Leerdoelen Cultuur en landschap in de Vroege Prehistorie en Bronstijd
1. De student kent de dateringen van de vroege prehistorie conform het ABR en kan deze op een
kritische wijze toepassen.
Paleolithicum: tot 8800 vC............................................................................................................. PALEO
Paleolithicum vroeg: tot 300000 C14 ............................................................................. PALEOV
Paleolithicum midden: 300000 - 35000 C14...................................................................PALEOM
Paleolithicum laat: 35000 C14 - 8800 vC.......................................................................... PALEOL
Paleolithicum laat A: 35000 - 18000 C14 ...................................................................... PALEOLA
Paleolithicum laat B: 18000 C14 -8800 vC…………….......................................................... PALEOL
Mesolithicum: 8800 - 4900 vC ....................................................................................................... MESO
Mesolithicum vroeg: 8800 - 7100 vC............................................................................... MESOV
Mesolithicum midden: 7100 - 6450 vC........................................................................... MESOM
Mesolithicum laat: 6450 -4900 vC ................................................................................... MESOL
Neolithicum: 5300 - 2000 vC............................................................................................................. NEO
Neolithicum vroeg: 5300 - 4200 vC .................................................................................... NEOV
Neolithicum vroeg A: 5300 - 4900 vC .............................................................................. NEOVA
Neolithicum vroeg B: 4900 - 4200 vC .............................................................................. NEOVB
Neolithicum midden: 4200 - 2850 vC ............................................................................... NEOM
Neolithicum midden A: 4200 - 3400 vC .......................................................................... NEOMA
Neolithicum midden B: 3400 - 2850 vC........................................................................... NEOMB
Neolithicum laat: 2850 - 2000 vC........................................................................................ NEOL
Neolithicum laat A: 2850 - 2450 vC................................................................................... NEOLA
Neolithicum laat B: 2450 - 2000 vC................................................................................... NEOLB
Bronstijd: 2000 - 800 vC................................................................................................................ BRONS
Bronstijd vroeg: 2000 - 1800 vC ..................................................................................... BRONSV
Bronstijd midden: 1800 - 1100 vC ................................................................................ BRONSM
Bronstijd midden A: 1800 - 1500 vC ........................................................................... BRONSMA
Bronstijd midden B: 1500 - 1100 vC............................................................................ BRONSMB
Bronstijd laat: 1100 - 800 vC........................................................................................... BRONSL
1
,Leerdoelen Cultuur en landschap in de Vroege Prehistorie en Bronstijd
2. De student heeft een kritische houding ten opzichte van gangbare archeologische denkbeelden
betreffende deze periode.
Kerk is grote tegenstander van het feit dat de vuistbijl door de mens is gemaakt:
- dit soort voorwerpen zijn door dieren gemaakt of op een natuurlijke wijze ontstaan
- dit soort voorwerpen zijn niet door de mens gemaakt, maar door God om de mensen te foppen
- de mens was bij de schepping meteen perfect (want geschapen naar God’s voorbeeld
Christian Jürgensen Thomsen (1788-1865)
Het zijn Weapons of War!
- Deens archeoloog
- Drieperiodensysteem 1820
- Basis voor het rangschikken van prehistorische vondstmateriaal
- Van steen naar brons naar ijzer
Nadruk op vuursteentechnologie en vuursteentypologie:
Onderzoeksvraag: Hoe is een vuistbijl gemaakt?
Oudste stadium in ontwikkeling van de oude mens (van eenvoudig naar complex): stenen tijdperk
Jacques Boucher de Perthes (1788-1868)
Het zijn Weapons of War!
- Douane-Inspecteur en amateur-archeoloog
- 1859: ontdekkingen grintgroeve van Saint-Acheul (Fr.)
- Stenen artefacten (wat we nu ‘vuistbijlen’ noemen) en de botten van uitgestorven dieren
- De eerste mens leefde in het stenen tijdperk
- 1847: Antiquités celtiques et antédiluviennes:
o Ouderdom vastgesteld op basis van geologische context: vondsten uit bodemlagen:
o de oudste mens leefde in het Pleistoceen – Kwartair
o Antédiluviennes: van voor de Zondvloed (Genesis) (Ouderdom blijkt nu: 500.000 BP
- 1863: vondst van fragment van een menselijke kaak en bewerkt vuursteen in een grintput Moulin -
Quignon in de buurt van Abbeville. Blijkt een vervalsing door een van de arbeiders.
Opkomst culturele antropologie (1860-1920)
- Kolonisatiedrift westerse landen in Afrika en Australië
- Interesse in primitieve culturen
- Speciale aandacht voor moderne “steentijdmensen”
- Vooral beschrijvend
- Sterk evolutionistisch van aard
- Classificatie naar beschavingspeil
- Etnocentrisch: hoogste vorm van beschaving vind je bij de NW-Europese volken
- Rasgebonden verstandelijke beperkingen en lage technologische ontwikkeling
2
,Leerdoelen Cultuur en landschap in de Vroege Prehistorie en Bronstijd
Generaal A. Pitt-Rivers (1827-1900):
Het zijn primitieve werktuigen, in de loop van de tijd veranderen ze van vorm: typologische ontwikkeling! (op
basis van stratigrafie en gedegen documentatie van opgravingen!)
- Voormalig militair
- Verrichtte opgravingen in Engeland
- Pionier in het registreren van alle vondsten
- Ontwikkelde artefact-typologieën
- Publiceerde complete verslagen
- Pitt Rivers Museum in Oxford
Basisidee: er is een ideaal werktuigtype voor elke gebruik
- Deze kom je overal in de wereld tegen
- Naar mate mensen intelligenter worden en beschaafder, worden de werktuigen steeds beter en
benadert het idealer
- Op basis van de mate van ideaal zijn kan je bepalen hoe ver de mensen op de beschavingsladder staan
Kanttekeningen:
- Betekent eenzelfde vorm ook eenzelfde gebruik?
- Zijn er werktuigen die voor hetzelfde doel gebruikt zijn, maar er totaal anders uitzien?
Historische verklaringen?
- Waren er al contacten in het verleden en zijn “steentijdmensen” in ontwikkeling stil blijven staan?
- Waarom zijn mensen elders dan wel “beschaafder” geworden?
Vuistbijlen zijn gemaakt door mensen die net boven de apen staan! De ontdekking om ze in de hand te kunnen
houden en gebruik te maken van de puntige vorm en scherpe kanten geeft de oudste poging van de mens om
een praktisch werktuig te maken!
Vuistbijlen zijn geen bijlen, hoewel ze eenzelfde vorm hebben!
De cultuurhistorische benadering(traditionele archeologie)
Onderzoeksvraag: waarom veranderen vuistbijlen van vorm in de loop van de tijd?
Basisidee:
Cultuur ontwikkelt zich op de technologische beschavingsladder. Als ergens een ontdekking wordt gedaan,
waardoor een werktuig beter wordt, dan neemt men in andere regio’s dat over. Werktuigen hebben een
primaire functie, maar veranderingen in vorm in tijd worden bepaald door culturele overdracht.
Vere Gordon Chile over de Cultuurhistorische benadering
- Bekendste vertegenwoordiger van deze benadering
- Doel: verklaren van cultuurveranderingen
- Grote syntheses met mooie verhalen (bijv. The Dawn of European Civilization, Man Makes Himself)
- Veel innovaties in Europa dank zij ‘diffusie’, vaak in samenhang met volksverhuizingen, afkomstig uit
het Oude Nabije Oosten
- Neolithische Revolutie > Urbane Revolutie (Marxisme)
- Nadruk op het vergaren van gegevens (vergelijk Pitt Rivers)
- Gemodelleerd naar de geschiedbeoefening: nadruk op het maken van verhalen: de biografie van
archeologische vondsten
- Nog steeds sterk beschavingsgericht
- De reputatie van de beoefenaars was belangrijk: de wijze wetenschapper (de kennis in pacht)
3
, Leerdoelen Cultuur en landschap in de Vroege Prehistorie en Bronstijd
Onderzoeksvraag: Waarom zijn er regionale verschillen?
Ecologische benadering (menselijk gedrag is afhankelijk van de natuurlijke omstandigheden: omgeving, klimaat,
loop van de geschiedenis) (Steward en Clark)
- Niet overal komt hetzelfde vuursteen voor
- Niet overal komen dezelfde dieren voor
- Niet overal zijn grondstoffen op dezelfde manier toegankelijk
- In de tijd kan er van alles veranderen in het klimaat, het landschap en milie
- Dat is per regio verschillend
- Basisidee dat vorm van een werktuigvanzelfsprekend overal eenzelfde functie heeft is dat niet juist!
Werktuigen hebben een primaire functie, maar de vorm wordt bepaald door de natuurlijke
omstandigheden.
Steward en Clark over de ecologische benadering
- Nadruk op de (natuurlijke) omgeving waarin de mens in het verleden opereerde
- Culturen beïnvloeden niet alleen elkaar, maar er is ook interactie met de omgeving
- Stress (bijv. voedseltekorten) leidt tot veranderingen in gedrag en daardoor ook veranderingen in de
materiele cultuur
- Sterk onder invloed van andere disciplines (biologie, psychologie, natuurwetenschappen)
New Archeology>> omgevingsfactoren bepalen menselijk gedrag
Onderzoeksvraag: Waarom zijn er verschillende vuistbijlen?
- Functionele verschillen?
- Verschillend gebruik (toepassing)?
- Beperkingen grondstof?
- Toegankelijkheid grondstof?
- Evolutie en ontwikkeling van het sociaal-ecologisch systeem
- De mens is een biologisch wezen dat probeert te overleven. Stress leidt tot innovatie en menselijk
vernuft (uitvindingen)
Minder vuursteen voor handen of mindere kwaliteit: dan kleinere werktuigen
Voedselschaarste door minder groot wild: dan gebruikmaken van klein wild (en dan ook andere jachtstrategie
en dus ook andere werktuigen. Werktuigen hebben een primaire functie (levensonderhoud), maar de vorm
waarin is afhankelijk van “systeembeperkingen”: Ecologisch determinisme.
Lewis Binford over New Archeology:
- menselijk gedrag bepaald door beperkingen in het leefmilieu (hongersnood, klimaatsveranderingen,
landschap, etc.).
- natuurwetenschappelijk onderzoek (archeologie moet “harde” wetenschap worden – bèta-studie:
meten is weten!
- Gebruik experimentele archeologie, ecologisch onderzoek, etc.
- De mens wordt niet meer gezien als sociaal wezen, maar als een adaptief dier.
DUS: De vuistbijl is het bewijs dat de mens om te kunnen voortbestaan op zoek ging naar andere
voedselbronnen (noten en vruchten > vlees) en daarvoor heb je andere tools nodig (bijv. messen om door
huid, vlees en botten te snijden)
4
1. De student kent de dateringen van de vroege prehistorie conform het ABR en kan deze op een
kritische wijze toepassen.
Paleolithicum: tot 8800 vC............................................................................................................. PALEO
Paleolithicum vroeg: tot 300000 C14 ............................................................................. PALEOV
Paleolithicum midden: 300000 - 35000 C14...................................................................PALEOM
Paleolithicum laat: 35000 C14 - 8800 vC.......................................................................... PALEOL
Paleolithicum laat A: 35000 - 18000 C14 ...................................................................... PALEOLA
Paleolithicum laat B: 18000 C14 -8800 vC…………….......................................................... PALEOL
Mesolithicum: 8800 - 4900 vC ....................................................................................................... MESO
Mesolithicum vroeg: 8800 - 7100 vC............................................................................... MESOV
Mesolithicum midden: 7100 - 6450 vC........................................................................... MESOM
Mesolithicum laat: 6450 -4900 vC ................................................................................... MESOL
Neolithicum: 5300 - 2000 vC............................................................................................................. NEO
Neolithicum vroeg: 5300 - 4200 vC .................................................................................... NEOV
Neolithicum vroeg A: 5300 - 4900 vC .............................................................................. NEOVA
Neolithicum vroeg B: 4900 - 4200 vC .............................................................................. NEOVB
Neolithicum midden: 4200 - 2850 vC ............................................................................... NEOM
Neolithicum midden A: 4200 - 3400 vC .......................................................................... NEOMA
Neolithicum midden B: 3400 - 2850 vC........................................................................... NEOMB
Neolithicum laat: 2850 - 2000 vC........................................................................................ NEOL
Neolithicum laat A: 2850 - 2450 vC................................................................................... NEOLA
Neolithicum laat B: 2450 - 2000 vC................................................................................... NEOLB
Bronstijd: 2000 - 800 vC................................................................................................................ BRONS
Bronstijd vroeg: 2000 - 1800 vC ..................................................................................... BRONSV
Bronstijd midden: 1800 - 1100 vC ................................................................................ BRONSM
Bronstijd midden A: 1800 - 1500 vC ........................................................................... BRONSMA
Bronstijd midden B: 1500 - 1100 vC............................................................................ BRONSMB
Bronstijd laat: 1100 - 800 vC........................................................................................... BRONSL
1
,Leerdoelen Cultuur en landschap in de Vroege Prehistorie en Bronstijd
2. De student heeft een kritische houding ten opzichte van gangbare archeologische denkbeelden
betreffende deze periode.
Kerk is grote tegenstander van het feit dat de vuistbijl door de mens is gemaakt:
- dit soort voorwerpen zijn door dieren gemaakt of op een natuurlijke wijze ontstaan
- dit soort voorwerpen zijn niet door de mens gemaakt, maar door God om de mensen te foppen
- de mens was bij de schepping meteen perfect (want geschapen naar God’s voorbeeld
Christian Jürgensen Thomsen (1788-1865)
Het zijn Weapons of War!
- Deens archeoloog
- Drieperiodensysteem 1820
- Basis voor het rangschikken van prehistorische vondstmateriaal
- Van steen naar brons naar ijzer
Nadruk op vuursteentechnologie en vuursteentypologie:
Onderzoeksvraag: Hoe is een vuistbijl gemaakt?
Oudste stadium in ontwikkeling van de oude mens (van eenvoudig naar complex): stenen tijdperk
Jacques Boucher de Perthes (1788-1868)
Het zijn Weapons of War!
- Douane-Inspecteur en amateur-archeoloog
- 1859: ontdekkingen grintgroeve van Saint-Acheul (Fr.)
- Stenen artefacten (wat we nu ‘vuistbijlen’ noemen) en de botten van uitgestorven dieren
- De eerste mens leefde in het stenen tijdperk
- 1847: Antiquités celtiques et antédiluviennes:
o Ouderdom vastgesteld op basis van geologische context: vondsten uit bodemlagen:
o de oudste mens leefde in het Pleistoceen – Kwartair
o Antédiluviennes: van voor de Zondvloed (Genesis) (Ouderdom blijkt nu: 500.000 BP
- 1863: vondst van fragment van een menselijke kaak en bewerkt vuursteen in een grintput Moulin -
Quignon in de buurt van Abbeville. Blijkt een vervalsing door een van de arbeiders.
Opkomst culturele antropologie (1860-1920)
- Kolonisatiedrift westerse landen in Afrika en Australië
- Interesse in primitieve culturen
- Speciale aandacht voor moderne “steentijdmensen”
- Vooral beschrijvend
- Sterk evolutionistisch van aard
- Classificatie naar beschavingspeil
- Etnocentrisch: hoogste vorm van beschaving vind je bij de NW-Europese volken
- Rasgebonden verstandelijke beperkingen en lage technologische ontwikkeling
2
,Leerdoelen Cultuur en landschap in de Vroege Prehistorie en Bronstijd
Generaal A. Pitt-Rivers (1827-1900):
Het zijn primitieve werktuigen, in de loop van de tijd veranderen ze van vorm: typologische ontwikkeling! (op
basis van stratigrafie en gedegen documentatie van opgravingen!)
- Voormalig militair
- Verrichtte opgravingen in Engeland
- Pionier in het registreren van alle vondsten
- Ontwikkelde artefact-typologieën
- Publiceerde complete verslagen
- Pitt Rivers Museum in Oxford
Basisidee: er is een ideaal werktuigtype voor elke gebruik
- Deze kom je overal in de wereld tegen
- Naar mate mensen intelligenter worden en beschaafder, worden de werktuigen steeds beter en
benadert het idealer
- Op basis van de mate van ideaal zijn kan je bepalen hoe ver de mensen op de beschavingsladder staan
Kanttekeningen:
- Betekent eenzelfde vorm ook eenzelfde gebruik?
- Zijn er werktuigen die voor hetzelfde doel gebruikt zijn, maar er totaal anders uitzien?
Historische verklaringen?
- Waren er al contacten in het verleden en zijn “steentijdmensen” in ontwikkeling stil blijven staan?
- Waarom zijn mensen elders dan wel “beschaafder” geworden?
Vuistbijlen zijn gemaakt door mensen die net boven de apen staan! De ontdekking om ze in de hand te kunnen
houden en gebruik te maken van de puntige vorm en scherpe kanten geeft de oudste poging van de mens om
een praktisch werktuig te maken!
Vuistbijlen zijn geen bijlen, hoewel ze eenzelfde vorm hebben!
De cultuurhistorische benadering(traditionele archeologie)
Onderzoeksvraag: waarom veranderen vuistbijlen van vorm in de loop van de tijd?
Basisidee:
Cultuur ontwikkelt zich op de technologische beschavingsladder. Als ergens een ontdekking wordt gedaan,
waardoor een werktuig beter wordt, dan neemt men in andere regio’s dat over. Werktuigen hebben een
primaire functie, maar veranderingen in vorm in tijd worden bepaald door culturele overdracht.
Vere Gordon Chile over de Cultuurhistorische benadering
- Bekendste vertegenwoordiger van deze benadering
- Doel: verklaren van cultuurveranderingen
- Grote syntheses met mooie verhalen (bijv. The Dawn of European Civilization, Man Makes Himself)
- Veel innovaties in Europa dank zij ‘diffusie’, vaak in samenhang met volksverhuizingen, afkomstig uit
het Oude Nabije Oosten
- Neolithische Revolutie > Urbane Revolutie (Marxisme)
- Nadruk op het vergaren van gegevens (vergelijk Pitt Rivers)
- Gemodelleerd naar de geschiedbeoefening: nadruk op het maken van verhalen: de biografie van
archeologische vondsten
- Nog steeds sterk beschavingsgericht
- De reputatie van de beoefenaars was belangrijk: de wijze wetenschapper (de kennis in pacht)
3
, Leerdoelen Cultuur en landschap in de Vroege Prehistorie en Bronstijd
Onderzoeksvraag: Waarom zijn er regionale verschillen?
Ecologische benadering (menselijk gedrag is afhankelijk van de natuurlijke omstandigheden: omgeving, klimaat,
loop van de geschiedenis) (Steward en Clark)
- Niet overal komt hetzelfde vuursteen voor
- Niet overal komen dezelfde dieren voor
- Niet overal zijn grondstoffen op dezelfde manier toegankelijk
- In de tijd kan er van alles veranderen in het klimaat, het landschap en milie
- Dat is per regio verschillend
- Basisidee dat vorm van een werktuigvanzelfsprekend overal eenzelfde functie heeft is dat niet juist!
Werktuigen hebben een primaire functie, maar de vorm wordt bepaald door de natuurlijke
omstandigheden.
Steward en Clark over de ecologische benadering
- Nadruk op de (natuurlijke) omgeving waarin de mens in het verleden opereerde
- Culturen beïnvloeden niet alleen elkaar, maar er is ook interactie met de omgeving
- Stress (bijv. voedseltekorten) leidt tot veranderingen in gedrag en daardoor ook veranderingen in de
materiele cultuur
- Sterk onder invloed van andere disciplines (biologie, psychologie, natuurwetenschappen)
New Archeology>> omgevingsfactoren bepalen menselijk gedrag
Onderzoeksvraag: Waarom zijn er verschillende vuistbijlen?
- Functionele verschillen?
- Verschillend gebruik (toepassing)?
- Beperkingen grondstof?
- Toegankelijkheid grondstof?
- Evolutie en ontwikkeling van het sociaal-ecologisch systeem
- De mens is een biologisch wezen dat probeert te overleven. Stress leidt tot innovatie en menselijk
vernuft (uitvindingen)
Minder vuursteen voor handen of mindere kwaliteit: dan kleinere werktuigen
Voedselschaarste door minder groot wild: dan gebruikmaken van klein wild (en dan ook andere jachtstrategie
en dus ook andere werktuigen. Werktuigen hebben een primaire functie (levensonderhoud), maar de vorm
waarin is afhankelijk van “systeembeperkingen”: Ecologisch determinisme.
Lewis Binford over New Archeology:
- menselijk gedrag bepaald door beperkingen in het leefmilieu (hongersnood, klimaatsveranderingen,
landschap, etc.).
- natuurwetenschappelijk onderzoek (archeologie moet “harde” wetenschap worden – bèta-studie:
meten is weten!
- Gebruik experimentele archeologie, ecologisch onderzoek, etc.
- De mens wordt niet meer gezien als sociaal wezen, maar als een adaptief dier.
DUS: De vuistbijl is het bewijs dat de mens om te kunnen voortbestaan op zoek ging naar andere
voedselbronnen (noten en vruchten > vlees) en daarvoor heb je andere tools nodig (bijv. messen om door
huid, vlees en botten te snijden)
4
