VERLIESKUNDE – HERMAN DE MÖNNINK
Hoofdstuk 1:Beroepsmatige confrontaties met verlies: praktisch overzicht
1.2 De lege handen van de beroepskracht
Beroepskrachten kunnen door de onherstelbaarheid van een bepaald verlies grote onmacht ervaren.
Ze kunnen niks meer aan de zaak veranderen. Denk hierbij aan een arts die een patiënt meedeelt dat
zijn benen onherstelbaar beschadigd zijn en de patiënt zijn leven lang niet meer kan lopen of een
rouwtherapeut die een vrouw helpt die én haar kind is verloren én haar man.
1.3 De beroepsmatige confrontatie met verlies
Artsen en verpleegkundigen: ziekte, amputatie, geboorte, sterven.
Het onderwerp ‘verlies’ wordt in dit beroepsveld nauwelijks besproken. In de medische
handboeken staat bijna geen informatie over de menselijke omgang met de dood en met het
verlies in brede zin.
Maatschappelijk werkers: werkloosheid, echtscheiding, overlijden
Er wordt steeds minder aandacht besteed aan het omgaan met verlies in het Maatschappelijk
Werk. Het onderwerp krijgt een steeds meer systematische en gestructureerde aanpak.
Politie, brandweer, ambulancedienst: verkeersongevallen, verdrinking
Er wordt veel aandacht besteedt aan cursuswerk en sociale vaardigheidstraining omtrent
slecht nieuws brengen. Een preventieve training voor het hanteren van een schokkende
gebeurtenis ontbreekt.
Theologen, pastoraal werkers: verlies van mensen
Opvallend was de non-respons op een onderzoek naar de aandacht binnen het onderwerp
verlies binnen de opleiding.
Leerkrachten: leerlingen die te maken hebben met het verlies van familie/vrienden
Jeugdhulpverleners, inrichtingwerkers: uithuisplaatsing, suïcide, verlies toekomstperspectief
Uitvaartwezen
Journalisten
1.3.2 De reactivering van eigen oud zeer
De reactivering van eigen oud zeer
De confrontatie met het verlies van anderen kan bij de beroepskracht ‘eigen oud zeer’ naar boven
brengen.
Tegenoverdracht
Onverwerkte gevoelens en gedachten die horen bij een belangrijk persoon uit het eigen verleden van
de beroepskracht, geprojecteerd op de cliënt die in een bepaald opzicht aan die persoon doet
denken.
1.3.3 Overlevingspatronen
,Overlevingspatronen
Aangeleerde gedragspatronen uit het verleden om stressvolle situaties het hoofd te bieden.
1.4 Het leed-op-leedverschijnsel
1.4 Secundaire victimisatie
Secundaire victimisatie
Beroepskrachten kunnen door hun opstelling mensen die verlies ondervinden, kwetsen en mensen
voor een tweede keer slachtoffer maken door een onzorgvuldige benadering. Het kan zijn dat er een
vermeend gebrek aan medeleven is en dat de cliënt/patiënt zich onbegrepen voelt.
1.4.2 Blinde vlekken en vijf victimisatiepatronen
Vermijden: wegloopgedrag, “als ik niet kijk, heb ik het niet gezien”
Zich distantiëren: afstandelijk opstellen, het scheppen van een onnodig grote afstand
(pratend binnenkomen en weggaan bij een cliënt en geen ruimte geven voor de emoties van
de persoon)
Redden: veel voor de ander gaan doen, slachtoffergedrag wordt in handen gewerkt
secundaire ziektewinst: winst in de vorm van aandacht, privileges en macht die iemand al
dan niet bewust uit de ziekte probeert te halen.
parentificatie: de beroepskracht is vertrouwd met een verzorgende rol ten opzichte van
broertjes of zusjes of zelfs eigen ouders, die nu wordt overgebracht op nieuwe zorgobjecten.
Aanklagen: “het is de eigen schuld van de rouwende, ik ben oké, de ander is minder”
blaming the victim: slachtoffers van seksuele mishandelingen krijgen nogal eens te horen dat
ze het er zelf naar hebben gemaakt.
Hersenspoelen: “verlies is niet alleen negatief, maar kan ook lijden tot groei.” Deze
troosthouding werkt voor de betrokkene averechts.
,Hoofdstuk 2:Verlies, verwerking, begeleiding: theoretisch overzicht
2.2 Verlies
Verlies
De waarneming dat een geliefd onderdeel van je leven ten einde is zoals het verlies van bijvoorbeeld
je geliefde, je relatie, je geestelijke vermogens, van je gezondheid, van je baan of van een geliefd
object.
Biopsychosociale verwevenheid
Optelsom van bio, psycho en socio segmenten:
Bio/fysiek: ziekte, amputatie van arm of borst
Psychisch: onvruchtbaarheid, dementering, geestelijke ontwrichting door trauma’s
Sociaal: relationele verliezen door overlijden, verlies van werk of school.
* belangrijk is dat de sociale context wordt mee genomen bij de verliesverwerking – er ligt in
de hulpverlening nog té veel nadruk op de samenhang tussen lichaam en geest.
Verliesverwerking
Het bewust en waardig afscheid nemen – op alle levensniveaus – van een verloren gegaan, geliefd
onderdeel van je bestaan en het overgaan naar een nieuw levenshoofdstuk met herinnering aan het
oude.
Hechting en verlies volgens Bowlby
Zonder hechting is spreken over verlies onmogelijk. Volgens Bowlby ga je vanaf je geboorte al
hechtingen met mensen aan en worden deze gedurende je leven ook steeds weer afgebroken (denk
aan het bijvoorbeeld ‘uit huis gaan’)
Verlies in soorten en maten
Verliesgebeurtenissen worden op de volgende manier in categorieën ingedeeld (6):
De mate waarin zij herstelbaar en waarneembaar zijn
De mate waarin ze ingrijpen in het leven
De mate waarin ze op de voorgrond staan
Het moment waarop ze zich voordoen in de levensloop (chronologie)
De mate waarin ze worden verwacht
De mate van actieve betrokkenheid bij verlies
Soort verlies: Omschrijving:
Doodgerelateerd/niet-dood Dood= duidelijk en zeker/niet dood= bv. scheiding
gerelateerd intrekken
Permanent/tijdelijk Permanent= voor altijd/tijdelijk=bv. goede en slechte
periode
Tastbaar/onzichtbaar Tastbaar=zien van verlies/onzichtbaar=rouw verinnerlijkt
Primair/secundair Primair=lichamelijk/secundair=cognitief
Partieel/meervoudig Partieel=betrekking op 1 facet/meervoudig=meerdere fac.
Oud, nieuw, toekomstig Het tijdstip waarop het verlies zich voortdoet
,Geanticipeerd/schokkend Geanticipeerd=op voorbereid/schokkend=onverwacht
Reactief/participerend Reactief=niet bij betrokken/participerend=wel betrokken
Overgangsverlies/incidenteel Overgangs=levensloopverlies/incidenteel=onvoorspelbaar
Levenscyclus: stadia en overgangen in de levenscyclus
<17 Kindertijd en adolescentie
<22 Overgang naar de vroege volwassenheid
<28 Kennismaking met de volwassen wereld
<33 Dertigjaarovergang
<40 Vestigingsperiode
<45 Overgang naar de middelbare leeftijd
<50 Begin van de middelbare leeftijd
<55 Vijftigjaarovergang
<60 Hoogtepunt van de middelbare leeftijd
<65 Overgang naar de late volwassenheid
Late volwassenheid
2.3 Verliesverwerking
3 rouwtaken van verlies:
1. Aanvaardingstaak Bewust erkennen van verliesimpact
2. Afscheidstaak Bewust afscheid nemen van de/het verlorene
3. Opbouwtaak Bewust opbouwen van nieuw levenshoofdstuk
Transitie
Levensovergang, brug tussen 2 toestanden
Unfreezing-moving-refreezing (Kurt Lewin)
Het oude ontdooien het bewegen van het oude naar het nieuwe het nieuwe invriezen
3 verliesverwerkingsfactoren:
Verliesimpact: de mate van ontregeling die iemand ervaart door een verlies
Verliescoping: de persoonlijke wijze van het omgaan met het verlies
Verliessupport: de sociale steun bij het verlies vanuit de omgeving/steunfactor
Persoonlijke archiefkast (PAK) Verliesverhaal inventariseren, laden laten zien
Coping-support analyse (CSA) Analyse van verwerkingsfactoren (impact, coping,
support)
Coping-supportbegeleiding (CSB) Positieve krachten stimuleren, negatief reduceren
, Hoofdstuk 3:Verliesimpact: verlies als inbreuk op je bestaan
3.2 Werkelijkheid in niveaus
Bestaan
Het unieke geheel van elementen waaruit iemands leven is opgebouwd
De impact van verlies: de impactschaal
1e graad Feitelijk verlies Verlies van been
2e graad Verlies van betekenissen Aantasting bewegingsvrijheid
3e graad Aantasting van bestaansontwerp:
Kontrole Geen grip meer
Eigenwaarde “Het ligt aan mezelf”
Rechtvaardigheidsbesef “Dit had ik toch niet verdiend?”
Nu-in-relatie-tot-later Wanhoop
3.3 Derdegraads verliesimpact: het existentiële vacuüm bij verlies
Existentiële wanhoop
De grond van de zaak het pijnlijke verschil tussen wat is en wat zou moeten zijn, tussen iemands
waarnemingen en zijn premissen van de derde orde.
3.4 Derdegraads verliesimpact als aantasting van je KERN
o Aantasting van je Kontrole:
Je voelt je hulpeloos, verliest interesses en bent emotioneel dood.
Existentiële vacuüm: het gevoel van leegte en machteloosheid
o Aantasting van je Eigenwaarde:
Eigenwaarde
Het beeld dat je van jezelf hebt ontwikkeld en je waardering ervan.
Positieve eigenwaarde
Mensen die actief en succesvol zijn, de leiding nemen, graag voor hun mening uitkomen,
zelfvertrouwen hebben, optimistisch zijn, niet piekeren over persoonlijke problemen, weinig
last hebben van psychosomatische klachten (hoofdpijn, slapeloosheid).
Negatieve eigenwaarde
Mensen die overtuigd zijn van hun minderwaardigheid, voelen zich geïsoleerd, hebben geen
zelfvertrouwen, willen niet opvallen en piekeren over persoonlijke problemen.
o Aantasting van je Rechtvaardigheidsbesef
Verlies kan als onrechtvaardig worden ervaren
o Aantasting van je Nu-in-relatie-tot-later
Lang gekoesterde dromen kunnen definitief verstoord raken en zo het bereiken van gestelde
doelen ernstig blokkeren.
Hoofdstuk 1:Beroepsmatige confrontaties met verlies: praktisch overzicht
1.2 De lege handen van de beroepskracht
Beroepskrachten kunnen door de onherstelbaarheid van een bepaald verlies grote onmacht ervaren.
Ze kunnen niks meer aan de zaak veranderen. Denk hierbij aan een arts die een patiënt meedeelt dat
zijn benen onherstelbaar beschadigd zijn en de patiënt zijn leven lang niet meer kan lopen of een
rouwtherapeut die een vrouw helpt die én haar kind is verloren én haar man.
1.3 De beroepsmatige confrontatie met verlies
Artsen en verpleegkundigen: ziekte, amputatie, geboorte, sterven.
Het onderwerp ‘verlies’ wordt in dit beroepsveld nauwelijks besproken. In de medische
handboeken staat bijna geen informatie over de menselijke omgang met de dood en met het
verlies in brede zin.
Maatschappelijk werkers: werkloosheid, echtscheiding, overlijden
Er wordt steeds minder aandacht besteed aan het omgaan met verlies in het Maatschappelijk
Werk. Het onderwerp krijgt een steeds meer systematische en gestructureerde aanpak.
Politie, brandweer, ambulancedienst: verkeersongevallen, verdrinking
Er wordt veel aandacht besteedt aan cursuswerk en sociale vaardigheidstraining omtrent
slecht nieuws brengen. Een preventieve training voor het hanteren van een schokkende
gebeurtenis ontbreekt.
Theologen, pastoraal werkers: verlies van mensen
Opvallend was de non-respons op een onderzoek naar de aandacht binnen het onderwerp
verlies binnen de opleiding.
Leerkrachten: leerlingen die te maken hebben met het verlies van familie/vrienden
Jeugdhulpverleners, inrichtingwerkers: uithuisplaatsing, suïcide, verlies toekomstperspectief
Uitvaartwezen
Journalisten
1.3.2 De reactivering van eigen oud zeer
De reactivering van eigen oud zeer
De confrontatie met het verlies van anderen kan bij de beroepskracht ‘eigen oud zeer’ naar boven
brengen.
Tegenoverdracht
Onverwerkte gevoelens en gedachten die horen bij een belangrijk persoon uit het eigen verleden van
de beroepskracht, geprojecteerd op de cliënt die in een bepaald opzicht aan die persoon doet
denken.
1.3.3 Overlevingspatronen
,Overlevingspatronen
Aangeleerde gedragspatronen uit het verleden om stressvolle situaties het hoofd te bieden.
1.4 Het leed-op-leedverschijnsel
1.4 Secundaire victimisatie
Secundaire victimisatie
Beroepskrachten kunnen door hun opstelling mensen die verlies ondervinden, kwetsen en mensen
voor een tweede keer slachtoffer maken door een onzorgvuldige benadering. Het kan zijn dat er een
vermeend gebrek aan medeleven is en dat de cliënt/patiënt zich onbegrepen voelt.
1.4.2 Blinde vlekken en vijf victimisatiepatronen
Vermijden: wegloopgedrag, “als ik niet kijk, heb ik het niet gezien”
Zich distantiëren: afstandelijk opstellen, het scheppen van een onnodig grote afstand
(pratend binnenkomen en weggaan bij een cliënt en geen ruimte geven voor de emoties van
de persoon)
Redden: veel voor de ander gaan doen, slachtoffergedrag wordt in handen gewerkt
secundaire ziektewinst: winst in de vorm van aandacht, privileges en macht die iemand al
dan niet bewust uit de ziekte probeert te halen.
parentificatie: de beroepskracht is vertrouwd met een verzorgende rol ten opzichte van
broertjes of zusjes of zelfs eigen ouders, die nu wordt overgebracht op nieuwe zorgobjecten.
Aanklagen: “het is de eigen schuld van de rouwende, ik ben oké, de ander is minder”
blaming the victim: slachtoffers van seksuele mishandelingen krijgen nogal eens te horen dat
ze het er zelf naar hebben gemaakt.
Hersenspoelen: “verlies is niet alleen negatief, maar kan ook lijden tot groei.” Deze
troosthouding werkt voor de betrokkene averechts.
,Hoofdstuk 2:Verlies, verwerking, begeleiding: theoretisch overzicht
2.2 Verlies
Verlies
De waarneming dat een geliefd onderdeel van je leven ten einde is zoals het verlies van bijvoorbeeld
je geliefde, je relatie, je geestelijke vermogens, van je gezondheid, van je baan of van een geliefd
object.
Biopsychosociale verwevenheid
Optelsom van bio, psycho en socio segmenten:
Bio/fysiek: ziekte, amputatie van arm of borst
Psychisch: onvruchtbaarheid, dementering, geestelijke ontwrichting door trauma’s
Sociaal: relationele verliezen door overlijden, verlies van werk of school.
* belangrijk is dat de sociale context wordt mee genomen bij de verliesverwerking – er ligt in
de hulpverlening nog té veel nadruk op de samenhang tussen lichaam en geest.
Verliesverwerking
Het bewust en waardig afscheid nemen – op alle levensniveaus – van een verloren gegaan, geliefd
onderdeel van je bestaan en het overgaan naar een nieuw levenshoofdstuk met herinnering aan het
oude.
Hechting en verlies volgens Bowlby
Zonder hechting is spreken over verlies onmogelijk. Volgens Bowlby ga je vanaf je geboorte al
hechtingen met mensen aan en worden deze gedurende je leven ook steeds weer afgebroken (denk
aan het bijvoorbeeld ‘uit huis gaan’)
Verlies in soorten en maten
Verliesgebeurtenissen worden op de volgende manier in categorieën ingedeeld (6):
De mate waarin zij herstelbaar en waarneembaar zijn
De mate waarin ze ingrijpen in het leven
De mate waarin ze op de voorgrond staan
Het moment waarop ze zich voordoen in de levensloop (chronologie)
De mate waarin ze worden verwacht
De mate van actieve betrokkenheid bij verlies
Soort verlies: Omschrijving:
Doodgerelateerd/niet-dood Dood= duidelijk en zeker/niet dood= bv. scheiding
gerelateerd intrekken
Permanent/tijdelijk Permanent= voor altijd/tijdelijk=bv. goede en slechte
periode
Tastbaar/onzichtbaar Tastbaar=zien van verlies/onzichtbaar=rouw verinnerlijkt
Primair/secundair Primair=lichamelijk/secundair=cognitief
Partieel/meervoudig Partieel=betrekking op 1 facet/meervoudig=meerdere fac.
Oud, nieuw, toekomstig Het tijdstip waarop het verlies zich voortdoet
,Geanticipeerd/schokkend Geanticipeerd=op voorbereid/schokkend=onverwacht
Reactief/participerend Reactief=niet bij betrokken/participerend=wel betrokken
Overgangsverlies/incidenteel Overgangs=levensloopverlies/incidenteel=onvoorspelbaar
Levenscyclus: stadia en overgangen in de levenscyclus
<17 Kindertijd en adolescentie
<22 Overgang naar de vroege volwassenheid
<28 Kennismaking met de volwassen wereld
<33 Dertigjaarovergang
<40 Vestigingsperiode
<45 Overgang naar de middelbare leeftijd
<50 Begin van de middelbare leeftijd
<55 Vijftigjaarovergang
<60 Hoogtepunt van de middelbare leeftijd
<65 Overgang naar de late volwassenheid
Late volwassenheid
2.3 Verliesverwerking
3 rouwtaken van verlies:
1. Aanvaardingstaak Bewust erkennen van verliesimpact
2. Afscheidstaak Bewust afscheid nemen van de/het verlorene
3. Opbouwtaak Bewust opbouwen van nieuw levenshoofdstuk
Transitie
Levensovergang, brug tussen 2 toestanden
Unfreezing-moving-refreezing (Kurt Lewin)
Het oude ontdooien het bewegen van het oude naar het nieuwe het nieuwe invriezen
3 verliesverwerkingsfactoren:
Verliesimpact: de mate van ontregeling die iemand ervaart door een verlies
Verliescoping: de persoonlijke wijze van het omgaan met het verlies
Verliessupport: de sociale steun bij het verlies vanuit de omgeving/steunfactor
Persoonlijke archiefkast (PAK) Verliesverhaal inventariseren, laden laten zien
Coping-support analyse (CSA) Analyse van verwerkingsfactoren (impact, coping,
support)
Coping-supportbegeleiding (CSB) Positieve krachten stimuleren, negatief reduceren
, Hoofdstuk 3:Verliesimpact: verlies als inbreuk op je bestaan
3.2 Werkelijkheid in niveaus
Bestaan
Het unieke geheel van elementen waaruit iemands leven is opgebouwd
De impact van verlies: de impactschaal
1e graad Feitelijk verlies Verlies van been
2e graad Verlies van betekenissen Aantasting bewegingsvrijheid
3e graad Aantasting van bestaansontwerp:
Kontrole Geen grip meer
Eigenwaarde “Het ligt aan mezelf”
Rechtvaardigheidsbesef “Dit had ik toch niet verdiend?”
Nu-in-relatie-tot-later Wanhoop
3.3 Derdegraads verliesimpact: het existentiële vacuüm bij verlies
Existentiële wanhoop
De grond van de zaak het pijnlijke verschil tussen wat is en wat zou moeten zijn, tussen iemands
waarnemingen en zijn premissen van de derde orde.
3.4 Derdegraads verliesimpact als aantasting van je KERN
o Aantasting van je Kontrole:
Je voelt je hulpeloos, verliest interesses en bent emotioneel dood.
Existentiële vacuüm: het gevoel van leegte en machteloosheid
o Aantasting van je Eigenwaarde:
Eigenwaarde
Het beeld dat je van jezelf hebt ontwikkeld en je waardering ervan.
Positieve eigenwaarde
Mensen die actief en succesvol zijn, de leiding nemen, graag voor hun mening uitkomen,
zelfvertrouwen hebben, optimistisch zijn, niet piekeren over persoonlijke problemen, weinig
last hebben van psychosomatische klachten (hoofdpijn, slapeloosheid).
Negatieve eigenwaarde
Mensen die overtuigd zijn van hun minderwaardigheid, voelen zich geïsoleerd, hebben geen
zelfvertrouwen, willen niet opvallen en piekeren over persoonlijke problemen.
o Aantasting van je Rechtvaardigheidsbesef
Verlies kan als onrechtvaardig worden ervaren
o Aantasting van je Nu-in-relatie-tot-later
Lang gekoesterde dromen kunnen definitief verstoord raken en zo het bereiken van gestelde
doelen ernstig blokkeren.
