Handboek Psychiatrie en filosofie
Vragen Hoofdstuk 4 Michel Foucault voorbij de
antipsychiatrie: macht, vrijheid en de mens in de maak
1. Waarom gaan de ideeën van Foucault volgens Verhoeff voorbij de
tegenstellingen waar zowel de antipsychiatrie als de op de
neurowetenschappen gebaseerde biologische psychiatrie hun
bestaansrecht vandaan halen?
Neurochemische en genetische verklaringen voor psychiatrische stoornissen zijn
dominant, maar hebben nog weinig concreet opgeleverd voor patiënten. De ideeën van
Foucault en enkele van zijn aanhangers over de manier waarop kennis, macht, vrijheid
en onderdrukking nauw met elkaar zijn verweven, en direct gerelateerd zijn aan de
manier waarop de mens zich gedraagt, voelt en over zichzelf denkt, bieden hierbij
houvast. Het strikte onderscheid tussen medisch en sociaal, onderdrukking en vrijheid,
en waarheid en ideologie blijft niet overeind.
Les: Het idee van de antipsychiatrie is: we misbruiken psychiatrie, de stoornis bestaat
niet echt, het is een politiek middel. De psychiatrie wordt één richting op gestuurd. De
neurowetenschappen gaan ervan uit dat ze evidence-based medicine hebben. Foucault
gaat de antipsychiatrie en de neurowetenschap voorbij omdat ze volgens hem blikveld
vernauwing hebben. Ze produceren beide een eigen mannetje/typetje. Hij vind dat
beiden geen idee hebben van hoeveel macht ze produceren.
2. Formuleer de kritiek van de antipsychiatrie op de (reguliere)
psychiatrie. Betrek in je antwoord de opvattingen van Sasz en
Laing.
Deze kritiek had verschillende, soms tegenstrijdige, theoretische en praktische aspecten.
Szasz (1961) beweerde onder andere dat psychiatrische ziekten niet bestonden
aangezien er geen biologische afwijkingen aantoonbaar waren bij bijvoorbeeld
schizofrenie. Wat als een medisch-psychiatrisch probleem werd geduid, was volgens hem
beter sociaal-maatschappelijk te interpreteren en hij verweet de psychiatrie
onwetenschappelijkheid, verhulling en medisch behandelen van wat in werkelijkheid
sociale problemen waren. Laing (1960) was juist kritisch tegenover een medisch-
wetenschappelijke benadering van de psychiatrie, die volgens hem nooit de ware aard
van psychiatrische problematiek zou kunnen blootleggen. Hiervoor waren interpretatieve
en psychoanalytische methoden geschikter en niet natuurwetenschappelijke kennis over
bijvoorbeeld de genetica of neurobiologie van schizofrenie.
3. Hoe ontstond volgens Foucault de psychiatrie in wat hij noemt de
Klassieke Tijd en hoe ontwikkelde deze zich vervolgens in de
Moderne Tijd?
Onder andere in ‘Histoire de la folie à l‘âge classique’ analyseert Foucault enkele
historische periodes, waaronder de Klassieke Tijd (17e en 18e eeuw) en de Moderne Tijd
(19e en 20e eeuw), waarin waanzin, afhankelijk van veranderende sociaal-
maatschappelijke verhoudingen, telkens een andere betekenis krijgt. De psychiatrie kon
volgens Foucault alleen ontstaan nadat er in de Klassieke Tijd in West-Europa grote
instellingen gebouwd werden waar ‘gekken’, criminelen, zwervers, bedelaars, prostituees
en ander tuig werden opgesloten (Le grand renfermement). In de Moderne Tijd krijgt Le
Grand Renfermement een wetenschappelijke legitimatie. De ‘waanzinnige’ werd niet
1
, alleen sociaal geëxcludeerd en opgesloten, maar werd tevens object van
wetenschappelijk onderzoek en werd gemedicaliseerd.
Les: Hij legitimeert de macht die hij heeft over jou door kennis te produceren.
4. Wat bedoelt Foucault als hij beweert dat ‘macht kennis
produceert’?
Foucault zegt: ‘We moeten veeleer erkennen dat macht kennis produceert, dat kennis en
macht elkaar direct impliceren (met elkaar verhouden), dat er geen machtsverhouding
bestaat zonder de vorming van een daaraan gecorreleerd kennisgebied, en dat er geen
kennisgebied bestaat dat niet tegelijk machtsverhoudingen veronderstelt en vormt.’
Macht is ook in staat om productieve, bruikbare kennis te genereren die niet uitsluit of
onderdrukt, maar juist includeert en mogelijkheden creëert.
5. Leg uit waarom en waarvoor het Panopticum voor Foucault een
symbool van een andere, meer subtiele vorm van
machtsuitoefening is, die gericht is op disciplineren en
normaliseren van gedrag.
Foucault gebruikt het Panopticum als symbool om een andere vorm van macht uit te
leggen. Deze vorm van macht is niet gericht op onderdrukken en verbieden, maar op
disciplineren, reguleren, controleren en normaliseren van gedrag. Het Panopticum, een
nieuw type gevangenis ontworpen door de Britse filosoof en jurist Jeremy Bentham in de
18e eeuw, was zo ontworpen dat gedetineerden in hun cel rond een centrale
observatietoren altijd bekeken konden worden, zonder dat de gedetineerden konden zien
of zij bekeken werden. De architectuur van de gevangenis was gericht op het reguleren
van gedrag zonder geweld te gebruiken. Het constante besef van mogelijk bekeken
worden leidde tot dat de gedetineerde zijn gedrag ging reguleren zonder dat er geweld of
dwang voor nodig was. Het Panopticum symboliseert de historische transformatie in de
loop van de 18e en 19e eeuw.
Les: in het ziekenhuis hebben de verpleegkundigen een plek vanuit waar je alles ziet.
Wat bedoelt Rose met de ‘psy-disciplines’?
De psychologie, psychiatrie en psychoanalyse. Ze bepalen wat goed is en wat fout is.
6. Leg uit wat Hacking bedoelt met ‘making up people’, ‘looping
effects’ en ‘moving target’.
Making up people: de manier waarop menselijke classificaties nieuwe vormen van mens-
zijn kunnen creëren met nieuwe mogelijkheden voor gedrag en identiteit.
Looping effects: hoe veranderingen in gedrag van de geclassificeerde puur door het label,
weer effect kunnen hebben op wat er binnen de classificatie valt.
Moving target: zinloos als in schieten op een ‘‘ ’’.
Les: Making up people: in plaats van dat je zegt Bob zit op de achterste rij zeg je: daar
zit een autist.
Looping effects: je gedragen naar de ziekte die je hebt. De stempel die je opgedrukt
krijgt maakt je zoals je bent.
Moving target: de wederzijdse beïnvloeding tussen de gediagnosticeerde en diagnosticus.
Je blijft elkaar beïnvloeden. Het is een eeuwig bewegend ding. Je kan niet in kaart
brengen hoe wij elkaar beïnvloeden want op het moment dat je het hebt is het alweer
veranderd.
2
Vragen Hoofdstuk 4 Michel Foucault voorbij de
antipsychiatrie: macht, vrijheid en de mens in de maak
1. Waarom gaan de ideeën van Foucault volgens Verhoeff voorbij de
tegenstellingen waar zowel de antipsychiatrie als de op de
neurowetenschappen gebaseerde biologische psychiatrie hun
bestaansrecht vandaan halen?
Neurochemische en genetische verklaringen voor psychiatrische stoornissen zijn
dominant, maar hebben nog weinig concreet opgeleverd voor patiënten. De ideeën van
Foucault en enkele van zijn aanhangers over de manier waarop kennis, macht, vrijheid
en onderdrukking nauw met elkaar zijn verweven, en direct gerelateerd zijn aan de
manier waarop de mens zich gedraagt, voelt en over zichzelf denkt, bieden hierbij
houvast. Het strikte onderscheid tussen medisch en sociaal, onderdrukking en vrijheid,
en waarheid en ideologie blijft niet overeind.
Les: Het idee van de antipsychiatrie is: we misbruiken psychiatrie, de stoornis bestaat
niet echt, het is een politiek middel. De psychiatrie wordt één richting op gestuurd. De
neurowetenschappen gaan ervan uit dat ze evidence-based medicine hebben. Foucault
gaat de antipsychiatrie en de neurowetenschap voorbij omdat ze volgens hem blikveld
vernauwing hebben. Ze produceren beide een eigen mannetje/typetje. Hij vind dat
beiden geen idee hebben van hoeveel macht ze produceren.
2. Formuleer de kritiek van de antipsychiatrie op de (reguliere)
psychiatrie. Betrek in je antwoord de opvattingen van Sasz en
Laing.
Deze kritiek had verschillende, soms tegenstrijdige, theoretische en praktische aspecten.
Szasz (1961) beweerde onder andere dat psychiatrische ziekten niet bestonden
aangezien er geen biologische afwijkingen aantoonbaar waren bij bijvoorbeeld
schizofrenie. Wat als een medisch-psychiatrisch probleem werd geduid, was volgens hem
beter sociaal-maatschappelijk te interpreteren en hij verweet de psychiatrie
onwetenschappelijkheid, verhulling en medisch behandelen van wat in werkelijkheid
sociale problemen waren. Laing (1960) was juist kritisch tegenover een medisch-
wetenschappelijke benadering van de psychiatrie, die volgens hem nooit de ware aard
van psychiatrische problematiek zou kunnen blootleggen. Hiervoor waren interpretatieve
en psychoanalytische methoden geschikter en niet natuurwetenschappelijke kennis over
bijvoorbeeld de genetica of neurobiologie van schizofrenie.
3. Hoe ontstond volgens Foucault de psychiatrie in wat hij noemt de
Klassieke Tijd en hoe ontwikkelde deze zich vervolgens in de
Moderne Tijd?
Onder andere in ‘Histoire de la folie à l‘âge classique’ analyseert Foucault enkele
historische periodes, waaronder de Klassieke Tijd (17e en 18e eeuw) en de Moderne Tijd
(19e en 20e eeuw), waarin waanzin, afhankelijk van veranderende sociaal-
maatschappelijke verhoudingen, telkens een andere betekenis krijgt. De psychiatrie kon
volgens Foucault alleen ontstaan nadat er in de Klassieke Tijd in West-Europa grote
instellingen gebouwd werden waar ‘gekken’, criminelen, zwervers, bedelaars, prostituees
en ander tuig werden opgesloten (Le grand renfermement). In de Moderne Tijd krijgt Le
Grand Renfermement een wetenschappelijke legitimatie. De ‘waanzinnige’ werd niet
1
, alleen sociaal geëxcludeerd en opgesloten, maar werd tevens object van
wetenschappelijk onderzoek en werd gemedicaliseerd.
Les: Hij legitimeert de macht die hij heeft over jou door kennis te produceren.
4. Wat bedoelt Foucault als hij beweert dat ‘macht kennis
produceert’?
Foucault zegt: ‘We moeten veeleer erkennen dat macht kennis produceert, dat kennis en
macht elkaar direct impliceren (met elkaar verhouden), dat er geen machtsverhouding
bestaat zonder de vorming van een daaraan gecorreleerd kennisgebied, en dat er geen
kennisgebied bestaat dat niet tegelijk machtsverhoudingen veronderstelt en vormt.’
Macht is ook in staat om productieve, bruikbare kennis te genereren die niet uitsluit of
onderdrukt, maar juist includeert en mogelijkheden creëert.
5. Leg uit waarom en waarvoor het Panopticum voor Foucault een
symbool van een andere, meer subtiele vorm van
machtsuitoefening is, die gericht is op disciplineren en
normaliseren van gedrag.
Foucault gebruikt het Panopticum als symbool om een andere vorm van macht uit te
leggen. Deze vorm van macht is niet gericht op onderdrukken en verbieden, maar op
disciplineren, reguleren, controleren en normaliseren van gedrag. Het Panopticum, een
nieuw type gevangenis ontworpen door de Britse filosoof en jurist Jeremy Bentham in de
18e eeuw, was zo ontworpen dat gedetineerden in hun cel rond een centrale
observatietoren altijd bekeken konden worden, zonder dat de gedetineerden konden zien
of zij bekeken werden. De architectuur van de gevangenis was gericht op het reguleren
van gedrag zonder geweld te gebruiken. Het constante besef van mogelijk bekeken
worden leidde tot dat de gedetineerde zijn gedrag ging reguleren zonder dat er geweld of
dwang voor nodig was. Het Panopticum symboliseert de historische transformatie in de
loop van de 18e en 19e eeuw.
Les: in het ziekenhuis hebben de verpleegkundigen een plek vanuit waar je alles ziet.
Wat bedoelt Rose met de ‘psy-disciplines’?
De psychologie, psychiatrie en psychoanalyse. Ze bepalen wat goed is en wat fout is.
6. Leg uit wat Hacking bedoelt met ‘making up people’, ‘looping
effects’ en ‘moving target’.
Making up people: de manier waarop menselijke classificaties nieuwe vormen van mens-
zijn kunnen creëren met nieuwe mogelijkheden voor gedrag en identiteit.
Looping effects: hoe veranderingen in gedrag van de geclassificeerde puur door het label,
weer effect kunnen hebben op wat er binnen de classificatie valt.
Moving target: zinloos als in schieten op een ‘‘ ’’.
Les: Making up people: in plaats van dat je zegt Bob zit op de achterste rij zeg je: daar
zit een autist.
Looping effects: je gedragen naar de ziekte die je hebt. De stempel die je opgedrukt
krijgt maakt je zoals je bent.
Moving target: de wederzijdse beïnvloeding tussen de gediagnosticeerde en diagnosticus.
Je blijft elkaar beïnvloeden. Het is een eeuwig bewegend ding. Je kan niet in kaart
brengen hoe wij elkaar beïnvloeden want op het moment dat je het hebt is het alweer
veranderd.
2
