Cultuur en identiteit
• Etnische identiteit:
o gevoel tot een bepaalde etnische groep te behoren
o hogere zelfwaardering, optimisme, gevoel van meesterschap en controle over
omgeving
• Acculturatieve stress2:
o conflict met culturele meerderheid (pesten, vooroordelen, discriminatie)
o adolescente gevoeligheid, identiteitsontwikkeling vertraagt, conflict met ouders
o hangt af van respect en openheid van culturele meerderheid
o Foreclosure: vaak gezien bij jonge mannen in de oorlog (SS); sluiten zich hierbij
aan zodat ze zelf niet moeten nadenken over wat hun identiteit is.
• Biculturele identiteit:
o exploratie en zich eigen maken van waarden uit beide culturen
o verrijkende relaties met individuen vanuit andere culturen
o adolescenten met biculturele identiteit ook “achievers” bij andere facetten
Seksuele oriëntatie
• 5% adolescenten identificeert zichzelf als HOLEBI, 2-3% onzeker
• Een ongekend aantal heeft zich op die leeftijd nog niet ge-“out”
• Homoseksuele adolescenten zijn doorgaans niet “genderafwijkend”, bv. inzake kleding of
gedrag
• 50% van de adolescenten die homoseksuele handelingen rapporteren, identificeert
zichzelf als heteroseksueel à adolescentie = experimenteren
Stadia van ‘zich outen’
• Zich anders voelen (leeftijd 6-12):
speelinteresses sluiten eerder aan bij die van het andere geslacht; jongen: emotioneel
gevoeliger, minder interesse in sportieve activiteiten
• Verwarring (leeftijd 11-15):
nu duidelijkere gevoelens van “anders zijn” op seksueel vlak; bewustheid van
aangetrokken worden door hetzelfde geslacht: vroeger (11-12j) voor jongens dan voor
meisjes (14-15j); gevoelens van isolatie en verwarring; overcompensatie; pogingen tot
heterodating; hoger gevaar voor zelfmoordpogingen
• Aanvaarding (leeftijd varieert):
meeste tieners aanvaarden hun oriëntatie aan het einde van de adolescentie; “outen”
zich daarom niet noodzakelijk; bang voor verbaal en fysiek geweld (75% rapporteert
verbaal geweld, 15% fysiek)
Kenmerken van vriendschappen in de adolescentie
• Minder “beste vrienden”
• Belang van intimiteit, loyaliteit: nabijheid, vertrouwen, zelf-onthulling
• Vrienden lijken op elkaar of gaan op elkaar lijken: identiteitsstatus, aspiraties, politiek,
deviant gedrag
2
Acculturatie: culturele kenmerken overnemen (zich aanpassen aan andere cultuur).
8
, Ontwikkelingspsychologie 2 Annefleur Sauter
Geslachtsverschillen in vriendschap tijdens de adolescentie
Meisjes emotionele hechtheid, maatschappelijke bezorgdheden, samenkomen
gewoon om te praten, openstellen van zichzelf, mutuele steun
Jongens samenkomen voor activiteiten, erkenning, status, competitie, conflict
Risico’s van hechte vriendschappen
• Corumination (samen piekeren): vaker bij meisjes, gerelateerd aan angst en depressie
o elkaar versterken in depressieve stemming
o sociale media is brandversneller
• Relationele agressie: conflicten tussen hechte vriend(in)en, meest hechte
vriendschappen korter bij meisjes (roddelen)
• Mannelijke stereotypes: bemoeilijkt vaak de hechtheid van vriendschap bij jongens uit
etnische minderheidsgroepen
Mentale problemen
Depressie in de adolescentie
• Meest voorkomende psychologische probleem van adolescentie
• Factoren: genen (matig), opvoedingsstijl, aangeleerde hulpeloosheid (geen controle over
negatieve gebeurtenissen of aspecten van een situatie)
o Seligmans honden3; Weiners Attributietheorie
o globaal-specifiek; permanent-tijdelijk; intern-extern
à Relatie loopt mis; specifiek à globaal; het zal ook zo bij andere relaties zijn;
mijn fout (intern en permanent) à depressie
Voor adolescentie: depressie meest voorkomend
Globaal: angststoornissen meest voorkomend, depressie 2de
Welke leeftijdsgroepen betrokken?
Wanneer eerste symptomen?
à eerste symptomen: vroege volwassenheid (26j)
à eerste diagnose: 31j
Depressie veel meer voorkomend bij vrouwen tov mannen.
Velen vergeten dat ze ooit een depressieve episode hebben gehad.
Leeftijd eerste diagnose depressie steeds vroeger. (openheid mentale gezondheid beter, meer
toegang naar hulp, betere diagnostische instrumenten)
Zelfmoord
Zelfmoord in de adolescentie
• Een voorname doodsoorzaak voor adolescenten
o ≠ adolescenten meer zelfmoord plegen dan andere leeftijdsgroepen.
3
Seligmans honden: honden kregen shocks, konden vluchten of konden niet weg. Honden die niet
wegkonden gingen later als ze wel de kans kregen ook niet vluchten à aangeleerde hulpeloosheid.
9
