Module 4: jurisdictie en immuniteiten
Informatie van Brightspace
Introductie
We hebben gezien dat een staat soeverein wordt geacht en dat soevereiniteit een
van de belangrijkste principes van het internationaal recht is. Dit houdt ook in
dat, zoals Nollkaemper in hoofdstuk 8 aangeeft, een belangrijke functie van
internationaal recht het afbakenen van het gezag van staten is.
Er dient duidelijkheid te bestaan over welke bevoegdheden de staat beschikt om
regels te stellen, of te handhaven ten aanzien van personen of gebeurtenissen.
De reikwijdte van de rechtsmacht (jurisdictie) van een staat wordt bepaald door
het internationaal recht, waardoor conflicten tussen rechtsaanspraken op zaken
en/of personen voorkomen kunnen worden. Kortom, in deze module staat de
afbakening van staatsgezag centraal ten aanzien van personen en zaken,
wanneer het kan worden uitgebreid en in welke omstandigheden de territoriale
rechtsmacht van een staat wordt beperkt. Dit wordt het vraagstuk van jurisdictie
oftewel rechtsmacht genoemd. U moet dan aan een situatie denken waarin
bijvoorbeeld een Nederlander een misdrijf pleegt in Frankrijk. Op basis van welke
grondslag kan Frankrijk deze Nederlander vervolgen voor het plegen van een
misdrijf in een derde staat? Heeft de derde staat wel de bevoegdheid om een
individu die geen onderdaan is te berechten?
Er wordt dus in deze leereenheid stilgestaan bij de grondslagen die de staat de
bevoegdheid geven om strafrechtelijk op te treden tegen misdrijven die door
niet-onderdanen en/of in een derde staat zijn gepleegd. Naast de uitbreiding van
jurisdictie van een staat wordt er in deze module aandacht besteed aan het
vraagstuk van immuniteit, dat een uitzondering is op de territoriale rechtsmacht
voor bepaalde personen en zaken en daarmee een begrenzing van de
staatsmacht geeft. Er wordt in deze sectie stilgestaan bij staatsimmuniteit,
afgeleide immuniteit en diplomatieke immuniteit
4.1 Jurisdictie
Jurisdictie kan omschreven worden als de bevoegdheid van staten om wetgeving
te maken en deze af te dwingen tegen personen en objecten, vooral op hun
grondgebied.
Jurisdictie is het noodzakelijke uitvloeisel van de soevereiniteit van de staat. Als
een staat soeverein is op zijn grondgebied, betekent dit dat de staat de
bevoegdheid heeft om het recht te maken, het recht te doen en het recht te
handhaven.
Echter, deze bevoegdheid is niet absoluut. De uitoefening van jurisdictie wordt
bepaald door territorialiteit, nationaliteit, bescherming en universaliteit.
Grondslag rechtsmacht
Kortom, of een staat de bevoegdheid heeft om niet-onderdanen te vervolgen
hangt af van een aantal grondslagen, namelijk het:
1. subjectieve territorialiteitsbeginsel
2. objectieve territorialiteitsbeginsel
3. actieve nationaliteitsbeginsel
4. passieve nationaliteitsbeginsel
5. beschermingsbeginsel
6. universaliteitsbeginse
,4.2 Immuniteit
Bij het verkrijgen van jurisdictie over personen en/of zaken die geen onderdanen
zijn of wiens handeling niet op het grondgebied van de staat heeft
plaatsgevonden, wordt de reikwijdte van het staatsgezag uitgebreid. Echter, bij
immuniteit wordt de rechtsmacht van een staat beperkt.
Staten genieten immuniteit in andere staten. De grondslag van deze
staatsimmuniteit – want hier hebben we het over – ligt besloten in het beginsel
van soevereine gelijkheid, oftewel in maxime par in parem non lab imperium (een
gelijke heeft geen gezag over een gelijke). Dit is terug te voeren op het idee dat
de gelijkheid en onafhankelijkheid van soevereine staten betekent dat ze
onderling geen rechtsmacht over elkaar zouden moeten hebben, ongeacht of het
gaat om rechtshandhaving of rechtsprekende bevoegdheid. In het arrest
Jurisdictional Immunities of the State, para. 57, concludeerde het ICJ dat: "de
regel van staatsimmuniteit een belangrijke plaats inneemt in het internationale
recht en de internationale betrekkingen". Het vloeit voort uit het beginsel van
soevereine gelijkheid van staten, dat, zoals artikel 2, lid 1, van het Handvest van
de Verenigde Naties duidelijk maakt, een van de grondbeginselen is van de
internationale rechtsorde.
Staatsimmuniteit
In de twintigste eeuw – met name in de jaren zeventig en tachtig – vond er een
verschuiving plaats van een absolute theorie van staatsimmuniteit (wat betekent
dat immuniteit onder alle omstandigheden kan worden ingeroepen voor
buitenlandse rechtbanken) naar een restrictieve theorie betreffende immuniteit
(d.w.z. dat immuniteit alleen kan worden ingeroepen bij handelingen iure imperii).
Het moet gaan om handelingen met een strikt overheidskarakter.
Privaatrechtelijke rechtshandelingen van de staat, de acta iure gestionis, vallen
niet onder de (staats)immuniteit. Dit betekent dat als een gemeente een
overeenkomst sluit met de aannemer tot het bouwen van nieuwbouwwoningen,
deze handeling niet onder de (staats)immuniteit valt. Dit is immers een
privaatrechtelijke handeling.
Immuniteit van Individuele gezagsdragers
Niet alleen de staat geniet immuniteit, maar ook de hoogste vertegenwoordigers
van de staat. Deze immuniteit wordt afgeleid van de staat (we hebben het dan
ook over afgeleide immuniteit). Individuele gezagsdragers moeten immers
zonder belemmeringen hun taken voor de staat kunnen uitoefenen en niet het
risico lopen dat zij in deze hoedanigheid worden onderworpen aan de
rechtshandhavende of rechtsprekende rechtsmacht van de andere staat. Deze
immuniteit kent twee grondslagen, namelijk functionele en persoonlijke
immuniteit. Functionele immuniteit (ratione materiae) houdt in dat immuniteit
geldt voor handelingen verricht in hun officiële hoedanigheid. Bij persoonlijke
immuniteit (ratione personae) geldt de immuniteit voor alle handelingen die zij
verrichten gedurende hun functie, inclusief privéhandelingen. De persoonlijke
immuniteit is beperkt tot staatshoofden, regeringsleiders en de minister van
Buitenlandse Zaken.
Kennisclip jurisdictie
Jurisdictie: de afbakening van het staatsgezag.
Het afbakenen van staatsgezag is een belangrijk functie in het internationaal
recht. De soevereine gelijkheid van staten brengt mee dat staten in principe geen
inmenging binnen hun landsgrenzen hoeven te dulden.
, De andere kant van de medaille is dat staten hun eigen regels moeten kunnen
stellen en handhaven.
Om dit allemaal te kunnen bewerkstelligen, zijn afspraken tussen staten nodig.
Aan de ene kant mogen staten dus geen geweld tegen de territoriale integriteit of
de politieke onafhankelijkheid van andere staten gebruiken en ook geldt het non-
interventie beginsel. Staten mogen zich niet met interne aangelegenheden van
andere staten bemoeien.
Aan de andere kant kan het uitoefenen van rechtsmacht soms ook buiten de
landsgrenzen noodzakelijk zijn voor een staat om haar soevereiniteit te behouden
en uit te oefenen. Kort gezegd moeten staten namelijk in aangewezen gevallen
regels kunnen stellen t.a.v. personen en gebeurtenissen. En moet een staat ook,
waar nodig, kunnen handhaven.
Om te voorkomen dat rechtsmacht leidt tot een ongeoorloofde inmenging in de
aangelegenheden van een andere staat bepaalt het internationale recht hoe ver
de rechtsmacht van staten reikt.
Het internationale recht geeft de grondslagen voor het uitoefenen van
rechtsmacht. Maar ook situaties van immuniteit van die rechtsmacht. Hiermee
wordt het vreedzaam naast elkaar bestaan van staten gewaarborgd.
Verschillende vormen van rechtsmacht
Wetgevende rechtsmacht
- Staten mogen regels stellen.
Rechtsprekende rechtsmacht
- Een staat mag in een concreet geval rechtspreken.
Handhavende rechtsmacht
- Een staat mag haar regels ook fysiek handhaven.
In een gegeven situatie is er niet altijd sprake van al deze vormen van
rechtsmacht.
Grondslag 1: Territorialiteitsbeginsel
Binnen het grondgebied is de rechtsmacht van een staat in principe
onbeperkt.
In haar simpelste vorm is er sprake van het subjectieve
territorialiteitsbeginsel. Waarbij een staat bijv. bepaalt dat stelen verboden
is, rechtspreekt over iemand die op het gebied een woninginbraak heeft
gepleegd en de opgelegde gevangenisstraf ook ten uitvoer legt. Dit is in
principe onbeperkt.
De rechtsmacht kan echter nog iets verder gaan. Een staat kan namelijk
ook rechtsmacht hebben over een persoon die in het buitenland
handelingen verricht die gevolgen hebben binnen het grondgebied van de
staat. Dit wordt het objectieve territorialiteitsbeginsel. Het kan gaan om
wetgevende rechtsmacht. Bijv. chauffeurs die een vergunning nodig
hebben om binnen het grondgebied van een staat hun diensten aan te
mogen bieden. Het kan ook gaan om rechtsprekende rechtsmacht. Iemand
in Duitsland lost bijv. een schot en doodt daardoor iemand die zich op
Nederlands grondgebied bevindt.
De zee
- Een staat heeft enkel op de binnenwateren, territoriale zee en de
archipelwateren volle territoriale rechtsmacht.
Informatie van Brightspace
Introductie
We hebben gezien dat een staat soeverein wordt geacht en dat soevereiniteit een
van de belangrijkste principes van het internationaal recht is. Dit houdt ook in
dat, zoals Nollkaemper in hoofdstuk 8 aangeeft, een belangrijke functie van
internationaal recht het afbakenen van het gezag van staten is.
Er dient duidelijkheid te bestaan over welke bevoegdheden de staat beschikt om
regels te stellen, of te handhaven ten aanzien van personen of gebeurtenissen.
De reikwijdte van de rechtsmacht (jurisdictie) van een staat wordt bepaald door
het internationaal recht, waardoor conflicten tussen rechtsaanspraken op zaken
en/of personen voorkomen kunnen worden. Kortom, in deze module staat de
afbakening van staatsgezag centraal ten aanzien van personen en zaken,
wanneer het kan worden uitgebreid en in welke omstandigheden de territoriale
rechtsmacht van een staat wordt beperkt. Dit wordt het vraagstuk van jurisdictie
oftewel rechtsmacht genoemd. U moet dan aan een situatie denken waarin
bijvoorbeeld een Nederlander een misdrijf pleegt in Frankrijk. Op basis van welke
grondslag kan Frankrijk deze Nederlander vervolgen voor het plegen van een
misdrijf in een derde staat? Heeft de derde staat wel de bevoegdheid om een
individu die geen onderdaan is te berechten?
Er wordt dus in deze leereenheid stilgestaan bij de grondslagen die de staat de
bevoegdheid geven om strafrechtelijk op te treden tegen misdrijven die door
niet-onderdanen en/of in een derde staat zijn gepleegd. Naast de uitbreiding van
jurisdictie van een staat wordt er in deze module aandacht besteed aan het
vraagstuk van immuniteit, dat een uitzondering is op de territoriale rechtsmacht
voor bepaalde personen en zaken en daarmee een begrenzing van de
staatsmacht geeft. Er wordt in deze sectie stilgestaan bij staatsimmuniteit,
afgeleide immuniteit en diplomatieke immuniteit
4.1 Jurisdictie
Jurisdictie kan omschreven worden als de bevoegdheid van staten om wetgeving
te maken en deze af te dwingen tegen personen en objecten, vooral op hun
grondgebied.
Jurisdictie is het noodzakelijke uitvloeisel van de soevereiniteit van de staat. Als
een staat soeverein is op zijn grondgebied, betekent dit dat de staat de
bevoegdheid heeft om het recht te maken, het recht te doen en het recht te
handhaven.
Echter, deze bevoegdheid is niet absoluut. De uitoefening van jurisdictie wordt
bepaald door territorialiteit, nationaliteit, bescherming en universaliteit.
Grondslag rechtsmacht
Kortom, of een staat de bevoegdheid heeft om niet-onderdanen te vervolgen
hangt af van een aantal grondslagen, namelijk het:
1. subjectieve territorialiteitsbeginsel
2. objectieve territorialiteitsbeginsel
3. actieve nationaliteitsbeginsel
4. passieve nationaliteitsbeginsel
5. beschermingsbeginsel
6. universaliteitsbeginse
,4.2 Immuniteit
Bij het verkrijgen van jurisdictie over personen en/of zaken die geen onderdanen
zijn of wiens handeling niet op het grondgebied van de staat heeft
plaatsgevonden, wordt de reikwijdte van het staatsgezag uitgebreid. Echter, bij
immuniteit wordt de rechtsmacht van een staat beperkt.
Staten genieten immuniteit in andere staten. De grondslag van deze
staatsimmuniteit – want hier hebben we het over – ligt besloten in het beginsel
van soevereine gelijkheid, oftewel in maxime par in parem non lab imperium (een
gelijke heeft geen gezag over een gelijke). Dit is terug te voeren op het idee dat
de gelijkheid en onafhankelijkheid van soevereine staten betekent dat ze
onderling geen rechtsmacht over elkaar zouden moeten hebben, ongeacht of het
gaat om rechtshandhaving of rechtsprekende bevoegdheid. In het arrest
Jurisdictional Immunities of the State, para. 57, concludeerde het ICJ dat: "de
regel van staatsimmuniteit een belangrijke plaats inneemt in het internationale
recht en de internationale betrekkingen". Het vloeit voort uit het beginsel van
soevereine gelijkheid van staten, dat, zoals artikel 2, lid 1, van het Handvest van
de Verenigde Naties duidelijk maakt, een van de grondbeginselen is van de
internationale rechtsorde.
Staatsimmuniteit
In de twintigste eeuw – met name in de jaren zeventig en tachtig – vond er een
verschuiving plaats van een absolute theorie van staatsimmuniteit (wat betekent
dat immuniteit onder alle omstandigheden kan worden ingeroepen voor
buitenlandse rechtbanken) naar een restrictieve theorie betreffende immuniteit
(d.w.z. dat immuniteit alleen kan worden ingeroepen bij handelingen iure imperii).
Het moet gaan om handelingen met een strikt overheidskarakter.
Privaatrechtelijke rechtshandelingen van de staat, de acta iure gestionis, vallen
niet onder de (staats)immuniteit. Dit betekent dat als een gemeente een
overeenkomst sluit met de aannemer tot het bouwen van nieuwbouwwoningen,
deze handeling niet onder de (staats)immuniteit valt. Dit is immers een
privaatrechtelijke handeling.
Immuniteit van Individuele gezagsdragers
Niet alleen de staat geniet immuniteit, maar ook de hoogste vertegenwoordigers
van de staat. Deze immuniteit wordt afgeleid van de staat (we hebben het dan
ook over afgeleide immuniteit). Individuele gezagsdragers moeten immers
zonder belemmeringen hun taken voor de staat kunnen uitoefenen en niet het
risico lopen dat zij in deze hoedanigheid worden onderworpen aan de
rechtshandhavende of rechtsprekende rechtsmacht van de andere staat. Deze
immuniteit kent twee grondslagen, namelijk functionele en persoonlijke
immuniteit. Functionele immuniteit (ratione materiae) houdt in dat immuniteit
geldt voor handelingen verricht in hun officiële hoedanigheid. Bij persoonlijke
immuniteit (ratione personae) geldt de immuniteit voor alle handelingen die zij
verrichten gedurende hun functie, inclusief privéhandelingen. De persoonlijke
immuniteit is beperkt tot staatshoofden, regeringsleiders en de minister van
Buitenlandse Zaken.
Kennisclip jurisdictie
Jurisdictie: de afbakening van het staatsgezag.
Het afbakenen van staatsgezag is een belangrijk functie in het internationaal
recht. De soevereine gelijkheid van staten brengt mee dat staten in principe geen
inmenging binnen hun landsgrenzen hoeven te dulden.
, De andere kant van de medaille is dat staten hun eigen regels moeten kunnen
stellen en handhaven.
Om dit allemaal te kunnen bewerkstelligen, zijn afspraken tussen staten nodig.
Aan de ene kant mogen staten dus geen geweld tegen de territoriale integriteit of
de politieke onafhankelijkheid van andere staten gebruiken en ook geldt het non-
interventie beginsel. Staten mogen zich niet met interne aangelegenheden van
andere staten bemoeien.
Aan de andere kant kan het uitoefenen van rechtsmacht soms ook buiten de
landsgrenzen noodzakelijk zijn voor een staat om haar soevereiniteit te behouden
en uit te oefenen. Kort gezegd moeten staten namelijk in aangewezen gevallen
regels kunnen stellen t.a.v. personen en gebeurtenissen. En moet een staat ook,
waar nodig, kunnen handhaven.
Om te voorkomen dat rechtsmacht leidt tot een ongeoorloofde inmenging in de
aangelegenheden van een andere staat bepaalt het internationale recht hoe ver
de rechtsmacht van staten reikt.
Het internationale recht geeft de grondslagen voor het uitoefenen van
rechtsmacht. Maar ook situaties van immuniteit van die rechtsmacht. Hiermee
wordt het vreedzaam naast elkaar bestaan van staten gewaarborgd.
Verschillende vormen van rechtsmacht
Wetgevende rechtsmacht
- Staten mogen regels stellen.
Rechtsprekende rechtsmacht
- Een staat mag in een concreet geval rechtspreken.
Handhavende rechtsmacht
- Een staat mag haar regels ook fysiek handhaven.
In een gegeven situatie is er niet altijd sprake van al deze vormen van
rechtsmacht.
Grondslag 1: Territorialiteitsbeginsel
Binnen het grondgebied is de rechtsmacht van een staat in principe
onbeperkt.
In haar simpelste vorm is er sprake van het subjectieve
territorialiteitsbeginsel. Waarbij een staat bijv. bepaalt dat stelen verboden
is, rechtspreekt over iemand die op het gebied een woninginbraak heeft
gepleegd en de opgelegde gevangenisstraf ook ten uitvoer legt. Dit is in
principe onbeperkt.
De rechtsmacht kan echter nog iets verder gaan. Een staat kan namelijk
ook rechtsmacht hebben over een persoon die in het buitenland
handelingen verricht die gevolgen hebben binnen het grondgebied van de
staat. Dit wordt het objectieve territorialiteitsbeginsel. Het kan gaan om
wetgevende rechtsmacht. Bijv. chauffeurs die een vergunning nodig
hebben om binnen het grondgebied van een staat hun diensten aan te
mogen bieden. Het kan ook gaan om rechtsprekende rechtsmacht. Iemand
in Duitsland lost bijv. een schot en doodt daardoor iemand die zich op
Nederlands grondgebied bevindt.
De zee
- Een staat heeft enkel op de binnenwateren, territoriale zee en de
archipelwateren volle territoriale rechtsmacht.
