Technologie en Recht
,Inhoudsopgave
INLEIDING TOT HET VAK.......................................................................................................................................................... 1
RELEVANTIE....................................................................................................................................................................................... 1
PRAKTISCHE INFORMATIE: DOCENTEN, HUISREGELS, EXAMENS, MATERIAAL, ETC..............................................................................................1
OVERZICHT MODULES.......................................................................................................................................................................... 1
GETUIGENIS OUD-STUDENT (CF. OPNAME)...............................................................................................................................................2
MODULE I. COMPUTER-EN INTERNETTECHNOLOGIEËN............................................................................................................ 3
HOOFDSTUK 1. COMPUTERSYSTEMEN, ALGORITMES EN SOFTWARE..............................................................................................................3
1. de digitale (r)evolutie...............................................................................................................................................................3
1.1. de digitale transformatie..................................................................................................................................................................... 3
1.2. evolutie van computers....................................................................................................................................................................... 3
1.3. wet van Moore.................................................................................................................................................................................... 3
1.4. exponentiële versus lineaire groei.......................................................................................................................................................4
1.5. computerarchitecturen: Von Neumann architectuur, neuromorfe computers, kwantumcomputers.................................................4
1.6. toekomstige computerarchitecturen...................................................................................................................................................5
2. algoritmes.................................................................................................................................................................................6
2.1. wat is een algoritme............................................................................................................................................................................ 6
2.2. kenmerken en eigenschappen van algoritmes.....................................................................................................................................6
2.3. classificatie van algoritmes.................................................................................................................................................................. 6
2.4. illustratie: “raad het getal”-spel........................................................................................................................................................... 7
2.5. slimme algoritmes............................................................................................................................................................................... 7
2.6. huidige betekenis van “algoritme”......................................................................................................................................................8
3. softwareontwikkeling...............................................................................................................................................................8
3.1. hoe komt software tot stand?............................................................................................................................................................. 8
3.2. types software..................................................................................................................................................................................... 8
3.3. softwareontwikkeling.......................................................................................................................................................................... 8
3.4. softwarecode en fouten: bugs............................................................................................................................................................. 8
3.5. openbronsoftware............................................................................................................................................................................... 9
HOOFDSTUK 2. COMPUTERNETWERKEN, INTERNET EN CLOUD...................................................................................................................10
1. computernetwerken en het internet......................................................................................................................................10
1.1. De evolutie van netwerken en het internet.......................................................................................................................................10
1.1.1. Tijdperk 1: het pre-internettijdperk...........................................................................................................................................10
1.1.2. Tijdperk 2: het internettijdperk..................................................................................................................................................11
1.1.3. Tijdperk 3: het cloudtijperk.......................................................................................................................................................11
1.2. Het wereldwijde web en zijn verschillende fasen..............................................................................................................................12
1.3. Technische aspecten van computernetwerken en het internet.........................................................................................................13
1.3.1. Het bestuursmodel van het internet..........................................................................................................................................13
1.3.2. Datacommunicatie over netwerken...........................................................................................................................................13
1.3.3. Kanttekeningen bij het internet.................................................................................................................................................14
2. Cloudcomputing......................................................................................................................................................................15
2.1. Wat is de cloud?................................................................................................................................................................................ 15
2.2. Vormen van cloudcomputing............................................................................................................................................................. 15
2.3. Types van cloud................................................................................................................................................................................. 15
2.4. Bedenkingen bij cloudcomputing......................................................................................................................................................16
3. Het internet der dingen..........................................................................................................................................................16
3.1. Definitie kenmerken.......................................................................................................................................................................... 16
3.2. De architectuur van het internet der dingen.....................................................................................................................................17
3.3. Uitdagingen voor het IoT................................................................................................................................................................... 17
,MODULE II. AUTONOME EN INTELLIGENTE SYSTEMEN........................................................................................................... 19
HOOFDSTUK 1. BIG DATA EN ARTIFICIËLE INTELLIGENTIE – BASISCONCEPTEN................................................................................................19
1. Big data..................................................................................................................................................................................19
1.1. De drie V’s en datagedreven analyses...............................................................................................................................................19
1.2. Het big data-proces uitgelegd............................................................................................................................................................ 19
1.3. Technieken mbt de eigenlijke analyse van de data (cf. stap 2)..........................................................................................................19
1.4. Enkele toepassingsgebieden.............................................................................................................................................................. 20
2. Artificiële intelligentie.............................................................................................................................................................21
2.1. evolutie van het begrip AI..................................................................................................................................................................21
2.2. de definities van AI............................................................................................................................................................................ 21
2.3. Enkele kenmerken van AI.................................................................................................................................................................. 22
2.4. Een verdere verfijning van AI.............................................................................................................................................................22
3. Neurale netwerken.................................................................................................................................................................23
3.1. Wat zijn diepe neurale netwerken.....................................................................................................................................................23
3.2. waarom worden neurale netwerken gebruikt?.................................................................................................................................24
3.3. Hoe leren neurale netwerken?..........................................................................................................................................................24
3.3.1. Gesuperviseerd leren.................................................................................................................................................................25
3.3.2. ongesuperviseerd leren.............................................................................................................................................................. 26
3.3.3. versterkend leren....................................................................................................................................................................... 26
3.4. types neurale netwerken...................................................................................................................................................................27
3.4.1. feedforward neurale netwerken................................................................................................................................................27
3.4.2. recurrente neurale netwerken...................................................................................................................................................27
3.4.3. convolutionele neurale netwerken............................................................................................................................................27
4. Maatschappelijke uitdagingen (zie arts in boek)...................................................................................................................27
4.1. Privacy............................................................................................................................................................................................... 27
4.2. Gelijkheid en non-discriminatie.........................................................................................................................................................28
4.3. Vrijheidsrechten................................................................................................................................................................................ 29
4.4. Energie en klimaat............................................................................................................................................................................. 29
HOOFDSTUK 2. UITDIEPING – SLIMME ALGORITMES VOOR DE ANALYSE EN GENERATIE VAN BEELD EN TEKST.......................................................29
1. Slimme beeldanalyse en beeldgeneratie................................................................................................................................29
1.1. Korte inleiding tot computervisie......................................................................................................................................................29
1.2. Beeldinterpretatie............................................................................................................................................................................. 30
1.2.1. Sterke vooruitgang dankzij convolutionele neurale netwerken.................................................................................................30
1.2.2. specifiek: hoe werkt gezichtsherkenning?..................................................................................................................................31
1.3. Beeldgeneratie.................................................................................................................................................................................. 32
1.4. Uitdagingen bij computervisie en beeldgeneratie.............................................................................................................................33
1.4.1. Menselijke vs. artificiële intelligentie.........................................................................................................................................33
1.4.2. Data-afhankelijkheid en contradictoire voorbeelden.................................................................................................................33
1.4.3. Datasetvooringenomenheid of datasetbias...............................................................................................................................33
1.4.4. Gezichtsherkenning en privacy..................................................................................................................................................33
1.4.5. beeldgeneratie, nepbeelden en nepvideo’s...............................................................................................................................34
2. slimme tekstanalyse en tekstgeneratie..................................................................................................................................34
2.1. korte inleiding tot natuurlijke taalverwerking...................................................................................................................................34
2.2. Neurale netwerkarchitectuur voor spraakverwerking.......................................................................................................................35
2.2.1. Recurrente neurale netwerken en LSTM-netwerken.................................................................................................................35
2.2.2. Encoder-decoder-architecturen en attentiemechanismen........................................................................................................36
2.2.3. transformernetwerken...............................................................................................................................................................36
2.2.4. multimodale informatiefusie......................................................................................................................................................36
2.3. Tekstanalyse...................................................................................................................................................................................... 37
2.3.1. Tekstclassificatie........................................................................................................................................................................ 37
2.3.2. Herkenning van argumenten in teksten.....................................................................................................................................37
, 2.3.3. Vertalen van tekst naar formele kennis.....................................................................................................................................38
2.4. Tekstgeneratie................................................................................................................................................................................... 38
HOOFDSTUK 3. DE REGULERING VAN ARTIFICIËLE INTELLIGENTIE................................................................................................................39
1. Regulering van technologie....................................................................................................................................................39
1.1. Recht................................................................................................................................................................................................. 39
1.2. Normen............................................................................................................................................................................................. 40
1.2.1. De Ethische Richtsnoeren voor Betrouwbare AI (AI HLEG).........................................................................................................41
1.2.2. Microsoft AI-principes................................................................................................................................................................ 41
1.2.3. Aanbeveling door de Organisatie der Verenigde Naties voor Onderwijs, Wetenschap en Cultuur (UNESCO)...........................41
1.2.4. Aanbeveling door de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO)..................................................42
1.2.5. Ethically Aligned Design door het Institute of Electrical and Electronics Engineers (IEEE)..........................................................42
1.2.6. Update – Tegengestelde ontwikkelingen...................................................................................................................................43
1.3. De markt............................................................................................................................................................................................ 43
1.4. De architectuur/technologie (technische standaarden)....................................................................................................................43
1.4.1. Code is law................................................................................................................................................................................. 44
1.4.2. Technische normering................................................................................................................................................................44
1.4.3. IEEE P7000TM.............................................................................................................................................................................. 44
2. Het belang van data voor AI...................................................................................................................................................45
3. De regulering van AI in de Europese Unie..............................................................................................................................45
3.1. De weg naar de AI-verordening.........................................................................................................................................................45
3.2. De AI-verordening.............................................................................................................................................................................. 46
3.2.1. Geharmoniseerde regels voor AI-systemen...............................................................................................................................46
3.2.2. Toepassingsgebied.....................................................................................................................................................................46
3.2.3. Risico-gebaseerde aanpak..........................................................................................................................................................47
3.2.4. Toezicht, handhaving en sancties...............................................................................................................................................48
4. Het Verdrag inzake AI van de Raad van Europa.....................................................................................................................49
5. De regulering van AI buiten Europa.......................................................................................................................................50
HOOFDSTUK 4. TEN GRONDE: AI EN DE BUITENCONTRACTUELE AANSPRAKELIJKHEID......................................................................................51
1. Context....................................................................................................................................................................................51
2. Productaansprakelijkheid.......................................................................................................................................................51
2.1. Software als een ‘product’?............................................................................................................................................................... 51
2.2. Wanneer is AI ‘gebrekkig’?................................................................................................................................................................ 51
2.3. Verweermiddelen van de producent.................................................................................................................................................52
3. Foutaansprakelijkheid............................................................................................................................................................53
3.1. Welke actoren kunnen een fout begaan?..........................................................................................................................................53
3.2. Het ‘foutieve’ gebruik van AI-systemen.............................................................................................................................................54
4. Objectieve aansprakelijkheid?................................................................................................................................................55
5. Rechtspersoonlijkheid voor AI-systemen................................................................................................................................56
HOOFDSTUK 5. TEN GRONDE: SLIMME ALGORITMES IN DE RECHTSPRAAK....................................................................................................57
1. Het concept ‘Legal Tech’.........................................................................................................................................................57
1.1. Wat is ‘Legal Tech’?........................................................................................................................................................................... 57
1.1.1. Regelgebaseerde en datagebaseerde systemen........................................................................................................................57
1.1.2. Opportuniteiten.........................................................................................................................................................................57
1.1.3. Uitdagingen van Legal Tech........................................................................................................................................................58
1.2. ‘Open Data’, Open Data-Richtlijn, Data Governance Act en Data Act................................................................................................58
1.2.1. Het belang van open data..........................................................................................................................................................58
1.2.2. Legal linked data........................................................................................................................................................................ 59
1.2.3. Het opendatabeleid in de EU.....................................................................................................................................................60
1.3. Openbaarheid van rechtspraak in België...........................................................................................................................................62
2. Ten gronde: AI in rechtbanken...............................................................................................................................................63
2.1. Geautomatiseerde besluitvormingssystemen en beslissingsondersteunende systemen..................................................................63
, 2.2. Online geschillenbeslechting en cybercourts.....................................................................................................................................64
2.3. Legal analytics en voorspellingsalgoritmes........................................................................................................................................65
2.3.1. Legal analytics en judicial analytics............................................................................................................................................65
2.3.2. Voorspellen vs. beslissen............................................................................................................................................................65
2.4. Opportuniteiten van AI in rechtbanken.............................................................................................................................................67
2.4.1. AI is een expert op het vlak van dataverwerking........................................................................................................................67
2.4.2. AI is een hulp in het detecteren van niet-juridische factoren.....................................................................................................67
2.5. Uitdagingen van AI in rechtbanken....................................................................................................................................................68
2.5.1. Verstarring van de wet (“freezing the past”)..............................................................................................................................68
2.5.2. Onvermogen om te interpreteren..............................................................................................................................................68
2.5.3. Noodzaak aan juridisch debat en transparantie.........................................................................................................................68
2.5.4. Het recht op een eerlijk proces..................................................................................................................................................69
2.6. Regulering van AI in rechtbanken......................................................................................................................................................69
MODULE III. PRIVACY- EN CYBERBEVEILIGINGSTECHNOLOGIEËN............................................................................................ 72
HOOFDSTUK 1. ONLINE PRIVACY......................................................................................................................................................... 72
1. Basisbegrippen.......................................................................................................................................................................72
1.1. Privacy: definities, perspectieven en taxonomieën...........................................................................................................................72
1.2. Privacy-by-design............................................................................................................................................................................... 73
1.3. Privacytechnologie (privacy engineering)..........................................................................................................................................74
1.3.1. Het beveiligingstechnologieperspectief (security engineering)..................................................................................................75
1.3.2. Het gegevensbeschermingsperspectief (data protection)..........................................................................................................75
1.3.3. Het socialeprivacyperspectief (social privacy)............................................................................................................................75
2. Uitdagingen voor online privacy.............................................................................................................................................76
2.1. Metadata en verkeersanalyse............................................................................................................................................................ 76
2.1.1. Wat zijn metadata?....................................................................................................................................................................76
2.1.2. Het belang van metadata........................................................................................................................................................... 76
2.2. Tracering online (‘online tracking’)....................................................................................................................................................77
2.2.1. Tracering online: wie, wat en waarom?.....................................................................................................................................77
2.2.2. Tracering online: hoe verloopt dat technisch?...........................................................................................................................78
2.2.3. Waarom is tracering problematisch?.........................................................................................................................................82
2.2.4. Wat kun je doen tegen tracering?..............................................................................................................................................82
2.2.5. Wat zegt de wet over cookies en tracering?..............................................................................................................................83
3. Anonimiseren van databanken en differentiële privacy.........................................................................................................86
3.1. Belangrijk: het onderscheid tussen ‘anonimiseren’ en ‘pseudonimiseren’........................................................................................86
3.2. Hoe veilig zijn ‘geanonimiseerde’ datasets?......................................................................................................................................87
3.2.1. America On Line (AOL) search data............................................................................................................................................88
3.2.2. Group Insurance Commission....................................................................................................................................................88
3.2.3. Netflix Prize dataset................................................................................................................................................................... 88
3.2.4. Sociale netwerken......................................................................................................................................................................89
3.2.5. Locatiegegevens......................................................................................................................................................................... 89
3.3. Anonimiseringstechnieken................................................................................................................................................................ 89
3.3.1. Randomisatie............................................................................................................................................................................. 90
3.3.2. Generalisatie.............................................................................................................................................................................. 92
3.4. Pseudonimiseringstechnieken...........................................................................................................................................................93
3.5. Afsluitende beschouwingen: privacy-preserving data analysis..........................................................................................................94
HOOFDSTUK 2. BEVEILIGINGSTECHNOLOGIEËN.......................................................................................................................................95
1. Inleiding..................................................................................................................................................................................95
2. Cyberdreigingen......................................................................................................................................................................95
2.1. De evolutie van ‘cyberspace’.............................................................................................................................................................95
2.2. Illustraties van cyberbeveiligingsrisico’s of – bedreigingen...............................................................................................................96
2.2.1. Malware..................................................................................................................................................................................... 96
, 2.2.2. Spyware, keyloggers en browserkapers.....................................................................................................................................97
2.2.3. Defacements/digitale bekladding..............................................................................................................................................98
2.2.4. Jailbreaking/rooting................................................................................................................................................................... 98
2.2.5. Datalekken................................................................................................................................................................................. 98
2.2.6. Internetfraude (online scams)....................................................................................................................................................98
2.3. Wat zijn de onderliggende oorzaken van cyberbeveiligingsincidenten?............................................................................................99
3. Basisconcepten van cyberbeveiliging.....................................................................................................................................99
3.1. Wat is cyberbeveiliging...................................................................................................................................................................... 99
3.2. Vereisten inzake computerbeveiliging.............................................................................................................................................100
3.3. Doelstellingen en eigenschappen van computerbeveiliging............................................................................................................100
3.3.1. Vooraf: stappen in de computerbeveiligingsanalyse................................................................................................................100
3.3.2. De CIA- of BIV indeling.............................................................................................................................................................100
3.3.3. Van beveiligingsdoelstellingen tot beveiligingsbeleid..............................................................................................................101
3.4. Beveiligingsinbreuken......................................................................................................................................................................102
3.4.1. Enkele begrippen..................................................................................................................................................................... 102
3.4.2. Risico- of dreigingsmodellering (threat modeling)...................................................................................................................102
3.4.3. Tot slot: risicobeheer VS risciobeperkingen.............................................................................................................................103
MODULE IV. DEEL 4: BLOCKCHAINTECHNOLOGIE EN SLIMME CONTRACTEN.........................................................................103
HOOFDSTUK 1. H10: BASISCONCEPTEN VAN BLOCKCHAINTECHNOLOGIE....................................................................................................103
1. Inleiding................................................................................................................................................................................103
2. Blockchain: wat en wanneer?...............................................................................................................................................103
2.1. Wat is een blockchain?....................................................................................................................................................................103
2.2. Types blockchain:............................................................................................................................................................................ 103
2.3. Voordelen en eigenschappen van een blockchain...........................................................................................................................104
2.4. Uitdagingen voor blockchain:.......................................................................................................................................................... 105
3. Basisconcepten van blockchain............................................................................................................................................105
3.1. Hashfuncties:................................................................................................................................................................................... 106
3.2. Merkle-boom................................................................................................................................................................................... 108
3.3. TIJDSTEMPELS (TIMESTAMPING).....................................................................................................................................................108
3.4. DIGITALE HANDTEKENINGEN........................................................................................................................................................... 109
4. BITCOIN (BTC).......................................................................................................................................................................110
4.1. DIGITAAL GELD (EN DE UITDAGINGEN)............................................................................................................................................111
4.2. Ontstaan en doel van bitcoin........................................................................................................................................................... 111
4.3. Werking van bitcoin.........................................................................................................................................................................111
4.3.1. Bitcoin als blockchain............................................................................................................................................................... 112
4.3.2. Proof-of-work-systeem............................................................................................................................................................112
4.3.3. Mining en geldbeheer..............................................................................................................................................................113
4.4. Uitdagingen voor bitcoin................................................................................................................................................................. 114
4.4.1. Prijsvolatiliteit en het geldprobleem........................................................................................................................................114
4.4.2. Pseudonimiteit en geen anonimiteit........................................................................................................................................115
4.4.3. Beveiliging is maar zo goed als de bescherming van de private sleutel....................................................................................115
4.4.4. Mining, rekenmacht en het klimaat.........................................................................................................................................116
5. Ethereum (ETH).....................................................................................................................................................................116
6. Non-fungible tokens (NFT’S).................................................................................................................................................117
7. SLIMME CONTRACTEN (SMART CONTRACTS)......................................................................................................................119
7.1. WAT IS EEN SLIM CONTRACT?......................................................................................................................................................... 119
7.2. VOOR- EN NADELEN VAN EEN SLIM CONTRACT..............................................................................................................................119
7.3. SLIMME CONTRACTEN 'MAKEN'......................................................................................................................................................120
7.4. SLIMME CONTRACTEN IN DE PRAKTIJK............................................................................................................................................120
HOOFDSTUK 2. H11: JURIDISCHE UITDAGINGEN VAN BLOCKCHAINTECHNOLOGIE EN SLIMME CONTRACTEN......................................................121
1. Inleiding................................................................................................................................................................................121
, 2. BLOCKCHAIN EN DE ALGEMENE VERORDENING GEGEVENSBESCHERMING.......................................................................121
2.1. TOEPASSINGSGEBIED VAN DE AVG..................................................................................................................................................121
2.1.1. Persoonsgegevens................................................................................................................................................................... 121
2.1.2. Verwerkingsverantwoordelijke................................................................................................................................................123
2.1.3. Huishoudexceptie....................................................................................................................................................................124
2.2. RECHTEN EN PRINCIPES VAN DE AVG..............................................................................................................................................124
2.3. BLOCKCHAIN ALS EEN KANS VOOR DE AVG.....................................................................................................................................125
3. JURIDISCHE UITDAGINGEN VAN SLIMMECONTRACTEN......................................................................................................125
3.1. TOTSTANDKOMING VAN EEN SLIM CONTRACT...............................................................................................................................125
3.2. INTERPRETATIE EN UITLEG VAN EEN SLIM CONTRACT....................................................................................................................126
3.3. RELATIVITEIT EN TEGENSTELBAARHEID...........................................................................................................................................126
3.4. ONTBINDING VAN EEN SLIM CONTRACT.........................................................................................................................................126
MODULE V. RECENTE GRENSVERLEGGENDE TECHNOLOGIEËN.............................................................................................. 126
HOOFDSTUK 1. H12: BIOTECHNOLOGIE.............................................................................................................................................126
1. Definitie en classificatie van biotechnologische technieken.................................................................................................126
2. KLASSIEKE VEREDELING........................................................................................................................................................127
3. GENETISCHE MODIFICATIE...................................................................................................................................................129
3.1. GENETISCHE MODIFICATIE VAN BACTERIËN EN GISTEN..................................................................................................................129
3.2. GENETISCHE MODIFICATIE VAN PLANTEN.......................................................................................................................................129
3.3. GENETISCHE MODIFICATIE VAN DIEREN..........................................................................................................................................130
4. GENOOMBEWERKING..........................................................................................................................................................130
5. DE WETGEVING ROND BIOTECHNOLOGIE...........................................................................................................................133
5.1. ETHISCHE BESCHOUWINGEN BIJ TOEPASSING VAN KLASSIEKE SELECTIE........................................................................................133
5.2. DE WETGEVING BIJ TOEPASSING VAN GENETISCHEMODIFICATIE...................................................................................................133
5.2.1. Bedenkingen bij genetische modificatie...................................................................................................................................133
5.2.2. GGO-wetgeving voor planten...................................................................................................................................................134
5.2.3. GGO-wetgeving voor dieren.....................................................................................................................................................134
5.3. DE WETGEVING BIJ TOEPASSING VAN GENOOMBEWERKING.........................................................................................................135
5.3.1. Wetgeving bij toepassing van genoombewerking bij planten..................................................................................................135
5.3.2. Wetgeving bij toepassing van genoombewerking bij dieren....................................................................................................135
5.3.3. Nieuw voorstel voor EU-wetgeving rond genoombewerking..................................................................................................135
5.3.4. Wetgeving bij toepassing van genoombewerking bij mensen..................................................................................................136
HOOFDSTUK 2. H13: VAN NANOTECHNOLOGIE TOT UITGEBREIDE EN VIRTUELE REALITEITEN..........................................................................137
1. Context.................................................................................................................................................................................137
1.1. Gevolgen van innovatie...................................................................................................................................................................137
1.2. WETGEVING BIJ NIEUWE TECHNOLOGIEË.......................................................................................................................................137
2. ENKELE OPKOMENDE TECHNOLOGIEËNMET GROTE IMPACT.............................................................................................138
2.1. NANOTECHNOLOGIE EN NOG KLEINER............................................................................................................................................138
2.2. ROBOTS EN ANDROÏDEN.................................................................................................................................................................140
2.3. VERSMELTING VAN DE BIOLOGISCHE MENS METTECHNOLOGIE.....................................................................................................141
3. VIRTUELE EN UITGEBREIDE REALITEITENEN METAVERSUMS..............................................................................................143
3.1. BASISCONCEPTEN............................................................................................................................................................................143
3.2. OPPORTUNITEITEN VAN UITGEBREIDE EN VIRTUELEREALITEITEN...................................................................................................144
3.3. JURIDISCHE UITDAGINGEN VAN UITGEBREIDE EN VIRTUELEREALITEITEN.......................................................................................145
3.3.1. Privacyrisico’s...........................................................................................................................................................................145
3.3.2. Inhoudsmoderatie................................................................................................................................................................... 146
3.3.3. Ethische uitdagingen................................................................................................................................................................ 146
3.4. REGULERING VAN UITGEBREIDE REALITEITEN EN VIRTUELEWERELDEN IN DE EUROPESE UNIE......................................................147
,Inleiding tot het vak
relevantie
context: opkomst van AI, iedereen krijgt ermee te maken
vraag – in welke mate zal evolutie van AI impact hebben op onze job later?
cf. voorspellingen Japan
cf. studie die zei dat alle dergelijke evoluties ook op onze professionele levens impact zullen hebben, de studie
stelt de vraag of de universiteiten daar wel op voorbereid zijn
wat is ‘legal tech’? d.i. gebruik van (informatie-en communicatie-) technologie (o.m. software, databanken, etc.) om
juridische diensten te leveren
dit is aan het boomen
let op: legal tech is slechts één klein onderdeel vd cursus
bedoeling van dit vak? wetenschappelijk-technologisch basisinzicht krijgen in de veranderingen en de impact daarvan
op onze professionele levens en de RS in de toekomst opdat we daarover kritisch kunnen reflecteren en kunnen
discussiëren met de technologen
praktische informatie: docenten, huisregels, examens, materiaal, etc.
combinatie hoorcolleges (te kennen voor examen) en nevenactiviteiten (optioneel – zie pwp)
studiemateriaal
cursus – acco (‘technologie & recht’)
slides eventueel aangevuld met optionele leesteksten (korte notas met wijzigingen van gedrukte boek indien
veranderingen) (bijkomende literatuur is geen leerstof)
evaluatie – examen
schriftelijk en gesloten boek
50% meerkeuzevragen (geen giscorrectie) en 50% open vragen (3, waarvan er 2 moeten gekozen worden)
voorbeeldvragen toledo
zie slide ‘hoe studeren’
overzicht modules
module 1 – computer-en internettechnologieën
1.1. computersystemen en software
1.2. computernetwerken, internet en cloud (internet, jurisdictie en territoriale soevereiniteit)
module 2 – autonome en intelligente systemen
2.1. big data, artificiële intelligentie en maatschappelijke uitdagingen
2.2. slimme algoritmes in tekst-en beeldanalyse
2.3. regulering van artificiële intelligentie en buitencontracuele aansprakelijkheid
2.4. rechtspraak en artificiële intelligentie
module 3 – privacy en security
3.1. online privacy
3.2. cyberbeveiliging
1
, module 4 – blockchaintechnologie
4.1. basisconcepten van blockchaintechnologie en slimme contracten
4.2. Juridische toepassingen van blockchain en slimme contracten
module 5 – recente grensverleggende technologieën
5.1. biotechnologie
5.2. nanotechnologie en virtuele realiteiten
getuigenis oud-student (cf. opname)
als jurist dient men vaak contracten op te stellen, meestal zijn hiervoor geen modellen – AI? beperkingen
realistisch: symbiose tussen mens & machine
2
, Module I. computer-en internettechnologieën
Hoofdstuk 1. computersystemen, algoritmes en software
1. de digitale (r)evolutie
1.1. de digitale transformatie
vooruitgang in ICT veroorzaakt digitale transformatie in onze samenleving
impact op onze manier van leven, wonen en werken
digitaal verwerken van data en documenten
digitaliseren van de processen in bedrijven en organisaties
digitalisering van de samenleving zelf (“digitaliteit”)
impact: (1) sociaal-economisch (efficiënter maar risico op digitale kloof) en (2) mentaal-cultureel
1.2. evolutie van computers
quote: “de computer is de belangrijkste uitvinding van de 20 e eeuw, zoniet de belangrijkste uitvinding uit de hele
geschiedenis van de mensheid”
computer vs. andere apparaten, machines of technische hulpmiddelen? computer is programmeerbaar voor
meerdere toepassingen
enkele historische computers (zie pwp)
sinds wanneer?
eerste programmeerbare rekenmachines: 19e eeuw
gebruik van elektronische componenten zoals elektronenbuizen en halfgeleidercomponenten: 20 e eeuw
opkomst halfgeleidertransistoren: 1947
bedrijven zoals Intel, etc.: vanaf ’68
producten zoals Windows, etc.: vanaf ‘85
door de alsmaar verregaandere schaalverkleining van transistoren werden computers over de jaren heen alleen maar
kleiner en tegelijk krachtiger ⇨ leidde tot PC, laptop, netbook, tablet etc.
1.3. wet van Moore
context: huidige computers zijn opgebouwd uit micro/nano-elektronica, die vn. is opgebouwd uit transistoren, die,
indien ze op een gepaste manier gecombineerd worden, ervoor zorgen dat in principe alle rekenkundige bewerkingen
op bits kunnen worden uitgevoerd, er zijn dus veel transistoren nodig, men probeert die zoveel mogelijk te verzamelen
op één geïntegreerde schakeling (de IC of chip)
wie is Moore? één van de mede-oprichters van Intel
voorspelling: “elke 24 maand verdubbelt het aantal transitoren op een CMOS-chip”
kan alleen door transistoren kleiner te maken, dit is niet het doel an sich, door ze kleiner te maken worden ze ook
sneller, krachtiger en goedkoper
aantal transitoren op een chip is een (ruwe) indicatie van rekenkracht van de processoren
let op: deze wet is geen vaststaand feit, maar is toch, gek genoeg, zo gebeurd
3
,Inhoudsopgave
INLEIDING TOT HET VAK.......................................................................................................................................................... 1
RELEVANTIE....................................................................................................................................................................................... 1
PRAKTISCHE INFORMATIE: DOCENTEN, HUISREGELS, EXAMENS, MATERIAAL, ETC..............................................................................................1
OVERZICHT MODULES.......................................................................................................................................................................... 1
GETUIGENIS OUD-STUDENT (CF. OPNAME)...............................................................................................................................................2
MODULE I. COMPUTER-EN INTERNETTECHNOLOGIEËN............................................................................................................ 3
HOOFDSTUK 1. COMPUTERSYSTEMEN, ALGORITMES EN SOFTWARE..............................................................................................................3
1. de digitale (r)evolutie...............................................................................................................................................................3
1.1. de digitale transformatie..................................................................................................................................................................... 3
1.2. evolutie van computers....................................................................................................................................................................... 3
1.3. wet van Moore.................................................................................................................................................................................... 3
1.4. exponentiële versus lineaire groei.......................................................................................................................................................4
1.5. computerarchitecturen: Von Neumann architectuur, neuromorfe computers, kwantumcomputers.................................................4
1.6. toekomstige computerarchitecturen...................................................................................................................................................5
2. algoritmes.................................................................................................................................................................................6
2.1. wat is een algoritme............................................................................................................................................................................ 6
2.2. kenmerken en eigenschappen van algoritmes.....................................................................................................................................6
2.3. classificatie van algoritmes.................................................................................................................................................................. 6
2.4. illustratie: “raad het getal”-spel........................................................................................................................................................... 7
2.5. slimme algoritmes............................................................................................................................................................................... 7
2.6. huidige betekenis van “algoritme”......................................................................................................................................................8
3. softwareontwikkeling...............................................................................................................................................................8
3.1. hoe komt software tot stand?............................................................................................................................................................. 8
3.2. types software..................................................................................................................................................................................... 8
3.3. softwareontwikkeling.......................................................................................................................................................................... 8
3.4. softwarecode en fouten: bugs............................................................................................................................................................. 8
3.5. openbronsoftware............................................................................................................................................................................... 9
HOOFDSTUK 2. COMPUTERNETWERKEN, INTERNET EN CLOUD...................................................................................................................10
1. computernetwerken en het internet......................................................................................................................................10
1.1. De evolutie van netwerken en het internet.......................................................................................................................................10
1.1.1. Tijdperk 1: het pre-internettijdperk...........................................................................................................................................10
1.1.2. Tijdperk 2: het internettijdperk..................................................................................................................................................11
1.1.3. Tijdperk 3: het cloudtijperk.......................................................................................................................................................11
1.2. Het wereldwijde web en zijn verschillende fasen..............................................................................................................................12
1.3. Technische aspecten van computernetwerken en het internet.........................................................................................................13
1.3.1. Het bestuursmodel van het internet..........................................................................................................................................13
1.3.2. Datacommunicatie over netwerken...........................................................................................................................................13
1.3.3. Kanttekeningen bij het internet.................................................................................................................................................14
2. Cloudcomputing......................................................................................................................................................................15
2.1. Wat is de cloud?................................................................................................................................................................................ 15
2.2. Vormen van cloudcomputing............................................................................................................................................................. 15
2.3. Types van cloud................................................................................................................................................................................. 15
2.4. Bedenkingen bij cloudcomputing......................................................................................................................................................16
3. Het internet der dingen..........................................................................................................................................................16
3.1. Definitie kenmerken.......................................................................................................................................................................... 16
3.2. De architectuur van het internet der dingen.....................................................................................................................................17
3.3. Uitdagingen voor het IoT................................................................................................................................................................... 17
,MODULE II. AUTONOME EN INTELLIGENTE SYSTEMEN........................................................................................................... 19
HOOFDSTUK 1. BIG DATA EN ARTIFICIËLE INTELLIGENTIE – BASISCONCEPTEN................................................................................................19
1. Big data..................................................................................................................................................................................19
1.1. De drie V’s en datagedreven analyses...............................................................................................................................................19
1.2. Het big data-proces uitgelegd............................................................................................................................................................ 19
1.3. Technieken mbt de eigenlijke analyse van de data (cf. stap 2)..........................................................................................................19
1.4. Enkele toepassingsgebieden.............................................................................................................................................................. 20
2. Artificiële intelligentie.............................................................................................................................................................21
2.1. evolutie van het begrip AI..................................................................................................................................................................21
2.2. de definities van AI............................................................................................................................................................................ 21
2.3. Enkele kenmerken van AI.................................................................................................................................................................. 22
2.4. Een verdere verfijning van AI.............................................................................................................................................................22
3. Neurale netwerken.................................................................................................................................................................23
3.1. Wat zijn diepe neurale netwerken.....................................................................................................................................................23
3.2. waarom worden neurale netwerken gebruikt?.................................................................................................................................24
3.3. Hoe leren neurale netwerken?..........................................................................................................................................................24
3.3.1. Gesuperviseerd leren.................................................................................................................................................................25
3.3.2. ongesuperviseerd leren.............................................................................................................................................................. 26
3.3.3. versterkend leren....................................................................................................................................................................... 26
3.4. types neurale netwerken...................................................................................................................................................................27
3.4.1. feedforward neurale netwerken................................................................................................................................................27
3.4.2. recurrente neurale netwerken...................................................................................................................................................27
3.4.3. convolutionele neurale netwerken............................................................................................................................................27
4. Maatschappelijke uitdagingen (zie arts in boek)...................................................................................................................27
4.1. Privacy............................................................................................................................................................................................... 27
4.2. Gelijkheid en non-discriminatie.........................................................................................................................................................28
4.3. Vrijheidsrechten................................................................................................................................................................................ 29
4.4. Energie en klimaat............................................................................................................................................................................. 29
HOOFDSTUK 2. UITDIEPING – SLIMME ALGORITMES VOOR DE ANALYSE EN GENERATIE VAN BEELD EN TEKST.......................................................29
1. Slimme beeldanalyse en beeldgeneratie................................................................................................................................29
1.1. Korte inleiding tot computervisie......................................................................................................................................................29
1.2. Beeldinterpretatie............................................................................................................................................................................. 30
1.2.1. Sterke vooruitgang dankzij convolutionele neurale netwerken.................................................................................................30
1.2.2. specifiek: hoe werkt gezichtsherkenning?..................................................................................................................................31
1.3. Beeldgeneratie.................................................................................................................................................................................. 32
1.4. Uitdagingen bij computervisie en beeldgeneratie.............................................................................................................................33
1.4.1. Menselijke vs. artificiële intelligentie.........................................................................................................................................33
1.4.2. Data-afhankelijkheid en contradictoire voorbeelden.................................................................................................................33
1.4.3. Datasetvooringenomenheid of datasetbias...............................................................................................................................33
1.4.4. Gezichtsherkenning en privacy..................................................................................................................................................33
1.4.5. beeldgeneratie, nepbeelden en nepvideo’s...............................................................................................................................34
2. slimme tekstanalyse en tekstgeneratie..................................................................................................................................34
2.1. korte inleiding tot natuurlijke taalverwerking...................................................................................................................................34
2.2. Neurale netwerkarchitectuur voor spraakverwerking.......................................................................................................................35
2.2.1. Recurrente neurale netwerken en LSTM-netwerken.................................................................................................................35
2.2.2. Encoder-decoder-architecturen en attentiemechanismen........................................................................................................36
2.2.3. transformernetwerken...............................................................................................................................................................36
2.2.4. multimodale informatiefusie......................................................................................................................................................36
2.3. Tekstanalyse...................................................................................................................................................................................... 37
2.3.1. Tekstclassificatie........................................................................................................................................................................ 37
2.3.2. Herkenning van argumenten in teksten.....................................................................................................................................37
, 2.3.3. Vertalen van tekst naar formele kennis.....................................................................................................................................38
2.4. Tekstgeneratie................................................................................................................................................................................... 38
HOOFDSTUK 3. DE REGULERING VAN ARTIFICIËLE INTELLIGENTIE................................................................................................................39
1. Regulering van technologie....................................................................................................................................................39
1.1. Recht................................................................................................................................................................................................. 39
1.2. Normen............................................................................................................................................................................................. 40
1.2.1. De Ethische Richtsnoeren voor Betrouwbare AI (AI HLEG).........................................................................................................41
1.2.2. Microsoft AI-principes................................................................................................................................................................ 41
1.2.3. Aanbeveling door de Organisatie der Verenigde Naties voor Onderwijs, Wetenschap en Cultuur (UNESCO)...........................41
1.2.4. Aanbeveling door de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO)..................................................42
1.2.5. Ethically Aligned Design door het Institute of Electrical and Electronics Engineers (IEEE)..........................................................42
1.2.6. Update – Tegengestelde ontwikkelingen...................................................................................................................................43
1.3. De markt............................................................................................................................................................................................ 43
1.4. De architectuur/technologie (technische standaarden)....................................................................................................................43
1.4.1. Code is law................................................................................................................................................................................. 44
1.4.2. Technische normering................................................................................................................................................................44
1.4.3. IEEE P7000TM.............................................................................................................................................................................. 44
2. Het belang van data voor AI...................................................................................................................................................45
3. De regulering van AI in de Europese Unie..............................................................................................................................45
3.1. De weg naar de AI-verordening.........................................................................................................................................................45
3.2. De AI-verordening.............................................................................................................................................................................. 46
3.2.1. Geharmoniseerde regels voor AI-systemen...............................................................................................................................46
3.2.2. Toepassingsgebied.....................................................................................................................................................................46
3.2.3. Risico-gebaseerde aanpak..........................................................................................................................................................47
3.2.4. Toezicht, handhaving en sancties...............................................................................................................................................48
4. Het Verdrag inzake AI van de Raad van Europa.....................................................................................................................49
5. De regulering van AI buiten Europa.......................................................................................................................................50
HOOFDSTUK 4. TEN GRONDE: AI EN DE BUITENCONTRACTUELE AANSPRAKELIJKHEID......................................................................................51
1. Context....................................................................................................................................................................................51
2. Productaansprakelijkheid.......................................................................................................................................................51
2.1. Software als een ‘product’?............................................................................................................................................................... 51
2.2. Wanneer is AI ‘gebrekkig’?................................................................................................................................................................ 51
2.3. Verweermiddelen van de producent.................................................................................................................................................52
3. Foutaansprakelijkheid............................................................................................................................................................53
3.1. Welke actoren kunnen een fout begaan?..........................................................................................................................................53
3.2. Het ‘foutieve’ gebruik van AI-systemen.............................................................................................................................................54
4. Objectieve aansprakelijkheid?................................................................................................................................................55
5. Rechtspersoonlijkheid voor AI-systemen................................................................................................................................56
HOOFDSTUK 5. TEN GRONDE: SLIMME ALGORITMES IN DE RECHTSPRAAK....................................................................................................57
1. Het concept ‘Legal Tech’.........................................................................................................................................................57
1.1. Wat is ‘Legal Tech’?........................................................................................................................................................................... 57
1.1.1. Regelgebaseerde en datagebaseerde systemen........................................................................................................................57
1.1.2. Opportuniteiten.........................................................................................................................................................................57
1.1.3. Uitdagingen van Legal Tech........................................................................................................................................................58
1.2. ‘Open Data’, Open Data-Richtlijn, Data Governance Act en Data Act................................................................................................58
1.2.1. Het belang van open data..........................................................................................................................................................58
1.2.2. Legal linked data........................................................................................................................................................................ 59
1.2.3. Het opendatabeleid in de EU.....................................................................................................................................................60
1.3. Openbaarheid van rechtspraak in België...........................................................................................................................................62
2. Ten gronde: AI in rechtbanken...............................................................................................................................................63
2.1. Geautomatiseerde besluitvormingssystemen en beslissingsondersteunende systemen..................................................................63
, 2.2. Online geschillenbeslechting en cybercourts.....................................................................................................................................64
2.3. Legal analytics en voorspellingsalgoritmes........................................................................................................................................65
2.3.1. Legal analytics en judicial analytics............................................................................................................................................65
2.3.2. Voorspellen vs. beslissen............................................................................................................................................................65
2.4. Opportuniteiten van AI in rechtbanken.............................................................................................................................................67
2.4.1. AI is een expert op het vlak van dataverwerking........................................................................................................................67
2.4.2. AI is een hulp in het detecteren van niet-juridische factoren.....................................................................................................67
2.5. Uitdagingen van AI in rechtbanken....................................................................................................................................................68
2.5.1. Verstarring van de wet (“freezing the past”)..............................................................................................................................68
2.5.2. Onvermogen om te interpreteren..............................................................................................................................................68
2.5.3. Noodzaak aan juridisch debat en transparantie.........................................................................................................................68
2.5.4. Het recht op een eerlijk proces..................................................................................................................................................69
2.6. Regulering van AI in rechtbanken......................................................................................................................................................69
MODULE III. PRIVACY- EN CYBERBEVEILIGINGSTECHNOLOGIEËN............................................................................................ 72
HOOFDSTUK 1. ONLINE PRIVACY......................................................................................................................................................... 72
1. Basisbegrippen.......................................................................................................................................................................72
1.1. Privacy: definities, perspectieven en taxonomieën...........................................................................................................................72
1.2. Privacy-by-design............................................................................................................................................................................... 73
1.3. Privacytechnologie (privacy engineering)..........................................................................................................................................74
1.3.1. Het beveiligingstechnologieperspectief (security engineering)..................................................................................................75
1.3.2. Het gegevensbeschermingsperspectief (data protection)..........................................................................................................75
1.3.3. Het socialeprivacyperspectief (social privacy)............................................................................................................................75
2. Uitdagingen voor online privacy.............................................................................................................................................76
2.1. Metadata en verkeersanalyse............................................................................................................................................................ 76
2.1.1. Wat zijn metadata?....................................................................................................................................................................76
2.1.2. Het belang van metadata........................................................................................................................................................... 76
2.2. Tracering online (‘online tracking’)....................................................................................................................................................77
2.2.1. Tracering online: wie, wat en waarom?.....................................................................................................................................77
2.2.2. Tracering online: hoe verloopt dat technisch?...........................................................................................................................78
2.2.3. Waarom is tracering problematisch?.........................................................................................................................................82
2.2.4. Wat kun je doen tegen tracering?..............................................................................................................................................82
2.2.5. Wat zegt de wet over cookies en tracering?..............................................................................................................................83
3. Anonimiseren van databanken en differentiële privacy.........................................................................................................86
3.1. Belangrijk: het onderscheid tussen ‘anonimiseren’ en ‘pseudonimiseren’........................................................................................86
3.2. Hoe veilig zijn ‘geanonimiseerde’ datasets?......................................................................................................................................87
3.2.1. America On Line (AOL) search data............................................................................................................................................88
3.2.2. Group Insurance Commission....................................................................................................................................................88
3.2.3. Netflix Prize dataset................................................................................................................................................................... 88
3.2.4. Sociale netwerken......................................................................................................................................................................89
3.2.5. Locatiegegevens......................................................................................................................................................................... 89
3.3. Anonimiseringstechnieken................................................................................................................................................................ 89
3.3.1. Randomisatie............................................................................................................................................................................. 90
3.3.2. Generalisatie.............................................................................................................................................................................. 92
3.4. Pseudonimiseringstechnieken...........................................................................................................................................................93
3.5. Afsluitende beschouwingen: privacy-preserving data analysis..........................................................................................................94
HOOFDSTUK 2. BEVEILIGINGSTECHNOLOGIEËN.......................................................................................................................................95
1. Inleiding..................................................................................................................................................................................95
2. Cyberdreigingen......................................................................................................................................................................95
2.1. De evolutie van ‘cyberspace’.............................................................................................................................................................95
2.2. Illustraties van cyberbeveiligingsrisico’s of – bedreigingen...............................................................................................................96
2.2.1. Malware..................................................................................................................................................................................... 96
, 2.2.2. Spyware, keyloggers en browserkapers.....................................................................................................................................97
2.2.3. Defacements/digitale bekladding..............................................................................................................................................98
2.2.4. Jailbreaking/rooting................................................................................................................................................................... 98
2.2.5. Datalekken................................................................................................................................................................................. 98
2.2.6. Internetfraude (online scams)....................................................................................................................................................98
2.3. Wat zijn de onderliggende oorzaken van cyberbeveiligingsincidenten?............................................................................................99
3. Basisconcepten van cyberbeveiliging.....................................................................................................................................99
3.1. Wat is cyberbeveiliging...................................................................................................................................................................... 99
3.2. Vereisten inzake computerbeveiliging.............................................................................................................................................100
3.3. Doelstellingen en eigenschappen van computerbeveiliging............................................................................................................100
3.3.1. Vooraf: stappen in de computerbeveiligingsanalyse................................................................................................................100
3.3.2. De CIA- of BIV indeling.............................................................................................................................................................100
3.3.3. Van beveiligingsdoelstellingen tot beveiligingsbeleid..............................................................................................................101
3.4. Beveiligingsinbreuken......................................................................................................................................................................102
3.4.1. Enkele begrippen..................................................................................................................................................................... 102
3.4.2. Risico- of dreigingsmodellering (threat modeling)...................................................................................................................102
3.4.3. Tot slot: risicobeheer VS risciobeperkingen.............................................................................................................................103
MODULE IV. DEEL 4: BLOCKCHAINTECHNOLOGIE EN SLIMME CONTRACTEN.........................................................................103
HOOFDSTUK 1. H10: BASISCONCEPTEN VAN BLOCKCHAINTECHNOLOGIE....................................................................................................103
1. Inleiding................................................................................................................................................................................103
2. Blockchain: wat en wanneer?...............................................................................................................................................103
2.1. Wat is een blockchain?....................................................................................................................................................................103
2.2. Types blockchain:............................................................................................................................................................................ 103
2.3. Voordelen en eigenschappen van een blockchain...........................................................................................................................104
2.4. Uitdagingen voor blockchain:.......................................................................................................................................................... 105
3. Basisconcepten van blockchain............................................................................................................................................105
3.1. Hashfuncties:................................................................................................................................................................................... 106
3.2. Merkle-boom................................................................................................................................................................................... 108
3.3. TIJDSTEMPELS (TIMESTAMPING).....................................................................................................................................................108
3.4. DIGITALE HANDTEKENINGEN........................................................................................................................................................... 109
4. BITCOIN (BTC).......................................................................................................................................................................110
4.1. DIGITAAL GELD (EN DE UITDAGINGEN)............................................................................................................................................111
4.2. Ontstaan en doel van bitcoin........................................................................................................................................................... 111
4.3. Werking van bitcoin.........................................................................................................................................................................111
4.3.1. Bitcoin als blockchain............................................................................................................................................................... 112
4.3.2. Proof-of-work-systeem............................................................................................................................................................112
4.3.3. Mining en geldbeheer..............................................................................................................................................................113
4.4. Uitdagingen voor bitcoin................................................................................................................................................................. 114
4.4.1. Prijsvolatiliteit en het geldprobleem........................................................................................................................................114
4.4.2. Pseudonimiteit en geen anonimiteit........................................................................................................................................115
4.4.3. Beveiliging is maar zo goed als de bescherming van de private sleutel....................................................................................115
4.4.4. Mining, rekenmacht en het klimaat.........................................................................................................................................116
5. Ethereum (ETH).....................................................................................................................................................................116
6. Non-fungible tokens (NFT’S).................................................................................................................................................117
7. SLIMME CONTRACTEN (SMART CONTRACTS)......................................................................................................................119
7.1. WAT IS EEN SLIM CONTRACT?......................................................................................................................................................... 119
7.2. VOOR- EN NADELEN VAN EEN SLIM CONTRACT..............................................................................................................................119
7.3. SLIMME CONTRACTEN 'MAKEN'......................................................................................................................................................120
7.4. SLIMME CONTRACTEN IN DE PRAKTIJK............................................................................................................................................120
HOOFDSTUK 2. H11: JURIDISCHE UITDAGINGEN VAN BLOCKCHAINTECHNOLOGIE EN SLIMME CONTRACTEN......................................................121
1. Inleiding................................................................................................................................................................................121
, 2. BLOCKCHAIN EN DE ALGEMENE VERORDENING GEGEVENSBESCHERMING.......................................................................121
2.1. TOEPASSINGSGEBIED VAN DE AVG..................................................................................................................................................121
2.1.1. Persoonsgegevens................................................................................................................................................................... 121
2.1.2. Verwerkingsverantwoordelijke................................................................................................................................................123
2.1.3. Huishoudexceptie....................................................................................................................................................................124
2.2. RECHTEN EN PRINCIPES VAN DE AVG..............................................................................................................................................124
2.3. BLOCKCHAIN ALS EEN KANS VOOR DE AVG.....................................................................................................................................125
3. JURIDISCHE UITDAGINGEN VAN SLIMMECONTRACTEN......................................................................................................125
3.1. TOTSTANDKOMING VAN EEN SLIM CONTRACT...............................................................................................................................125
3.2. INTERPRETATIE EN UITLEG VAN EEN SLIM CONTRACT....................................................................................................................126
3.3. RELATIVITEIT EN TEGENSTELBAARHEID...........................................................................................................................................126
3.4. ONTBINDING VAN EEN SLIM CONTRACT.........................................................................................................................................126
MODULE V. RECENTE GRENSVERLEGGENDE TECHNOLOGIEËN.............................................................................................. 126
HOOFDSTUK 1. H12: BIOTECHNOLOGIE.............................................................................................................................................126
1. Definitie en classificatie van biotechnologische technieken.................................................................................................126
2. KLASSIEKE VEREDELING........................................................................................................................................................127
3. GENETISCHE MODIFICATIE...................................................................................................................................................129
3.1. GENETISCHE MODIFICATIE VAN BACTERIËN EN GISTEN..................................................................................................................129
3.2. GENETISCHE MODIFICATIE VAN PLANTEN.......................................................................................................................................129
3.3. GENETISCHE MODIFICATIE VAN DIEREN..........................................................................................................................................130
4. GENOOMBEWERKING..........................................................................................................................................................130
5. DE WETGEVING ROND BIOTECHNOLOGIE...........................................................................................................................133
5.1. ETHISCHE BESCHOUWINGEN BIJ TOEPASSING VAN KLASSIEKE SELECTIE........................................................................................133
5.2. DE WETGEVING BIJ TOEPASSING VAN GENETISCHEMODIFICATIE...................................................................................................133
5.2.1. Bedenkingen bij genetische modificatie...................................................................................................................................133
5.2.2. GGO-wetgeving voor planten...................................................................................................................................................134
5.2.3. GGO-wetgeving voor dieren.....................................................................................................................................................134
5.3. DE WETGEVING BIJ TOEPASSING VAN GENOOMBEWERKING.........................................................................................................135
5.3.1. Wetgeving bij toepassing van genoombewerking bij planten..................................................................................................135
5.3.2. Wetgeving bij toepassing van genoombewerking bij dieren....................................................................................................135
5.3.3. Nieuw voorstel voor EU-wetgeving rond genoombewerking..................................................................................................135
5.3.4. Wetgeving bij toepassing van genoombewerking bij mensen..................................................................................................136
HOOFDSTUK 2. H13: VAN NANOTECHNOLOGIE TOT UITGEBREIDE EN VIRTUELE REALITEITEN..........................................................................137
1. Context.................................................................................................................................................................................137
1.1. Gevolgen van innovatie...................................................................................................................................................................137
1.2. WETGEVING BIJ NIEUWE TECHNOLOGIEË.......................................................................................................................................137
2. ENKELE OPKOMENDE TECHNOLOGIEËNMET GROTE IMPACT.............................................................................................138
2.1. NANOTECHNOLOGIE EN NOG KLEINER............................................................................................................................................138
2.2. ROBOTS EN ANDROÏDEN.................................................................................................................................................................140
2.3. VERSMELTING VAN DE BIOLOGISCHE MENS METTECHNOLOGIE.....................................................................................................141
3. VIRTUELE EN UITGEBREIDE REALITEITENEN METAVERSUMS..............................................................................................143
3.1. BASISCONCEPTEN............................................................................................................................................................................143
3.2. OPPORTUNITEITEN VAN UITGEBREIDE EN VIRTUELEREALITEITEN...................................................................................................144
3.3. JURIDISCHE UITDAGINGEN VAN UITGEBREIDE EN VIRTUELEREALITEITEN.......................................................................................145
3.3.1. Privacyrisico’s...........................................................................................................................................................................145
3.3.2. Inhoudsmoderatie................................................................................................................................................................... 146
3.3.3. Ethische uitdagingen................................................................................................................................................................ 146
3.4. REGULERING VAN UITGEBREIDE REALITEITEN EN VIRTUELEWERELDEN IN DE EUROPESE UNIE......................................................147
,Inleiding tot het vak
relevantie
context: opkomst van AI, iedereen krijgt ermee te maken
vraag – in welke mate zal evolutie van AI impact hebben op onze job later?
cf. voorspellingen Japan
cf. studie die zei dat alle dergelijke evoluties ook op onze professionele levens impact zullen hebben, de studie
stelt de vraag of de universiteiten daar wel op voorbereid zijn
wat is ‘legal tech’? d.i. gebruik van (informatie-en communicatie-) technologie (o.m. software, databanken, etc.) om
juridische diensten te leveren
dit is aan het boomen
let op: legal tech is slechts één klein onderdeel vd cursus
bedoeling van dit vak? wetenschappelijk-technologisch basisinzicht krijgen in de veranderingen en de impact daarvan
op onze professionele levens en de RS in de toekomst opdat we daarover kritisch kunnen reflecteren en kunnen
discussiëren met de technologen
praktische informatie: docenten, huisregels, examens, materiaal, etc.
combinatie hoorcolleges (te kennen voor examen) en nevenactiviteiten (optioneel – zie pwp)
studiemateriaal
cursus – acco (‘technologie & recht’)
slides eventueel aangevuld met optionele leesteksten (korte notas met wijzigingen van gedrukte boek indien
veranderingen) (bijkomende literatuur is geen leerstof)
evaluatie – examen
schriftelijk en gesloten boek
50% meerkeuzevragen (geen giscorrectie) en 50% open vragen (3, waarvan er 2 moeten gekozen worden)
voorbeeldvragen toledo
zie slide ‘hoe studeren’
overzicht modules
module 1 – computer-en internettechnologieën
1.1. computersystemen en software
1.2. computernetwerken, internet en cloud (internet, jurisdictie en territoriale soevereiniteit)
module 2 – autonome en intelligente systemen
2.1. big data, artificiële intelligentie en maatschappelijke uitdagingen
2.2. slimme algoritmes in tekst-en beeldanalyse
2.3. regulering van artificiële intelligentie en buitencontracuele aansprakelijkheid
2.4. rechtspraak en artificiële intelligentie
module 3 – privacy en security
3.1. online privacy
3.2. cyberbeveiliging
1
, module 4 – blockchaintechnologie
4.1. basisconcepten van blockchaintechnologie en slimme contracten
4.2. Juridische toepassingen van blockchain en slimme contracten
module 5 – recente grensverleggende technologieën
5.1. biotechnologie
5.2. nanotechnologie en virtuele realiteiten
getuigenis oud-student (cf. opname)
als jurist dient men vaak contracten op te stellen, meestal zijn hiervoor geen modellen – AI? beperkingen
realistisch: symbiose tussen mens & machine
2
, Module I. computer-en internettechnologieën
Hoofdstuk 1. computersystemen, algoritmes en software
1. de digitale (r)evolutie
1.1. de digitale transformatie
vooruitgang in ICT veroorzaakt digitale transformatie in onze samenleving
impact op onze manier van leven, wonen en werken
digitaal verwerken van data en documenten
digitaliseren van de processen in bedrijven en organisaties
digitalisering van de samenleving zelf (“digitaliteit”)
impact: (1) sociaal-economisch (efficiënter maar risico op digitale kloof) en (2) mentaal-cultureel
1.2. evolutie van computers
quote: “de computer is de belangrijkste uitvinding van de 20 e eeuw, zoniet de belangrijkste uitvinding uit de hele
geschiedenis van de mensheid”
computer vs. andere apparaten, machines of technische hulpmiddelen? computer is programmeerbaar voor
meerdere toepassingen
enkele historische computers (zie pwp)
sinds wanneer?
eerste programmeerbare rekenmachines: 19e eeuw
gebruik van elektronische componenten zoals elektronenbuizen en halfgeleidercomponenten: 20 e eeuw
opkomst halfgeleidertransistoren: 1947
bedrijven zoals Intel, etc.: vanaf ’68
producten zoals Windows, etc.: vanaf ‘85
door de alsmaar verregaandere schaalverkleining van transistoren werden computers over de jaren heen alleen maar
kleiner en tegelijk krachtiger ⇨ leidde tot PC, laptop, netbook, tablet etc.
1.3. wet van Moore
context: huidige computers zijn opgebouwd uit micro/nano-elektronica, die vn. is opgebouwd uit transistoren, die,
indien ze op een gepaste manier gecombineerd worden, ervoor zorgen dat in principe alle rekenkundige bewerkingen
op bits kunnen worden uitgevoerd, er zijn dus veel transistoren nodig, men probeert die zoveel mogelijk te verzamelen
op één geïntegreerde schakeling (de IC of chip)
wie is Moore? één van de mede-oprichters van Intel
voorspelling: “elke 24 maand verdubbelt het aantal transitoren op een CMOS-chip”
kan alleen door transistoren kleiner te maken, dit is niet het doel an sich, door ze kleiner te maken worden ze ook
sneller, krachtiger en goedkoper
aantal transitoren op een chip is een (ruwe) indicatie van rekenkracht van de processoren
let op: deze wet is geen vaststaand feit, maar is toch, gek genoeg, zo gebeurd
3