DIERENGEDRAG: THEORIE
INHOUDSOPGAVE
1. inleiding .......................................................................................................................................................................... 4
1.1 wat is gedrag? ............................................................................................................................................................... 4
1.2 wat is (toegepaste) ethologie? ...................................................................................................................................... 4
1.3 grondleggers van de ethologie ...................................................................................................................................... 5
2. communicatie ................................................................................................................................................................. 6
2.1 wat is communicatie? .................................................................................................................................................... 6
2.2 soorten communicatie ................................................................................................................................................... 8
3. methodologie van gedragsonderzoek ........................................................................................................................... 11
3.1 fasen tijdens een gedragsstudie .................................................................................................................................. 11
3.1.1 stel een vraag ..................................................................................................................................................... 11
3.1.2 die preliminaire observaties en formuleer hypothesen .................................................................................... 11
3.1.3 maak voorspellingen uit de hypothesen ............................................................................................................ 11
3.1.4 identificeer welke gedragsvariabelen moeten gemeten worden om de voorspellingen te testen ................... 11
3.1.5 kies geschikte registratiemethoden om deze gedragsvariabelen te meten ...................................................... 11
3.1.6 verzamel genoeg data ........................................................................................................................................ 12
3.1.7 gebruik de juiste statistische methoden ............................................................................................................ 12
3.1.8 presenteer de resultaten ................................................................................................................................... 12
3.2 beschrijven van gedrag ................................................................................................................................................ 12
3.2.1 ethogram ........................................................................................................................................................... 12
3.2.2 structurele en functionele definitie ................................................................................................................... 12
3.2.3 events vs. states ................................................................................................................................................. 13
3.2.4 gedragsbeurten of bouts ................................................................................................................................... 13
3.3 registratiemethoden – recording methods .................................................................................................................. 13
3.3.1 sampling rules .................................................................................................................................................... 13
3.3.2 recording rules ................................................................................................................................................... 14
3.4 types gedragsmetingen ............................................................................................................................................... 15
3.4.1 latentie ............................................................................................................................................................... 15
3.4.2 frequentie .......................................................................................................................................................... 15
3.4.3 duur.................................................................................................................................................................... 15
3.5 registratiemedia .......................................................................................................................................................... 16
3.5.1 verbale beschrijving ........................................................................................................................................... 16
3.5.2 protocolbladen................................................................................................................................................... 16
3.5.3 foto en filmopnames .......................................................................................................................................... 16
3.5.4 event recorder ................................................................................................................................................... 17
3.6 ritmes ........................................................................................................................................................................... 17
3.6.1 inleiding.............................................................................................................................................................. 17
3.6.2 soorten ritmes.................................................................................................................................................... 17
3.7 identificatie van dieren ................................................................................................................................................ 18
3.8 directe vs. indirecte observaties .................................................................................................................................. 19
K.M. 1
, 3.9 experimenter bias ........................................................................................................................................................ 19
3.10 analyse en interpretatie van de data........................................................................................................................... 19
3.10.1 verkennende data-analyse en beschrijvende statistiek ..................................................................................... 19
3.10.2 bevestigende data-analyse of verklarende statistiek ........................................................................................ 20
4. gedrag varken ........................................................................................................................................................... 20
4.1 sociaal gedrag – groepsleven – time budget ............................................................................................................... 20
4.2 communicatie .............................................................................................................................................................. 21
4.3 voortplanting en dracht ............................................................................................................................................... 22
4.4 gedrag rond partus en tijdens lactatie – ontwikkeling bigen ...................................................................................... 22
4.5 huisvesting en gedrag .................................................................................................................................................. 23
5. gedrag hond ............................................................................................................................................................. 23
5.1 afstamming en domesticatie ....................................................................................................................................... 23
5.2 zintuigen en communicatie.......................................................................................................................................... 25
5.2.1 zicht .................................................................................................................................................................... 25
5.2.2 Gehoor ............................................................................................................................................................... 26
5.2.3 geur = olfactorische communicatie.................................................................................................................... 27
5.2.4 zogenaamde paranormale waarnemingen ........................................................................................................ 29
5.3 lichaamstaal ................................................................................................................................................................ 29
5.4 sociale organisatie ....................................................................................................................................................... 35
5.5 ontwikkeling van het gedrag = ontogenie ................................................................................................................... 36
5.5.1 neonatale periode: 0-14 dagen .......................................................................................................................... 36
5.5.2 overgangsperiode/transitieperiode: 14-21 dagen ............................................................................................. 37
5.5.3 socialisatieperiode: 3-12 weken ........................................................................................................................ 37
5.5.4 de juveniele periode: 12 weken-seksuele maturiteit ........................................................................................ 38
6. gedrag kat................................................................................................................................................................. 38
6.1 zintuigen en communicatie.......................................................................................................................................... 38
6.1.1 zicht .................................................................................................................................................................... 38
6.1.2 Gehoor en akoestische communicatie............................................................................................................... 39
6.1.3 geur en olfactorische communicatie ................................................................................................................. 39
6.1.4 tactiel gevoel ...................................................................................................................................................... 41
6.2 lichaamstaal ................................................................................................................................................................ 42
6.3 sociale structuur .......................................................................................................................................................... 44
6.4 gedragingen ................................................................................................................................................................ 45
6.4.1 ontogenie ........................................................................................................................................................... 45
6.4.2 poetsgedrag ....................................................................................................................................................... 46
6.4.3 voedingsgedrag .................................................................................................................................................. 47
6.4.4 Spelgedrag ......................................................................................................................................................... 47
6.4.5 excretiegedrag ................................................................................................................................................... 47
7. gedrag paard ............................................................................................................................................................ 48
7.1 zintuigen en communicatie.......................................................................................................................................... 48
7.1.1 zicht en visuele communicatie ........................................................................................................................... 48
7.1.2 gehoor en akoestische communicatie ............................................................................................................... 50
7.1.3 tactiel gevoel ...................................................................................................................................................... 50
7.1.4 geur en olfactorische communicatie ................................................................................................................. 51
K.M. 2
, 7.2 sociale structuur .......................................................................................................................................................... 51
7.3 gedragingen ................................................................................................................................................................ 52
7.3.1 exploratie en nieuwigheid ................................................................................................................................. 53
7.3.2 eten en drinken; foerageer-en eetgedrag.......................................................................................................... 53
7.3.3 rusten ................................................................................................................................................................. 53
7.3.4 defeceren en urineren ....................................................................................................................................... 54
7.3.5 seksueel gedrag ................................................................................................................................................. 55
7.3.6 ontogenie en socialisatie ................................................................................................................................... 55
K.M. 3
, 1. INLEIDING
1.1 WAT IS GEDRAG?
− Varieert van zeer eenvoudige handelingen tot zeer complexe gedragingen
− Omvat bewegingen, geluidsproductie, afscheiding geurstoffen, lichamelijk contact
tussen twee dieren, denken, herkennen, dromen…
− Gedrag stelt een dier in staat om zich aan te passen zodanig dat het dier in
leven blijft en in staat is zich voort te planten
− Sturende motor: zenuwstelsel
o Vanuit autonoom en perifeer zenuwstelsel
o Prikkels die zich verplaatsen over zenuwcellen (neuronen) en de
vrijstelling van neurotransmitters
o Overdracht tussen neuronen: synapsen
− Eenvoudigste vorm: reflexboog → een prikkel via een afferent neuron naar
ruggenmerg geleid, wordt dan verder geleid via een efferent neuron met een
reactie als gevolg
− Product op de markt voor de behandeling van scheidingsangst bij de hond →
Werkzame bestanddeel clomipramine werkt in op het centrale zenuwstelsel
en blokkeert de heropname van serotine en noradrenaline in zenuwcellen
o Eerste grondige analyse voor toedienen medicatie
1.2 WAT IS (TOEGEPASTE) ETHOLOGIE?
− Ethologie/gedragsleer is ontstaan binnen biologische wetenschap = biologische studie van het gedrag
o Gedrag bestuderen met een wetenschappelijk verantwoorde methodologie en met evolutieleer (Charles
Darwin) als achtergrond
o Ethologie bestudeert het gedrag van éécelligen tot de mens
o Ethos = de gewoonte, aard, norm; logos = de leer
− Vlucht vanaf 20e eeuw: biologen observeerden wilde dieren in vrije natuur
o Oskar Heinroth: verzamelde gegevens over vogels en insecten
o Niet geïntresseerd in denkprocessen of emoties; data verzamelen over uitwendig zichtbaar gedrag
o Men dacht dat emoties en denkprocessen niet wetenschappelijk onderzocht konden worden omdat dit niet
observeerbaar is
− In ethologie vertrekt men vanuit een nauwkeurige beschrijving van het gedrag
o Zo volledig mogelijk inzicht krijgen in gedrag van een organisme → inventaris opmaken van alle
gedragselementen van de soort waartoe het organisme behoort = ethogram
▪ Termen alfabetisch gerangschikt
o Opstellen volledige ethogrammen = beschrijvende ethologie
o Ethogram over 1 bepaalde diersoort = species ethogram
o Gedragsbeschrijvingen van verschillende verwante soorten vergelijken → idee over evolutie van gedrag =
vergelijkende ethologie
▪ Gelijke gedragingen vergelijken
o Enkel focussen op agnostisch gedrag (essentie); enkel focussen op gedraging die beschreven wordt → zaken
die niet essentieel zijn, niet in definitie = overtollige details
− Niko Tinbergen en Konrad Lorenz: belangrijk bij ontwikkeling ethologie
o Niko: experimentele ethologie: ontwierp experimenten waarbij hij ingreep op de natuurlijke omgeving van
vrijlevende dieren en zo hun gedrag observeerde; specifiek te gebruiken bij een experiment → enkel
gedragingen noteren die nodig zijn voor een antwoord op de onderzoeksvraag
▪ States: gedragingen waarvan je makkelijk een duur kan tellen vb. slapen
▪ Events: tellen ipv timen, frequentie vb. kip die pikt
▪ Dier niet meer zichtbaar: ook vermelden en niet gewoon verder gaan met observatie
▪ Andere: gedragingen niet opgenomen in de lijst
K.M. 4
, o Konrad: theoreticus; geen uitgebreide experimenten in vrije natuur, deed eenvoudige observaties bij dieren
die hij zelf opkweekte → theorie over inprenting
− Naast beschrijven van gedrag begon men zich af te vragen waarom een dier zich gedraagt zoals het zich gedraagt
o Probeert het gedrag van dieren te verklaren: 4 vragen werden geformuleerd door Niko Tinbergen: 4 why’s:
1. Waardoor wordt het gedrag veroorzaakt? Factoren/stimuli die gedrag uitlokken. Causaliteit
2. Functie van het gedrag
3. Hoe ontwikkelt het gedrag zich tijdens levensloop van een individu = ontogenie
4. Hoe is het gedrag ontwikkelt in de loop van de evolutie = fylogenie
− Vanaf 1970: onderzoek naar subjectieve ervaringen en denkprocessen = cognitieve ethologie
o Wat denken en voelen dieren
− Toegepaste ethologie: kennis en inzichten die worden verworven door observaties van wilde dieren werden ook
toegepast bij gedomesticeerde diersoorten
o Ontwikkelde zich door toegenomen aandacht voor dierenwelzijn
o Onderzoekers houden zich bezig met het welzijn van landbouwhuisdieren, dieren in dierentuinen en
proefdieren
o Proberen uitzoeken welke gedragingen echt belangrijk zijn voor het dier en wat er gebeurt als een dier
bepaald gedrag niet kan uitvoeren
o Methoden zoeken om dierenwelzijn in te schatten
o Onderzoek strekt zich uit naar alle diersoorten die gehouden worden door de mens
o Sommige onderzoekers proberen te achterhalen welk effect mens-dier interacties hebben
o Aandacht voor gedragsproblemen: preventie ongewenst en abnormaal gedrag
o Afstemmen op natuurlijk gedrag → langer en beter dieren kunnen houden
o Ongewenst gedrag: normaal gedrag maar niet aanvaard door eigenaar/baasje
o Kennis toegepaste ethologie is essentieel als we dieren op een correcte manier willen houden
1.3 GRONDLEGGERS VAN DE ETHOLOGIE
− Niko Tinbergen (1907) = gronlegger ethologie
o Nieuwgierig naar de oorzaak van gedrag
o Wijzigingen uitvoeren in omgeving van wilde vrijlevende dieren
(experimentele ethologie) → meer te weten willen komen dan obv
observaties in ongestoorde niet-experimentele situaties
o Vooral richten op sleutelprikkels = sign-stimulus = signaal-stimulus; dieren
met bepaald gedrag reageren op een specifieke stimulus (prikkel past bij de
reactie)
o Onder andere aan de hand van modellen waarbij men systematisch het
nagebootste dier vereenvoudigt
o Voorbeeld: bedelen naar voedsel van zilvermeeuwkuiken
▪ Ouderdier jong komt voederen in het nest, pikt het kuiken met bek naar de
rode vlek op de ondersnavel van het ouderdier → voedsel wordt
hierdoor uitgebraakt
▪ Welke prikkel lokt het pikken van het kuiken uit? → adhv kunstmatige
modellen werd nagegaan waaraan de prikkel moest voldoen om een
reactie uit te lokken
▪ Modellen aanbieden (verschillende vormen, kleuren, contrast…),
reacties kuikens observeren en zo nagaan welke eigenschappen invloed hebben
op de reacties van de kuikens
▪ Uit observaties bleek de rode vlek (tov andere kleuren) de hevigste reactie uit te lokken
▪ Toenemend contrast en smallere snavel: pikreactie neemt toe
▪ Horizontale bewegingen blijken ook belang te hebben
▪ Dit modellenonderzoek liet toe om een aantal onafhankelijke eigenschappen op te sporen die
samen de sterkte bepalen waarmee een kuiken zal pikken
K.M. 5
, o Ander voorbeeld: roodborstje met rode onderbuik → wordt aangevallen door andere
mannetjes
▪ Rode kleur lokt de aanval uit
o Als de natuurlijke prikkel uitvergroot wordt → reageren hier nog sterker op
▪ = supranormale/supernormale prikkel: prikkel die een bepaald gedrag
beter uitlokt dan de normale, natuurlijke sleutelprikkel voor dit gedrag
− Hoe meer kenmerken van een bepaalde prikkel uitgesproken zijn: sneller herkend als prikkel,
lokt sneller reactie uit
o Wordt gebruikt bij cartoons: wat is essentieel om bepaalde zaken heel herkenbaar te
maken
− Konrad Lorenz = grondlegger inprenting`
o Proces berust op aanwezigheid sociale partners tijdens gevoelige of sensitieve periode
o Hoger geëvolueerde dieren zijn sociale gedragspatronen aangeboren en dus soortspecifiek
o Elk dier moet leren op welk object dat gedrag moet gericht worden → geleerd in een zeer vroeg stadium,
kort na de geboorte
o Dieren die zich autonoom kunnen voortbewegen vertone kortere gevoelige periodes
o Seksuele partnerkeuze
o Irreversibel: kan niet zomaar afgeleerd worden
o Klassieke voorbeeld volggedrag: eendenkuikens
▪ Zij volgen bewegende voorwerpen die zij waarnemen na het uitkippen
▪ Gevoeligste periode: 14-16 uren
▪ Normaal is dat voorwerp de moeder zodat kuikentjes volggedrag op haar kunnen richten; indien er
een ander voorwerp gebruikt wordt, gaan de kuikens dat voorwerp volgen
o Sociale dieren kunnen hun gedrag via inprenting aanpassen aan een sociaal samenleven met soortgenoten =
socialisatie
▪ Belangrijk proces waarbij jonge dieren de basis van de interacties met anderen leren
▪ Honden: 4e -12e levensweek
− Karl Von Frisch: bijen
o Gedrag van bijen bestudeerd
o Ze beschikken over een uitgebreid communicatieproces en complex communicatiesysteem
o De dans geef informatie over de richting van de voedselbron en de afstand van de bijenkast tot de
voedselbron
2. COMMUNICATIE
2.1 WAT IS COMMUNICATIE?
− Definitie:
o Communicatie treedt op wanneer een dier reageert op de signalen die worden uitgezonden door een ander
dier, WEDERZIJDS VOORDEEL
o Informatief – overdracht – respons
− Voorbeeld: mannelijke wenkkrab
o 1 van de scharen is zeer groot → doorheen de evolutie een signaalfunctie gekregen
o Ritmisch heen en weer bewogen in de lucht naar vrouwelijke krabben (tijdens balts) of naar mannelijke
krabben (agonistishe interacties = conflictsituaties)
− Voorbeeld: mieren
o Werkmier laat een geurspoor (door feromonen) achter wanneer ze voedsel gevonden heeft zodat
koloniegenoten dit spoor kunnen volgen
o Slang gebruikt deze geur ook om een mierennest te vinden en het voedsel op te eten
o Deze communicatie levert voor de mieren geen voordeel op; dit is ongewenste communicatie
− Communicatie moet wederzijds voordeel opleveren
− Communicatie tussen dieren van een verschillende soort = interspecifieke communicatie
− Mimicry = nabootsen van vormen en gedragingen van andere diersoorten; sommige zien dit als communicatie maar
het levert geen voordeel voor de ontvanger
K.M. 6
INHOUDSOPGAVE
1. inleiding .......................................................................................................................................................................... 4
1.1 wat is gedrag? ............................................................................................................................................................... 4
1.2 wat is (toegepaste) ethologie? ...................................................................................................................................... 4
1.3 grondleggers van de ethologie ...................................................................................................................................... 5
2. communicatie ................................................................................................................................................................. 6
2.1 wat is communicatie? .................................................................................................................................................... 6
2.2 soorten communicatie ................................................................................................................................................... 8
3. methodologie van gedragsonderzoek ........................................................................................................................... 11
3.1 fasen tijdens een gedragsstudie .................................................................................................................................. 11
3.1.1 stel een vraag ..................................................................................................................................................... 11
3.1.2 die preliminaire observaties en formuleer hypothesen .................................................................................... 11
3.1.3 maak voorspellingen uit de hypothesen ............................................................................................................ 11
3.1.4 identificeer welke gedragsvariabelen moeten gemeten worden om de voorspellingen te testen ................... 11
3.1.5 kies geschikte registratiemethoden om deze gedragsvariabelen te meten ...................................................... 11
3.1.6 verzamel genoeg data ........................................................................................................................................ 12
3.1.7 gebruik de juiste statistische methoden ............................................................................................................ 12
3.1.8 presenteer de resultaten ................................................................................................................................... 12
3.2 beschrijven van gedrag ................................................................................................................................................ 12
3.2.1 ethogram ........................................................................................................................................................... 12
3.2.2 structurele en functionele definitie ................................................................................................................... 12
3.2.3 events vs. states ................................................................................................................................................. 13
3.2.4 gedragsbeurten of bouts ................................................................................................................................... 13
3.3 registratiemethoden – recording methods .................................................................................................................. 13
3.3.1 sampling rules .................................................................................................................................................... 13
3.3.2 recording rules ................................................................................................................................................... 14
3.4 types gedragsmetingen ............................................................................................................................................... 15
3.4.1 latentie ............................................................................................................................................................... 15
3.4.2 frequentie .......................................................................................................................................................... 15
3.4.3 duur.................................................................................................................................................................... 15
3.5 registratiemedia .......................................................................................................................................................... 16
3.5.1 verbale beschrijving ........................................................................................................................................... 16
3.5.2 protocolbladen................................................................................................................................................... 16
3.5.3 foto en filmopnames .......................................................................................................................................... 16
3.5.4 event recorder ................................................................................................................................................... 17
3.6 ritmes ........................................................................................................................................................................... 17
3.6.1 inleiding.............................................................................................................................................................. 17
3.6.2 soorten ritmes.................................................................................................................................................... 17
3.7 identificatie van dieren ................................................................................................................................................ 18
3.8 directe vs. indirecte observaties .................................................................................................................................. 19
K.M. 1
, 3.9 experimenter bias ........................................................................................................................................................ 19
3.10 analyse en interpretatie van de data........................................................................................................................... 19
3.10.1 verkennende data-analyse en beschrijvende statistiek ..................................................................................... 19
3.10.2 bevestigende data-analyse of verklarende statistiek ........................................................................................ 20
4. gedrag varken ........................................................................................................................................................... 20
4.1 sociaal gedrag – groepsleven – time budget ............................................................................................................... 20
4.2 communicatie .............................................................................................................................................................. 21
4.3 voortplanting en dracht ............................................................................................................................................... 22
4.4 gedrag rond partus en tijdens lactatie – ontwikkeling bigen ...................................................................................... 22
4.5 huisvesting en gedrag .................................................................................................................................................. 23
5. gedrag hond ............................................................................................................................................................. 23
5.1 afstamming en domesticatie ....................................................................................................................................... 23
5.2 zintuigen en communicatie.......................................................................................................................................... 25
5.2.1 zicht .................................................................................................................................................................... 25
5.2.2 Gehoor ............................................................................................................................................................... 26
5.2.3 geur = olfactorische communicatie.................................................................................................................... 27
5.2.4 zogenaamde paranormale waarnemingen ........................................................................................................ 29
5.3 lichaamstaal ................................................................................................................................................................ 29
5.4 sociale organisatie ....................................................................................................................................................... 35
5.5 ontwikkeling van het gedrag = ontogenie ................................................................................................................... 36
5.5.1 neonatale periode: 0-14 dagen .......................................................................................................................... 36
5.5.2 overgangsperiode/transitieperiode: 14-21 dagen ............................................................................................. 37
5.5.3 socialisatieperiode: 3-12 weken ........................................................................................................................ 37
5.5.4 de juveniele periode: 12 weken-seksuele maturiteit ........................................................................................ 38
6. gedrag kat................................................................................................................................................................. 38
6.1 zintuigen en communicatie.......................................................................................................................................... 38
6.1.1 zicht .................................................................................................................................................................... 38
6.1.2 Gehoor en akoestische communicatie............................................................................................................... 39
6.1.3 geur en olfactorische communicatie ................................................................................................................. 39
6.1.4 tactiel gevoel ...................................................................................................................................................... 41
6.2 lichaamstaal ................................................................................................................................................................ 42
6.3 sociale structuur .......................................................................................................................................................... 44
6.4 gedragingen ................................................................................................................................................................ 45
6.4.1 ontogenie ........................................................................................................................................................... 45
6.4.2 poetsgedrag ....................................................................................................................................................... 46
6.4.3 voedingsgedrag .................................................................................................................................................. 47
6.4.4 Spelgedrag ......................................................................................................................................................... 47
6.4.5 excretiegedrag ................................................................................................................................................... 47
7. gedrag paard ............................................................................................................................................................ 48
7.1 zintuigen en communicatie.......................................................................................................................................... 48
7.1.1 zicht en visuele communicatie ........................................................................................................................... 48
7.1.2 gehoor en akoestische communicatie ............................................................................................................... 50
7.1.3 tactiel gevoel ...................................................................................................................................................... 50
7.1.4 geur en olfactorische communicatie ................................................................................................................. 51
K.M. 2
, 7.2 sociale structuur .......................................................................................................................................................... 51
7.3 gedragingen ................................................................................................................................................................ 52
7.3.1 exploratie en nieuwigheid ................................................................................................................................. 53
7.3.2 eten en drinken; foerageer-en eetgedrag.......................................................................................................... 53
7.3.3 rusten ................................................................................................................................................................. 53
7.3.4 defeceren en urineren ....................................................................................................................................... 54
7.3.5 seksueel gedrag ................................................................................................................................................. 55
7.3.6 ontogenie en socialisatie ................................................................................................................................... 55
K.M. 3
, 1. INLEIDING
1.1 WAT IS GEDRAG?
− Varieert van zeer eenvoudige handelingen tot zeer complexe gedragingen
− Omvat bewegingen, geluidsproductie, afscheiding geurstoffen, lichamelijk contact
tussen twee dieren, denken, herkennen, dromen…
− Gedrag stelt een dier in staat om zich aan te passen zodanig dat het dier in
leven blijft en in staat is zich voort te planten
− Sturende motor: zenuwstelsel
o Vanuit autonoom en perifeer zenuwstelsel
o Prikkels die zich verplaatsen over zenuwcellen (neuronen) en de
vrijstelling van neurotransmitters
o Overdracht tussen neuronen: synapsen
− Eenvoudigste vorm: reflexboog → een prikkel via een afferent neuron naar
ruggenmerg geleid, wordt dan verder geleid via een efferent neuron met een
reactie als gevolg
− Product op de markt voor de behandeling van scheidingsangst bij de hond →
Werkzame bestanddeel clomipramine werkt in op het centrale zenuwstelsel
en blokkeert de heropname van serotine en noradrenaline in zenuwcellen
o Eerste grondige analyse voor toedienen medicatie
1.2 WAT IS (TOEGEPASTE) ETHOLOGIE?
− Ethologie/gedragsleer is ontstaan binnen biologische wetenschap = biologische studie van het gedrag
o Gedrag bestuderen met een wetenschappelijk verantwoorde methodologie en met evolutieleer (Charles
Darwin) als achtergrond
o Ethologie bestudeert het gedrag van éécelligen tot de mens
o Ethos = de gewoonte, aard, norm; logos = de leer
− Vlucht vanaf 20e eeuw: biologen observeerden wilde dieren in vrije natuur
o Oskar Heinroth: verzamelde gegevens over vogels en insecten
o Niet geïntresseerd in denkprocessen of emoties; data verzamelen over uitwendig zichtbaar gedrag
o Men dacht dat emoties en denkprocessen niet wetenschappelijk onderzocht konden worden omdat dit niet
observeerbaar is
− In ethologie vertrekt men vanuit een nauwkeurige beschrijving van het gedrag
o Zo volledig mogelijk inzicht krijgen in gedrag van een organisme → inventaris opmaken van alle
gedragselementen van de soort waartoe het organisme behoort = ethogram
▪ Termen alfabetisch gerangschikt
o Opstellen volledige ethogrammen = beschrijvende ethologie
o Ethogram over 1 bepaalde diersoort = species ethogram
o Gedragsbeschrijvingen van verschillende verwante soorten vergelijken → idee over evolutie van gedrag =
vergelijkende ethologie
▪ Gelijke gedragingen vergelijken
o Enkel focussen op agnostisch gedrag (essentie); enkel focussen op gedraging die beschreven wordt → zaken
die niet essentieel zijn, niet in definitie = overtollige details
− Niko Tinbergen en Konrad Lorenz: belangrijk bij ontwikkeling ethologie
o Niko: experimentele ethologie: ontwierp experimenten waarbij hij ingreep op de natuurlijke omgeving van
vrijlevende dieren en zo hun gedrag observeerde; specifiek te gebruiken bij een experiment → enkel
gedragingen noteren die nodig zijn voor een antwoord op de onderzoeksvraag
▪ States: gedragingen waarvan je makkelijk een duur kan tellen vb. slapen
▪ Events: tellen ipv timen, frequentie vb. kip die pikt
▪ Dier niet meer zichtbaar: ook vermelden en niet gewoon verder gaan met observatie
▪ Andere: gedragingen niet opgenomen in de lijst
K.M. 4
, o Konrad: theoreticus; geen uitgebreide experimenten in vrije natuur, deed eenvoudige observaties bij dieren
die hij zelf opkweekte → theorie over inprenting
− Naast beschrijven van gedrag begon men zich af te vragen waarom een dier zich gedraagt zoals het zich gedraagt
o Probeert het gedrag van dieren te verklaren: 4 vragen werden geformuleerd door Niko Tinbergen: 4 why’s:
1. Waardoor wordt het gedrag veroorzaakt? Factoren/stimuli die gedrag uitlokken. Causaliteit
2. Functie van het gedrag
3. Hoe ontwikkelt het gedrag zich tijdens levensloop van een individu = ontogenie
4. Hoe is het gedrag ontwikkelt in de loop van de evolutie = fylogenie
− Vanaf 1970: onderzoek naar subjectieve ervaringen en denkprocessen = cognitieve ethologie
o Wat denken en voelen dieren
− Toegepaste ethologie: kennis en inzichten die worden verworven door observaties van wilde dieren werden ook
toegepast bij gedomesticeerde diersoorten
o Ontwikkelde zich door toegenomen aandacht voor dierenwelzijn
o Onderzoekers houden zich bezig met het welzijn van landbouwhuisdieren, dieren in dierentuinen en
proefdieren
o Proberen uitzoeken welke gedragingen echt belangrijk zijn voor het dier en wat er gebeurt als een dier
bepaald gedrag niet kan uitvoeren
o Methoden zoeken om dierenwelzijn in te schatten
o Onderzoek strekt zich uit naar alle diersoorten die gehouden worden door de mens
o Sommige onderzoekers proberen te achterhalen welk effect mens-dier interacties hebben
o Aandacht voor gedragsproblemen: preventie ongewenst en abnormaal gedrag
o Afstemmen op natuurlijk gedrag → langer en beter dieren kunnen houden
o Ongewenst gedrag: normaal gedrag maar niet aanvaard door eigenaar/baasje
o Kennis toegepaste ethologie is essentieel als we dieren op een correcte manier willen houden
1.3 GRONDLEGGERS VAN DE ETHOLOGIE
− Niko Tinbergen (1907) = gronlegger ethologie
o Nieuwgierig naar de oorzaak van gedrag
o Wijzigingen uitvoeren in omgeving van wilde vrijlevende dieren
(experimentele ethologie) → meer te weten willen komen dan obv
observaties in ongestoorde niet-experimentele situaties
o Vooral richten op sleutelprikkels = sign-stimulus = signaal-stimulus; dieren
met bepaald gedrag reageren op een specifieke stimulus (prikkel past bij de
reactie)
o Onder andere aan de hand van modellen waarbij men systematisch het
nagebootste dier vereenvoudigt
o Voorbeeld: bedelen naar voedsel van zilvermeeuwkuiken
▪ Ouderdier jong komt voederen in het nest, pikt het kuiken met bek naar de
rode vlek op de ondersnavel van het ouderdier → voedsel wordt
hierdoor uitgebraakt
▪ Welke prikkel lokt het pikken van het kuiken uit? → adhv kunstmatige
modellen werd nagegaan waaraan de prikkel moest voldoen om een
reactie uit te lokken
▪ Modellen aanbieden (verschillende vormen, kleuren, contrast…),
reacties kuikens observeren en zo nagaan welke eigenschappen invloed hebben
op de reacties van de kuikens
▪ Uit observaties bleek de rode vlek (tov andere kleuren) de hevigste reactie uit te lokken
▪ Toenemend contrast en smallere snavel: pikreactie neemt toe
▪ Horizontale bewegingen blijken ook belang te hebben
▪ Dit modellenonderzoek liet toe om een aantal onafhankelijke eigenschappen op te sporen die
samen de sterkte bepalen waarmee een kuiken zal pikken
K.M. 5
, o Ander voorbeeld: roodborstje met rode onderbuik → wordt aangevallen door andere
mannetjes
▪ Rode kleur lokt de aanval uit
o Als de natuurlijke prikkel uitvergroot wordt → reageren hier nog sterker op
▪ = supranormale/supernormale prikkel: prikkel die een bepaald gedrag
beter uitlokt dan de normale, natuurlijke sleutelprikkel voor dit gedrag
− Hoe meer kenmerken van een bepaalde prikkel uitgesproken zijn: sneller herkend als prikkel,
lokt sneller reactie uit
o Wordt gebruikt bij cartoons: wat is essentieel om bepaalde zaken heel herkenbaar te
maken
− Konrad Lorenz = grondlegger inprenting`
o Proces berust op aanwezigheid sociale partners tijdens gevoelige of sensitieve periode
o Hoger geëvolueerde dieren zijn sociale gedragspatronen aangeboren en dus soortspecifiek
o Elk dier moet leren op welk object dat gedrag moet gericht worden → geleerd in een zeer vroeg stadium,
kort na de geboorte
o Dieren die zich autonoom kunnen voortbewegen vertone kortere gevoelige periodes
o Seksuele partnerkeuze
o Irreversibel: kan niet zomaar afgeleerd worden
o Klassieke voorbeeld volggedrag: eendenkuikens
▪ Zij volgen bewegende voorwerpen die zij waarnemen na het uitkippen
▪ Gevoeligste periode: 14-16 uren
▪ Normaal is dat voorwerp de moeder zodat kuikentjes volggedrag op haar kunnen richten; indien er
een ander voorwerp gebruikt wordt, gaan de kuikens dat voorwerp volgen
o Sociale dieren kunnen hun gedrag via inprenting aanpassen aan een sociaal samenleven met soortgenoten =
socialisatie
▪ Belangrijk proces waarbij jonge dieren de basis van de interacties met anderen leren
▪ Honden: 4e -12e levensweek
− Karl Von Frisch: bijen
o Gedrag van bijen bestudeerd
o Ze beschikken over een uitgebreid communicatieproces en complex communicatiesysteem
o De dans geef informatie over de richting van de voedselbron en de afstand van de bijenkast tot de
voedselbron
2. COMMUNICATIE
2.1 WAT IS COMMUNICATIE?
− Definitie:
o Communicatie treedt op wanneer een dier reageert op de signalen die worden uitgezonden door een ander
dier, WEDERZIJDS VOORDEEL
o Informatief – overdracht – respons
− Voorbeeld: mannelijke wenkkrab
o 1 van de scharen is zeer groot → doorheen de evolutie een signaalfunctie gekregen
o Ritmisch heen en weer bewogen in de lucht naar vrouwelijke krabben (tijdens balts) of naar mannelijke
krabben (agonistishe interacties = conflictsituaties)
− Voorbeeld: mieren
o Werkmier laat een geurspoor (door feromonen) achter wanneer ze voedsel gevonden heeft zodat
koloniegenoten dit spoor kunnen volgen
o Slang gebruikt deze geur ook om een mierennest te vinden en het voedsel op te eten
o Deze communicatie levert voor de mieren geen voordeel op; dit is ongewenste communicatie
− Communicatie moet wederzijds voordeel opleveren
− Communicatie tussen dieren van een verschillende soort = interspecifieke communicatie
− Mimicry = nabootsen van vormen en gedragingen van andere diersoorten; sommige zien dit als communicatie maar
het levert geen voordeel voor de ontvanger
K.M. 6
