Prof. Jolan Kegelaers
GEZONDHEIDSPSYCHOLOGIE
1. INTRODUCTIE
1.1 Wat is gezondheid?
1.1.1 Gezondheid is … ?
§ … niet ziek zijn (afwezigheid ziekte) – dit is voor heel veel mensen de9 definitie van gezondheid!
§ … goed voor jezelf zorgen (gedrag)
§ … goede genen hebben (bezit)
§ … je fit en energiek voelen (lichamelijke fitheid & vitaliteit)
§ … je mentaal goed voelen, goed in je vel zitten (psychosociaal welzijn)
§ … de vrijheid om te doen wat je wilt wanneer je dat wilt, zonder belemmering (functie)
‘Gezondheid’ heeft geestelijke en lichamelijke aspecten.
9 Verschillende betekenissen (i.f.v. cultuur, geschiedenis1, sociale klasse, …)
1.2 Wat is gezondheidspsychologie?
1.2.1 Gezondheidspsychologie
Wetenschappelijk onderzoek naar mentale, psychosociale en biologische processen en het gedragsmatig
functioneren die een rol spelen bij …
§ het bevorderen en in stand houden van gezondheid
§ het ontstaan van ziekte (zoals de impact van stress op het ontstaan van ziektes)
§ preventie en behandeling van ziekte (zoals hoe de ziekte geï(nterpreteerd wordt en hoe mensen de
boodschap ervaren van een erge ziekte te hebben)
§ de verbetering van gezondheidszorg en gezondheidsbeleid (zoals het voorspellen welke interventies en
campagnes effectief gaan zijn)
!!! Het gaat om wetenschappelijk ondezoek, nl. het toegepaste wetenschappelijk domein.
1 Bv. Trepanatie (gaatjes in schede voor vrijlaten van boze geesten) = vroege interpretatie van ziekte in Hebreeuwse teksten;
ziekte is een straf van de goden.
,1.3 Historische perspectieven
Hoe zijn sociale representaties over de tijd heen geë( volueerd? We gaan vnl. kijken naar een Westers perspectief.
De oude Grieken
§ Hippocrates = gekend van de ‘eed van Hippocrates’ voor dokters; daarmee
verplichten dokters zichzelf ertoe om het beste te doen voor de patie( nt.
§ Galenus = dacht dat er een lichamelijke of pathologische basis was voor alle
ziekten (temperamenten dragen bij aan het ontstaan van ziektes). Ook hij
geloofde in een link tussen 4 humores en ziekten.
Bv. Hij zei dat melancholische vrouwen een hogere kans hebben op het
ontwikkelen van borstkanker.
Ze geloofden dat gezondheid een ‘balans’ was tussen humores (= lichaamsvloei-
stoffen). Een ziekte kwam voort uit een disbalans van die humores en de genezing is
Hippocrates de humores opnieuw in balans brengen (door bv. aderlatingen, vasten, …). Humores
& Galenus zijn gerelateerd aan seizoenswisselingen en aan omstandigheden.
9 Verband humores met persoonlijkheid en psychologie = een disbalans van
verschillende humores was niet gelinkt aan bepaalde ziekten, maar ook aan
persoonlijkheidstrekken.
§ Sanguinisch (optimistisch) = te veel bloed
§ Cholerisch (boosaardig temperament) = te veel gele gal
§ Melancholisch (droevig) = te veel zwarte gal
§ Flegmatisch (kalm) = te veel slijm
Genezing: humores opnieuw in balans brengen door aderlaten, vasten, speciaal dieet,
geneesmiddelen.
1.3.1 Gezondheid als ‘balans’
§ Waarom is de visie van de Grieken nu belangrijk? Het idee van gezondheid als ‘balans’ zien we nog steeds
terug in de huidige visie op gezondheid (zoals homeopathie). De balans raakt soms uit evenwicht en
sommige homeopathische middeltjes en therapiee( n moeten weer voor balans zorgen.
§ We zien balans ook terug in de klinische psychiatrie: bepaalde psychische stoornissen ontstaan door
een verstoring van de balans van stoffen in de hersenen. Middelen zoals antidepressiva (die de
heropname van serotonine blokkeren) zijn bedoeld om deze disbalans te herstellen/weg te krijgen.
9 MAAR het idee van een disbalans lijkt hier niet helemaal correct te zijn, aangezien recent onder-
zoek aantoont dat er eigenlijk geen verschil is in het serotonineniveau tussen mensen met en
zonder depressie. Het gaat meer om de plasticiteit van de hersenen, en hoewel het toevoegen van
serotonine wel een effect heeft, begrijpen we nog niet precies wat dat effect is.
MAAR, er werd niet gedacht aan het feit dat de geest zelf ook een invloed kan hebben op gezondheid. Hippocrates
en Galenus hadden een grote invloed tot de 18de eeuw ⇒ positivisme; opkomst organische geneeskunde.
Middeleeuwen
De theorie van de humores verliest aan invloed (raakt in verval), terwijl gezondheid wordt gezien in verband
met spiritualiteit en religie. Ziekte wordt beschouwd als een straf van God OF kwade geesten in het lijf, en het
bevorderen van gezondheid ligt in handen van priesters (zij konden deomnen uit het lichaam jagen). Door het
verbod op wetenschappelijk onderzoek is er beperkte medische vooruitgang. Er ontstond een taboe rond
wetenschappelijk onderzoek (want alles kwam door God).
2
,1.3.2 Gezondheid als religie
Hoe hangt de middeleeuwse visie samen met de manier waarop we tegenwoordig naar gezondheid kijken? Er
blijkt een blijvend verband te zijn tussen religie en gezondheid. Religie kan zowel positieve als negatieve effecten
hebben op gezondheid:
NEGATIEF effect POSITIEF effect
Aan de negatieve kant kan religie soms leiden tot risico- Positief gezien kan religie bijdragen aan welzijn en
gedrag. helpen bij het omgaan met stressvolle situaties.
Bv. een kritische houding t.o.v. vaccinaties door religie.
2.
Renaissance (14de en 15de eeuw)
Tijdens de Renaissance ontstond een wetenschappelijke revolutie (rond 1600) waarin het idee van de humores
werd verlaten. Dit leidde tot de opkomst van het dualisme. Individueel denken werd belangrijker, wat resul-
teerde in veel wetenschappelijk/anatomisch onderzoek, terwijl er weinig aandacht was voor psychologische
verklaringen van ziekten.
Descartes wordt geassocieerd met het DUALISME, waarbij lichaam en geest
worden gezien als twee afzonderlijke en onafhankelijke entiteiten:
Descartes
§ Het lichaam is materieel van aard,
§ terwijl de geest immaterieel is (bleef binnen het domein van religie).
GEEST LICHAAM
§ Niet-materieel (immaterieel) § Materieel
§ Niet objectief of zichtbare gedachten/gevoelens § Objectieve en tastbare lichamelijke functies
§ Domein theoloog (= hoeders van de geest) § Mechanistisch standpunt
§ Domein arts
↓
Basis biomedisch ziektemodel
9 Het mechanistische standpunt houdt in dat het lichaam wordt gezien als een machine die alleen begrepen
kan worden door het analyseren van zijn onderdelen (zoals moleculair, biologisch, genetisch, …). Het
lichaam wordt daarbij onderzocht als een afzonderlijke eenheid of machine, met de gedachte dat als
we deze machine doorgronden, we ook kunnen begrijpen waarom mensen ziek worden of gezond blijven.
Volgens Descartes is de epifyse (pijnappelklier) de schakel tussen lichaam en geest.
!!! Descartes geloofde dat de ziel, het lichaam verlaat bij de dood; hierdoor was autopsie wel aanvaard.
⇒ Een belangrijke visie, aangezien het biomedische ziektemodel (= diagnose-receptmodel) tot op heden het
dominante model is voor ziekte en gezondheid.
3
, OVERZICHT tijdlijn:
1.3.3 Biomedisch ziektemodel
= reductionistisch model (het reduceert de geest, het lichaam & het menselijk gedrag tot biochemische activiteit).
= De opvatting dat ziekten en symptomen een achterliggende fysiologische oorzaak hebben, impliceert dat
genezing op een mechanistische en rechtlijnige manier kan plaatsvinden.
§ Gezondheid wordt hierbij beschouwd als de afwezigheid van ziekte (het deficit model), wat betekent
dat gezondheid bereikt wordt door het elimineren/wegwerken van het tekort (de ziekte).
§ Dit idee vormt de basis voor het diagnose-receptmodel,
§ en benadrukt het zoeken naar biomedische verklaringen voor ziekten.
§ Dit reductionistische perspectief herleidt gezondheid tot neurale of biochemische processen en ziet
symptomen als het resultaat van ziekten die hun oorsprong buiten het lichaam hebben of door interne
veranderingen ontstaan.
§ Deze benadering heeft een revolutie in de moderne geneeskunde teweeggebracht en heeft sterk
bijgedragen aan de ontwikkeling van onze huidige maatschappij en gezondheidszorg!
Bv. De ICD (International Classification of Diseases) – Dit classificatiesysteem wordt gebruikt om diagnoses
van ziekten, aandoeningen en andere gezondheidsgerelateerde problemen vast te leggen en te categoriseren.
Beperkingen biomedisch ziektemodel
De dualistische visie op het lichaam en de geest wordt beschouwd als een naïef perspectief, aangezien we
bijvoorbeeld weten dat onze gedachten (geest) beï(nvloed kunnen worden door onze hersenen (lichaam) en
vice versa, wat aantoont dat het onderscheid niet zo duidelijk is als we dachten.
§ Verschillende personen kunnen op verschillende wijze reageren op dezelfde ziekte, maar het model
verklaart niet waarom deze individuele verschillen bestaan. Het biomedisch model legt niet goed uit hoe
we deze variaties in reacties kunnen verklaren.
§ Er is geen verklaring voor bepaalde psychosomatische effecten (zoals fantoompijn, het placebo-effect
en het nocebo-effect).
- Fantoompijn verwijst naar pijn die wordt ervaren in geamputeerde ledematen en kan niet worden
verklaard.
- Evenmin is er een verklaring voor het placebo-effect (waarbij mensen beter worden van
medicatie die feitelijk geen werkzame stoffen bevat).
- Hetzelfde geldt voor het nocebo-effect (waarbij het geloof in de ineffectiviteit van een daad-
werkelijk werkend medicijn ertoe leidt dat het medicijn minder effectief is).
§ De rol van de ‘geest’ (psychologie) speelt een grote rol bij de manifestatie en reactie op de ziekte. Hier is
dus sprake van wederzijdse beïnvloeding!
4
GEZONDHEIDSPSYCHOLOGIE
1. INTRODUCTIE
1.1 Wat is gezondheid?
1.1.1 Gezondheid is … ?
§ … niet ziek zijn (afwezigheid ziekte) – dit is voor heel veel mensen de9 definitie van gezondheid!
§ … goed voor jezelf zorgen (gedrag)
§ … goede genen hebben (bezit)
§ … je fit en energiek voelen (lichamelijke fitheid & vitaliteit)
§ … je mentaal goed voelen, goed in je vel zitten (psychosociaal welzijn)
§ … de vrijheid om te doen wat je wilt wanneer je dat wilt, zonder belemmering (functie)
‘Gezondheid’ heeft geestelijke en lichamelijke aspecten.
9 Verschillende betekenissen (i.f.v. cultuur, geschiedenis1, sociale klasse, …)
1.2 Wat is gezondheidspsychologie?
1.2.1 Gezondheidspsychologie
Wetenschappelijk onderzoek naar mentale, psychosociale en biologische processen en het gedragsmatig
functioneren die een rol spelen bij …
§ het bevorderen en in stand houden van gezondheid
§ het ontstaan van ziekte (zoals de impact van stress op het ontstaan van ziektes)
§ preventie en behandeling van ziekte (zoals hoe de ziekte geï(nterpreteerd wordt en hoe mensen de
boodschap ervaren van een erge ziekte te hebben)
§ de verbetering van gezondheidszorg en gezondheidsbeleid (zoals het voorspellen welke interventies en
campagnes effectief gaan zijn)
!!! Het gaat om wetenschappelijk ondezoek, nl. het toegepaste wetenschappelijk domein.
1 Bv. Trepanatie (gaatjes in schede voor vrijlaten van boze geesten) = vroege interpretatie van ziekte in Hebreeuwse teksten;
ziekte is een straf van de goden.
,1.3 Historische perspectieven
Hoe zijn sociale representaties over de tijd heen geë( volueerd? We gaan vnl. kijken naar een Westers perspectief.
De oude Grieken
§ Hippocrates = gekend van de ‘eed van Hippocrates’ voor dokters; daarmee
verplichten dokters zichzelf ertoe om het beste te doen voor de patie( nt.
§ Galenus = dacht dat er een lichamelijke of pathologische basis was voor alle
ziekten (temperamenten dragen bij aan het ontstaan van ziektes). Ook hij
geloofde in een link tussen 4 humores en ziekten.
Bv. Hij zei dat melancholische vrouwen een hogere kans hebben op het
ontwikkelen van borstkanker.
Ze geloofden dat gezondheid een ‘balans’ was tussen humores (= lichaamsvloei-
stoffen). Een ziekte kwam voort uit een disbalans van die humores en de genezing is
Hippocrates de humores opnieuw in balans brengen (door bv. aderlatingen, vasten, …). Humores
& Galenus zijn gerelateerd aan seizoenswisselingen en aan omstandigheden.
9 Verband humores met persoonlijkheid en psychologie = een disbalans van
verschillende humores was niet gelinkt aan bepaalde ziekten, maar ook aan
persoonlijkheidstrekken.
§ Sanguinisch (optimistisch) = te veel bloed
§ Cholerisch (boosaardig temperament) = te veel gele gal
§ Melancholisch (droevig) = te veel zwarte gal
§ Flegmatisch (kalm) = te veel slijm
Genezing: humores opnieuw in balans brengen door aderlaten, vasten, speciaal dieet,
geneesmiddelen.
1.3.1 Gezondheid als ‘balans’
§ Waarom is de visie van de Grieken nu belangrijk? Het idee van gezondheid als ‘balans’ zien we nog steeds
terug in de huidige visie op gezondheid (zoals homeopathie). De balans raakt soms uit evenwicht en
sommige homeopathische middeltjes en therapiee( n moeten weer voor balans zorgen.
§ We zien balans ook terug in de klinische psychiatrie: bepaalde psychische stoornissen ontstaan door
een verstoring van de balans van stoffen in de hersenen. Middelen zoals antidepressiva (die de
heropname van serotonine blokkeren) zijn bedoeld om deze disbalans te herstellen/weg te krijgen.
9 MAAR het idee van een disbalans lijkt hier niet helemaal correct te zijn, aangezien recent onder-
zoek aantoont dat er eigenlijk geen verschil is in het serotonineniveau tussen mensen met en
zonder depressie. Het gaat meer om de plasticiteit van de hersenen, en hoewel het toevoegen van
serotonine wel een effect heeft, begrijpen we nog niet precies wat dat effect is.
MAAR, er werd niet gedacht aan het feit dat de geest zelf ook een invloed kan hebben op gezondheid. Hippocrates
en Galenus hadden een grote invloed tot de 18de eeuw ⇒ positivisme; opkomst organische geneeskunde.
Middeleeuwen
De theorie van de humores verliest aan invloed (raakt in verval), terwijl gezondheid wordt gezien in verband
met spiritualiteit en religie. Ziekte wordt beschouwd als een straf van God OF kwade geesten in het lijf, en het
bevorderen van gezondheid ligt in handen van priesters (zij konden deomnen uit het lichaam jagen). Door het
verbod op wetenschappelijk onderzoek is er beperkte medische vooruitgang. Er ontstond een taboe rond
wetenschappelijk onderzoek (want alles kwam door God).
2
,1.3.2 Gezondheid als religie
Hoe hangt de middeleeuwse visie samen met de manier waarop we tegenwoordig naar gezondheid kijken? Er
blijkt een blijvend verband te zijn tussen religie en gezondheid. Religie kan zowel positieve als negatieve effecten
hebben op gezondheid:
NEGATIEF effect POSITIEF effect
Aan de negatieve kant kan religie soms leiden tot risico- Positief gezien kan religie bijdragen aan welzijn en
gedrag. helpen bij het omgaan met stressvolle situaties.
Bv. een kritische houding t.o.v. vaccinaties door religie.
2.
Renaissance (14de en 15de eeuw)
Tijdens de Renaissance ontstond een wetenschappelijke revolutie (rond 1600) waarin het idee van de humores
werd verlaten. Dit leidde tot de opkomst van het dualisme. Individueel denken werd belangrijker, wat resul-
teerde in veel wetenschappelijk/anatomisch onderzoek, terwijl er weinig aandacht was voor psychologische
verklaringen van ziekten.
Descartes wordt geassocieerd met het DUALISME, waarbij lichaam en geest
worden gezien als twee afzonderlijke en onafhankelijke entiteiten:
Descartes
§ Het lichaam is materieel van aard,
§ terwijl de geest immaterieel is (bleef binnen het domein van religie).
GEEST LICHAAM
§ Niet-materieel (immaterieel) § Materieel
§ Niet objectief of zichtbare gedachten/gevoelens § Objectieve en tastbare lichamelijke functies
§ Domein theoloog (= hoeders van de geest) § Mechanistisch standpunt
§ Domein arts
↓
Basis biomedisch ziektemodel
9 Het mechanistische standpunt houdt in dat het lichaam wordt gezien als een machine die alleen begrepen
kan worden door het analyseren van zijn onderdelen (zoals moleculair, biologisch, genetisch, …). Het
lichaam wordt daarbij onderzocht als een afzonderlijke eenheid of machine, met de gedachte dat als
we deze machine doorgronden, we ook kunnen begrijpen waarom mensen ziek worden of gezond blijven.
Volgens Descartes is de epifyse (pijnappelklier) de schakel tussen lichaam en geest.
!!! Descartes geloofde dat de ziel, het lichaam verlaat bij de dood; hierdoor was autopsie wel aanvaard.
⇒ Een belangrijke visie, aangezien het biomedische ziektemodel (= diagnose-receptmodel) tot op heden het
dominante model is voor ziekte en gezondheid.
3
, OVERZICHT tijdlijn:
1.3.3 Biomedisch ziektemodel
= reductionistisch model (het reduceert de geest, het lichaam & het menselijk gedrag tot biochemische activiteit).
= De opvatting dat ziekten en symptomen een achterliggende fysiologische oorzaak hebben, impliceert dat
genezing op een mechanistische en rechtlijnige manier kan plaatsvinden.
§ Gezondheid wordt hierbij beschouwd als de afwezigheid van ziekte (het deficit model), wat betekent
dat gezondheid bereikt wordt door het elimineren/wegwerken van het tekort (de ziekte).
§ Dit idee vormt de basis voor het diagnose-receptmodel,
§ en benadrukt het zoeken naar biomedische verklaringen voor ziekten.
§ Dit reductionistische perspectief herleidt gezondheid tot neurale of biochemische processen en ziet
symptomen als het resultaat van ziekten die hun oorsprong buiten het lichaam hebben of door interne
veranderingen ontstaan.
§ Deze benadering heeft een revolutie in de moderne geneeskunde teweeggebracht en heeft sterk
bijgedragen aan de ontwikkeling van onze huidige maatschappij en gezondheidszorg!
Bv. De ICD (International Classification of Diseases) – Dit classificatiesysteem wordt gebruikt om diagnoses
van ziekten, aandoeningen en andere gezondheidsgerelateerde problemen vast te leggen en te categoriseren.
Beperkingen biomedisch ziektemodel
De dualistische visie op het lichaam en de geest wordt beschouwd als een naïef perspectief, aangezien we
bijvoorbeeld weten dat onze gedachten (geest) beï(nvloed kunnen worden door onze hersenen (lichaam) en
vice versa, wat aantoont dat het onderscheid niet zo duidelijk is als we dachten.
§ Verschillende personen kunnen op verschillende wijze reageren op dezelfde ziekte, maar het model
verklaart niet waarom deze individuele verschillen bestaan. Het biomedisch model legt niet goed uit hoe
we deze variaties in reacties kunnen verklaren.
§ Er is geen verklaring voor bepaalde psychosomatische effecten (zoals fantoompijn, het placebo-effect
en het nocebo-effect).
- Fantoompijn verwijst naar pijn die wordt ervaren in geamputeerde ledematen en kan niet worden
verklaard.
- Evenmin is er een verklaring voor het placebo-effect (waarbij mensen beter worden van
medicatie die feitelijk geen werkzame stoffen bevat).
- Hetzelfde geldt voor het nocebo-effect (waarbij het geloof in de ineffectiviteit van een daad-
werkelijk werkend medicijn ertoe leidt dat het medicijn minder effectief is).
§ De rol van de ‘geest’ (psychologie) speelt een grote rol bij de manifestatie en reactie op de ziekte. Hier is
dus sprake van wederzijdse beïnvloeding!
4
