Samenvatting
PB2002
Klinische psychologie 2: diagnostiek en therapie
Hans Smits
,Toelichting
In deze samenvatting volg ik de lijn van de tekst in yOUlearn van de cursus Klinische psycho-
logie 2: diagnostiek en therapie (PB2002). De samenvatting betreft onder andere Simon, E.,
De Hullu, E., Smeets, G., & Van der Molen, H.T. (Red.). (2018). Klinische psychologie: Diagnos-
tiek en behandeling. Noordhoff Uitgevers, en Kerkhof, A., & Van Luyn, B. (Red.). (2016).
Behandeling van suïcidaal gedrag in de praktijk van de GGZ. Bohn Stafleu van Loghum.
Uitleg van de gebruikte kleuren:
Belangrijk begrip of definitie
Overige relevante begrippen
Korte samenvatting / externe bron
Box / psychologische interventie / leerdoel (●»)
Meetinstrument / geneesmiddel
Stof uit yOUlearn
2
,Inhoud
Deel 1 Kadering van diagnostiek en behandeling ................................................................................................... 7
Psychodiagnostiek .............................................................................................................................................. 7
1. Psychodiagnostiek ..................................................................................................................................... 7
1.1 De rol van psychodiagnostiek ............................................................................................................. 7
1.2 De diagnostische cyclus ...................................................................................................................... 8
1.3 Klachtanalyse: wat is de vraag? .......................................................................................................... 8
1.4 Probleemanalyse: wat is het probleem? ............................................................................................ 8
1.5 Verklaringsanalyse: waar komen de klachten vandaan? .................................................................. 10
1.6 Indicatieanalyse: wat is de beste aanpak? ........................................................................................ 13
1.7 Van wetenschap naar praktijk .......................................................................................................... 13
Indicatiestelling ................................................................................................................................................ 14
2. Indicatiestelling........................................................................................................................................ 14
2.1 Indicatiestelling: een besluitvormingsproces ................................................................................... 14
2.2 Modellen voor indicatiestelling ........................................................................................................ 14
2.3 Voorwaarden voor indicatiestelling .................................................................................................. 15
2.4 Voorspellers van behandelresultaten ............................................................................................... 15
2.5 Indicaties en contra-indicaties .......................................................................................................... 17
2.6 Indiceren binnen de basis-ggz en de specialistische ggz................................................................... 17
Transdiagnostische benadering........................................................................................................................ 17
3. Transdiagnostische benadering ............................................................................................................... 17
3.1 Stoornisspecifieke benadering .......................................................................................................... 17
3.2 DSM en evidence-based behandelingen .......................................................................................... 18
3.3 Transdiagnostische behandeling ...................................................................................................... 18
3.4 Recente transdiagnostische ontwikkelingen .................................................................................... 20
Ethiek ................................................................................................................................................................ 21
PDF Hoofdstuk 1 Ethische codes voor psychologen (Karel Soudijn) ............................................................. 21
Principes en standaards .......................................................................................................................... 22
Bronnen van variatie............................................................................................................................... 22
Amerikaanse preambule ......................................................................................................................... 22
Nederlandse preambule ......................................................................................................................... 22
Behandeling van klachten bij het NIP ..................................................................................................... 23
Maatregelen ........................................................................................................................................... 23
Psychologen met een BIG-registratie ..................................................................................................... 23
PDF Beroepscode voor psychologen van het NIP 2015 ................................................................................ 23
Algemeen deel ........................................................................................................................................ 23
De basisprincipes .................................................................................................................................... 23
Richtlijnen ter uitwerking van de basisprincipes .................................................................................... 23
Deel 2 Diagnostiek en behandeling vanuit verschillende theoretische benaderingen ......................................... 25
Farmacotherapie en andere niet-psychotherapeutische behandelvormen .................................................... 25
4. Farmacotherapie en andere niet-psychotherapeutische behandelvormen ............................................ 25
4.1 Psychofarmacologische interventies ................................................................................................ 25
4.2 Algemene werkingsprincipes van psychofarmaca ............................................................................ 25
4.3 Soorten psychofarmaca .................................................................................................................... 27
4.4 Overige neurobiologische interventies ............................................................................................. 32
Cliëntgerichte behandeling van psychopathologie .......................................................................................... 33
6. Cliëntgerichte behandeling van psychopathologie ................................................................................. 33
6.1 De geschiedenis van de cliëntgerichte benadering .......................................................................... 33
3
, 6.2 Diagnostiek binnen het cliëntgerichte kader .................................................................................... 34
6.3 Grondhouding van de cliëntgerichte therapeut ............................................................................... 35
6.4 Pijlers van cliëntgerichte psychotherapie ......................................................................................... 36
6.5 Emotion-Focused Therapy (EFT) ....................................................................................................... 38
6.6 Effectiviteit ........................................................................................................................................ 39
Cognitieve gedragstherapie ............................................................................................................................. 39
7. Cognitieve gedragstherapie ..................................................................................................................... 39
7.1 Theoretisch kader ............................................................................................................................. 40
7.2 Basisprincipes van cognitieve gedragstherapie ................................................................................ 41
7.3 Diagnostiek ....................................................................................................................................... 43
7.4 Behandeling ...................................................................................................................................... 44
7.5 Effectiviteit ........................................................................................................................................ 47
7.6 (Contra-)indicaties ............................................................................................................................ 47
7.7 Nieuwe ontwikkelingen .................................................................................................................... 47
Interpersoonlijke psychotherapie .................................................................................................................... 48
8. Interpersoonlijke psychotherapie ............................................................................................................ 48
8.1 Theoretische achtergrond ................................................................................................................ 48
8.2 Effectiviteit ........................................................................................................................................ 48
8.3 Behandeling ...................................................................................................................................... 48
8.4 Toepassingen .................................................................................................................................... 51
Deel 3 Diagnostiek en behandeling passend bij verschillende vormen van psychopathologie ............................ 53
Suïcidaal gedrag................................................................................................................................................ 53
PDF Hoofdstuk 3 Verklaringen ...................................................................................................................... 53
3.1 Inleiding ............................................................................................................................................ 53
3.2. Meervoudige verklaringen ............................................................................................................... 53
3.3 Het suïcidaal proces .......................................................................................................................... 57
3.4 Waarom plegen zoveel mensen géén suïcide? ................................................................................. 57
PDF Hoofdstuk 4 Richtlijnen voor de behandeling van suïcidale patiënten ................................................. 58
4.1 Inleiding ............................................................................................................................................ 58
4.2 Multidisciplinaire richtlijn diagnostiek en behandeling van suïcidaal gedrag .................................. 58
4.3 Contact maken .................................................................................................................................. 58
4.4 Betrekken van naasten ..................................................................................................................... 59
4.5 Systematisch onderzoek van de suïcidaliteit .................................................................................... 59
4.6 Systematische behandeling van suïcidaliteit .................................................................................... 60
4.7 Veiligheid en continuïteit van zorg ................................................................................................... 61
4.8 Non-suïcidecontracten...................................................................................................................... 61
4.9 Na een suïcide ................................................................................................................................... 61
4.10 Tot besluit ....................................................................................................................................... 61
PDF Hoofdstuk 5 Systematische beoordeling van het suïciderisico: de wanhoop bespreken...................... 61
5.1 Inleiding: de kans op suïcide ............................................................................................................. 61
5.2 Langdurige kwetsbaarheidsfactoren ................................................................................................ 62
5.3 Langdurige beschermingsfactoren.................................................................................................... 62
5.4 Eerdere suïcide-ideatie en suïcidaal gedrag ..................................................................................... 62
5.5 Huidige suïcide-ideatie...................................................................................................................... 63
5.6 Risicomomenten ............................................................................................................................... 63
5.7 Actuele kwetsbaarheids- en beschermingsfactoren ......................................................................... 63
5.8 De wanhoop bespreken .................................................................................................................... 63
5.9 Het gebruik van gestandaardiseerde vragenlijsten .......................................................................... 64
5.10 Overzicht beoordeling van suïcidaliteit in de ggz ........................................................................... 64
4
,Angststoornissen .............................................................................................................................................. 64
9. Angststoornissen ..................................................................................................................................... 64
9.1 Diagnostiek ....................................................................................................................................... 65
9.2 Behandeling ...................................................................................................................................... 65
9.3 Paniekstoornis .................................................................................................................................. 68
9.4 Agorafobie ........................................................................................................................................ 68
9.5 Sociale-angststoornis ........................................................................................................................ 69
9.6 Specifieke fobie ................................................................................................................................. 70
9.7 Gegeneraliseerde-angststoornis ....................................................................................................... 70
Stemmingsstoornissen ..................................................................................................................................... 71
10. Stemmingsstoornissen .......................................................................................................................... 71
10.1 Depressieve stoornissen ................................................................................................................. 71
10.2 Diagnostiek en behandeling van de depressieve stoornis .............................................................. 72
10.3 Bipolaire-stemmingsstoornissen .................................................................................................... 74
10.4 Diagnostiek en behandeling van de bipolaire-stemmingsstoornis ................................................. 74
Posttraumatische-stressstoornis ...................................................................................................................... 76
11. Posttraumatische-stressstoornis ........................................................................................................... 76
11.1 Een beeld van PTSS ......................................................................................................................... 76
11.2 Anamnese bij een vermoeden van PTSS ......................................................................................... 77
11.3 Diagnostiek ..................................................................................................................................... 77
11.4 Behandeling .................................................................................................................................... 78
11.5 Welke PTSS-therapievormen zijn evidence-based? ........................................................................ 78
Dissociatieve stoornissen ................................................................................................................................. 79
12. Dissociatieve stoornissen ...................................................................................................................... 79
12.1 Trauma en dissociatie ..................................................................................................................... 79
12.2 DSM-5 dissociatieve stoornissen .................................................................................................... 80
12.3 Vaststellen ...................................................................................................................................... 80
12.4 Behandeling .................................................................................................................................... 82
Psychotische stoornissen ................................................................................................................................. 84
13. Psychotische stoornissen ....................................................................................................................... 84
13.1 Klinisch beeld van een psychose ..................................................................................................... 84
13.2 Clinical staging ................................................................................................................................ 85
13.3 Diagnostiek ..................................................................................................................................... 85
13.4 Diagnostiek per fase ....................................................................................................................... 86
13.5 Behandeling .................................................................................................................................... 87
Obsessieve-compulsieve en verwante stoornissen .......................................................................................... 89
14. Obsessieve-compulsieve en verwante stoornissen ............................................................................... 89
14.1 Klinisch beeld .................................................................................................................................. 89
14.2 Etiopathogenese ............................................................................................................................. 90
14.3 Diagnostiek ..................................................................................................................................... 91
14.4 Behandeling .................................................................................................................................... 92
Disruptieve, impulsbeheersings- en andere gedragsstoornissen ..................................................................... 92
15. Disruptieve, impulsbeheersings- en andere gedragsstoornissen .......................................................... 92
15.1 Oppositioneel-opstandige stoornis................................................................................................. 93
15.2 Periodiek-explosieve stoornis ......................................................................................................... 94
15.3 Normoverschrijdend-gedragsstoornis ............................................................................................ 94
15.4 Antisociale-persoonlijkheidsstoornis .............................................................................................. 95
15.5 Pyromanie ....................................................................................................................................... 96
15.6 Kleptomanie .................................................................................................................................... 96
5
, Middelgerelateerde en verslavingsstoornissen ............................................................................................... 97
16. Middelgerelateerde en verslavingsstoornissen ..................................................................................... 97
16.1 Wat is verslaving? Een korte geschiedenis ..................................................................................... 97
16.2 Hoe raakt iemand verslaafd? .......................................................................................................... 98
16.3 Screening en diagnostiek ................................................................................................................ 98
16.4 Interventies ..................................................................................................................................... 99
Persoonlijkheidsstoornissen ........................................................................................................................... 101
17. Persoonlijkheidsstoornissen ................................................................................................................ 101
17.1 Klinisch beeld ................................................................................................................................ 101
17.2 Diagnostiek ................................................................................................................................... 102
17.3 Van diagnostiek naar indicatiestelling .......................................................................................... 103
17.4 Behandeling .................................................................................................................................. 103
Somatisch-symptoomstoornis en verwante stoornissen ............................................................................... 105
19. Somatisch-symptoomstoornis en verwante stoornissen .................................................................... 105
19.1 Van de DSM-IV-TR naar de DSM-5 ................................................................................................ 105
19.2 Classificatie, diagnostiek en prevalentie ....................................................................................... 106
19.3 Transdiagnostische instandhoudende factoren ........................................................................... 108
19.4 Behandeling en effecten ............................................................................................................... 108
Eetstoornissen ................................................................................................................................................ 110
20. Eetstoornissen ..................................................................................................................................... 110
20.1 Voedings- en eetstoornissen ........................................................................................................ 110
20.2 Cross-over en transdiagnostiek .................................................................................................... 111
20.3 Diagnostiek en differentiële diagnostiek ...................................................................................... 111
20.4 Behandeling .................................................................................................................................. 112
Korte samenvatting ............................................................................................................................................. 114
Index.................................................................................................................................................................... 146
6
,Deel 1 Kadering van diagnostiek en behandeling
Waar komt de cliënt vandaan en waar gaat de cliënt naartoe? Deze vraag heeft een psycho-
loog in zijn achterhoofd bij elke nieuwe cliënt. Wanneer een cliënt wordt aangemeld vindt in
de regel eerst psychodiagnostiek plaats (waarvan indicatiestelling een onderdeel vormt), ge-
volgd door een passend behandeltraject. Deel 1 kadert de diagnostiek, indicatie en behande-
ling van cliënten en biedt de psycholoog kennis die hem ondersteunt bij het begrijpen van zijn
cliënt en bij het op weg helpen naar een geschikte behandeling. In dit eerste deel bekijkt u
hoe de diagnostische cyclus gebruikt kan worden als blauwdruk voor wetenschappelijk ver-
antwoord psychodiagnostisch onderzoek, en hoe elke stap van de diagnostische cyclus
(klachtanalyse, probleemanalyse, verklaringsanalyse en indicatieanalyse) er concreet uitziet
en wat hier in de praktijk van de ggz bij komt kijken.
Psychodiagnostiek
1. Psychodiagnostiek
Om uit te zoeken wat iemands psychische klachten zijn, moeten heel veel vragen gesteld wor-
den: naar de klachten, naar de omstandigheden, naar de persoon en zijn geschiedenis, en naar
de samenhang van alle factoren. Daarna volgen vragen naar de mogelijkheden voor behande-
ling, en de factoren waarin de cliënt veranderingen kan aanbrengen waardoor zijn klachten
verminderen. De psycholoog heeft verschillende instrumenten tot zijn beschikking om de vra-
gen te beantwoorden:
1. Onderzoeksgesprekken
2. (Gedrags)observaties
3. Psychologische tests en vragenlijsten.
Door gebruik te maken van wetenschappelijke methoden zorgt de onderzoeker ervoor dat de
informatie gestructureerd wordt verzameld en verantwoord geïnterpreteerd. De kern van de
▌psychodiagnostiek is de integratie van de drie genoemde bronnen om antwoorden op on-
derzoeksvragen te krijgen. Factoren in de persoon, in het gedrag en in de omgeving worden
daarbij in samenhang beschouwd.
1.1 De rol van psychodiagnostiek
Vaak leveren het ▌onderzoeksgesprek en de (gedrags)observaties al voldoende informatie op
om op basis daarvan een behandeling te starten. Soms is echter aanvullend testonderzoek
nodig, om de context en achtergrond van de klachten en problemen beter te kunnen plaatsen,
of om de juiste behandeling of ondersteuning te indiceren. Over het geheel genomen geldt
hierbij het principe van het ▌stepped-care model: afhankelijk van de ernst en hardnekkigheid
van de klachten kan worden gekozen voor een meer uitgebreid psychodiagnostisch onder-
zoek. De ervaring is dat uitgebreid onderzoek zinvol kan zijn in de volgende situaties:
› Als de indruk ontstaat dat de klachten of problemen grotendeels toe te schrijven zijn aan
intelligentie, ontwikkelingsproblematiek, persoonlijkheid of cognitief (dis)functioneren
› Wanneer een cliënt al meerdere (psychologische) behandelingen heeft gevolgd zonder het
gewenste resultaat
› Wanneer een cliënt gebaat lijkt bij een langer durende en/of intensievere behandeling
vanwege zichtbaar geworden persoonlijkheidsproblematiek.
7
,Psychodiagnostiek gaat verder dan het beschrijven van de klachten en het stellen van een
classificerende diagnose, omdat bij het psychodiagnostisch proces het opstellen en toetsen
van een verklarende hypothese centraal staan. Een psychodiagnosticus zal vooral willen be-
grijpen welke psychische processen en omgevingsinvloeden ten grondslag liggen aan de klach-
ten en problemen van de cliënt. Als duidelijk is welke factoren een rol spelen, leidt dit tot een
indicatiestelling waarbij de interventie wordt gekozen die past bij de (hypothetische) oorza-
kelijke factoren. Het onderzoek naar de onderliggende verklaringen, het terrein van de psy-
chodiagnostiek, bouwt voort op de waarneembare informatie, die is verzameld in de intake,
in anamnestische gesprekken, en in de behandeling.
●» Bij het onderzoek hanteert de psychodiagnosticus de ▌empirische cyclus. Op basis van ver-
moedens ontwerpt hij hypothesen, toetst deze en bouwt zo kennis op om de hypothesen aan
te nemen of te verwerpen.
De psychologische diagnostiek kan vanuit verschillende invalshoeken benaderd worden, af-
hankelijk van het theoretisch kader. Dit kader van een instelling of onderzoeker heeft veel
invloed op de keuzen die in het onderzoek gemaakt worden.
1.2 De diagnostische cyclus
●» De ▌diagnostische cyclus (zie de figuur hieronder) dient in het Nederlands taalgebied als
basis voor wetenschappelijk verantwoord psychodiagnostisch onderzoek, als toepassing van
de hiervoor genoemde empirische cyclus. De
cyclus bestaat uit vier stappen, die op elkaar
volgen en de informatie uit de voorgaande
stappen gebruiken of teruggaan naar een
eerdere stap als er informatie ontbreekt of
niet blijkt te kloppen. De stappen zijn achter-
eenvolgens ●» klachtanalyse, probleemana-
lyse, verklaringsanalyse en indicatieanalyse.
Bij elk van de stappen is een wetenschappe-
lijke grondhouding van belang.
1.3 Klachtanalyse: wat is de vraag?
Psychodiagnostisch onderzoek begint meestal vanuit een doorverwijzing. In de ▌aanmelding
wordt aangegeven wat de aanleiding voor de verwijzing is en wat de onderzoeksvraag of hulp-
vraag van de cliënt is. De psychodiagnosticus gaat als eerste stap van de ●» ▌klachtanalyse na
wat de achtergrond is van de aanvrager: de aanleiding, de motieven en de verwachtingen. De
tweede stap is de analyse van de hulpvraag van de cliënt: het moment, het doel en het ervaren
probleem. Vaak is al meer informatie bekend vanuit het dossier.
De klachtanalyse volgt op de aanmelding, en leidt tot een ▌verhelderende diagnose: er is dui-
delijkheid over aanleiding, verwachtingen en hulpvraag, en over eventueel eerder onderzoek.
De kaders waarbinnen het diagnostisch onderzoek kan plaatsvinden zijn nu bekend.
1.4 Probleemanalyse: wat is het probleem?
In de ●» ▌probleemanalyse past de onderzoeker zijn kennis over psychische problemen toe
op de hulpvragen, om te begrijpen wat er aan de hand is. Op basis van het geheel aan
8
,beschikbare informatie en theorie kunnen goede onderzoeksvragen worden opgesteld. Om te
beginnen zal de onderzoeker een beeld moeten krijgen van de situatie en de belevingswereld
van de cliënt. Tijdens de ▌anamnese worden gegevens over de voorgeschiedenis en het func-
tioneren van de cliënt uitgevraagd. Vaak is het nuttig om ook een ▌heteroanamnese uit te
voeren, waarbij personen die de cliënt kennen gevraagd wordt om aanvullende informatie.
1.4.1 Gestandaardiseerde klachtinventarisatie
Ter ondersteuning van de probleemanalyse zijn vaak al gegevens vanuit vragenlijstonderzoek
beschikbaar, zoals van gestandaardiseerde vragenlijsten die breed screenen op klachten, of
specifieke ▌symptoomvragenlijsten die de ernst van symptomen uitvragen. Deze vragenlijsten
worden vaak standaard in het kader van de intake afgenomen, of maken onderdeel uit van de
▌Routine Outcome Monitoring (ROM)-procedure. Die procedure is binnen veel ggz-instellin-
gen gestandaardiseerd en primair bedoeld voor het waarborgen van de zorg. ROM-instru-
menten zijn ook geschikt voor het monitoren van de behandelresultaten. Er is ruime weten-
schappelijke ervaring opgedaan met de inzet van de ▌Outcome Questionnaire (OQ-45). Die
meet drie functiedomeinen: intrapsychisch, interpersoonlijk en sociale rolvervulling.
1.4.2 Speciële anamnese
In het ▌intakegesprek met de cliënt brengt de intaker tijdens de ▌speciële anamnese de spe-
cifieke klachten in beeld, waarbij het accent ligt op de huidige problemen. Door te vragen naar
eventuele ▌luxerende factoren en de aanloop van de problemen wordt duidelijk wat de volg-
orde, de aard en de ernst is van de problemen en waarom de cliënt nu hulp zoekt. Vervolgens
gaat de intaker na wat voor verklaring de cliënt zelf heeft en of er sprake is van ▌interferentie,
dus in welke mate sociale, relationele en functionele aspecten belemmerd worden door de
problemen. Ten slotte informeert de intaker naar de maatregelen die de cliënt zelf al dan niet
genomen heeft, en wat het effect daarvan was. Hierdoor kan hij zich een eerste beeld vormen
van het beoordelingsvermogen en het ziekte-inzicht van de cliënt.
1.4.3 Psychiatrische anamnese
De ▌psychiatrische anamnese richt zich op het systematisch samenvatten van de psychiatri-
sche symptomen van de cliënt, waarbij zowel objectieve als subjectieve symptomen in acht
worden genomen. De intaker bestudeert onderstaande aspecten van de cliënt:
› Verschijning, gedrag en psychomotoriek
› Oriëntatie in tijd, plaats en persoon
› Aandacht en geheugen
› Waarneming
› Spraak en denken
› Stemming en affect
› Persoonlijkheid.
1.4.4 Observaties tijdens onderzoeksgesprekken
De psychiatrische anamnese omvat veelal waarneembare manifestaties in het contact met de
cliënt. Bij psychodiagnostisch onderzoek dient ook een indruk te worden gevormd van minder
tastbare aspecten, zoals hoe stevig of kwetsbaar de cliënt overkomt, of hoe hij omgaat met
gevoelens. Iedere persoon weert namelijk op eigen wijze ongewenste gevoelens af, door rij-
pere of meer primitieve afweermechanismen. De psychodiagnosticus heeft de beschikking
over testinstrumenten, maar is ook zelf een instrument in het onderzoek.
9
, 1.4.5 Biografische anamnese en heteroanamnese
Tijdens de biografische anamnese en/of heteroanamnese vraagt de intaker naar factoren die
de cliënt beschermen of juist ontvankelijk maken voor het ontwikkelen van psychopathologie.
Deze informatie kan zowel bij de cliënt zelf worden uitgevraagd (▌biografische anamnese) als
bij een belangrijke informant (heteroanamnese). Juist als bij de ontwikkeling van de proble-
matiek de (vroege) kindertijd een rol speelt, is betrouwbare informatie vanuit hetero-
anamnese belangrijk. De intaker besteedt ook aandacht aan eventuele gedragsstoornissen,
aandachtsproblemen, leerproblemen of psychische stoornissen. Ten slotte brengt hij eventu-
ele belangrijke life events in kaart, evenals eventuele psychiatrische stoornissen in de familie.
1.4.6 Huidig functioneren
Als afsluiting van de anamnese is de belangrijkste vraag hoe de cliënt op dit moment functio-
neert: hoe hij vorm geeft aan sociale relaties en vrije tijd, wat zijn maatschappelijke situatie is
en hoe tevreden hij is met zijn functioneren. Tot slot is het belangrijk dat de intaker zich be-
wust is van het gegeven dat medische factoren vaak een rol spelen bij psychiatrische proble-
men, en zo nodig een lichamelijk onderzoek laat uitvoeren.
1.4.7 Beschrijvende diagnostiek
De probleemanalyse leidt tot een diagnose waarin antwoord wordt gegeven op de vraag ‘Wat
is het probleem?’. De intake kan worden afgesloten met deze ▌beschrijvende diagnostiek. Dit
niveau van diagnostiek, waarin een beschrijving wordt gegeven maar geen verklaring, wordt
ook wel onderkennende diagnostiek genoemd.
Classificatie volgens de DSM-5
Onderdeel van de beschrijvende diagnostiek is de classificatie van de symptomen. Het meest
gebruikte systeem hiervoor is de DSM-5. Door de symptomen van cliënt te benoemen in ter-
men van een ▌DSM-classificatie worden de klachten als het ware samengevat. Op die manier
kan een passende behandeling worden geselecteerd.
Hoewel het in de praktijk vaak voorkomt dat op basis van de intake al een DSM-classificatie
wordt toegekend, zijn er kritische geluiden tegen de nadruk op DSM-classificatie aan de toe-
gangspoort van de ggz. Een gevaar van een snelle procedure is dat de classificatie verheven
wordt tot een diagnose waarbij de individuele problematiek, context en betekenis voor deze
specifieke cliënt op de achtergrond raakt.
1.5 Verklaringsanalyse: waar komen de klachten vandaan?
Met de beschrijvende diagnostiek alleen is meestal nog onvoldoende duidelijk geworden hoe
het komt dat juist bij deze persoon in deze situatie problemen zijn ontstaan. We weten nog
weinig van de persoon zelf of van zijn gedrag. In de ●» ▌verklaringsanalyse is de belangrijkste
vraag waar de klachten vandaan komen en hoe die te verklaren zijn. Hiertoe worden verschil-
lende instrumenten ingezet: vragenlijsten, interviews en tests.
In de verklaringsanalyse zien we sterk de empirische cyclus terug. Het komt er immers op aan
de wetenschappelijke houding vol te houden en zorgvuldig de hypothesen te toetsen. In de
praktijk worden onderzoeksvragen en hypothesen vaak weinig expliciet uitgewerkt, en zelden
expliciet getoetst. Vanuit de klinische ervaring gaat dat vaak goed. Tegelijkertijd zijn er ook
gevallen te noemen waarin tunnelvisie een grote rol is gaan spelen, doordat er te weinig aan-
dacht was voor informatie die de hypothese kon ontkrachten.
10
PB2002
Klinische psychologie 2: diagnostiek en therapie
Hans Smits
,Toelichting
In deze samenvatting volg ik de lijn van de tekst in yOUlearn van de cursus Klinische psycho-
logie 2: diagnostiek en therapie (PB2002). De samenvatting betreft onder andere Simon, E.,
De Hullu, E., Smeets, G., & Van der Molen, H.T. (Red.). (2018). Klinische psychologie: Diagnos-
tiek en behandeling. Noordhoff Uitgevers, en Kerkhof, A., & Van Luyn, B. (Red.). (2016).
Behandeling van suïcidaal gedrag in de praktijk van de GGZ. Bohn Stafleu van Loghum.
Uitleg van de gebruikte kleuren:
Belangrijk begrip of definitie
Overige relevante begrippen
Korte samenvatting / externe bron
Box / psychologische interventie / leerdoel (●»)
Meetinstrument / geneesmiddel
Stof uit yOUlearn
2
,Inhoud
Deel 1 Kadering van diagnostiek en behandeling ................................................................................................... 7
Psychodiagnostiek .............................................................................................................................................. 7
1. Psychodiagnostiek ..................................................................................................................................... 7
1.1 De rol van psychodiagnostiek ............................................................................................................. 7
1.2 De diagnostische cyclus ...................................................................................................................... 8
1.3 Klachtanalyse: wat is de vraag? .......................................................................................................... 8
1.4 Probleemanalyse: wat is het probleem? ............................................................................................ 8
1.5 Verklaringsanalyse: waar komen de klachten vandaan? .................................................................. 10
1.6 Indicatieanalyse: wat is de beste aanpak? ........................................................................................ 13
1.7 Van wetenschap naar praktijk .......................................................................................................... 13
Indicatiestelling ................................................................................................................................................ 14
2. Indicatiestelling........................................................................................................................................ 14
2.1 Indicatiestelling: een besluitvormingsproces ................................................................................... 14
2.2 Modellen voor indicatiestelling ........................................................................................................ 14
2.3 Voorwaarden voor indicatiestelling .................................................................................................. 15
2.4 Voorspellers van behandelresultaten ............................................................................................... 15
2.5 Indicaties en contra-indicaties .......................................................................................................... 17
2.6 Indiceren binnen de basis-ggz en de specialistische ggz................................................................... 17
Transdiagnostische benadering........................................................................................................................ 17
3. Transdiagnostische benadering ............................................................................................................... 17
3.1 Stoornisspecifieke benadering .......................................................................................................... 17
3.2 DSM en evidence-based behandelingen .......................................................................................... 18
3.3 Transdiagnostische behandeling ...................................................................................................... 18
3.4 Recente transdiagnostische ontwikkelingen .................................................................................... 20
Ethiek ................................................................................................................................................................ 21
PDF Hoofdstuk 1 Ethische codes voor psychologen (Karel Soudijn) ............................................................. 21
Principes en standaards .......................................................................................................................... 22
Bronnen van variatie............................................................................................................................... 22
Amerikaanse preambule ......................................................................................................................... 22
Nederlandse preambule ......................................................................................................................... 22
Behandeling van klachten bij het NIP ..................................................................................................... 23
Maatregelen ........................................................................................................................................... 23
Psychologen met een BIG-registratie ..................................................................................................... 23
PDF Beroepscode voor psychologen van het NIP 2015 ................................................................................ 23
Algemeen deel ........................................................................................................................................ 23
De basisprincipes .................................................................................................................................... 23
Richtlijnen ter uitwerking van de basisprincipes .................................................................................... 23
Deel 2 Diagnostiek en behandeling vanuit verschillende theoretische benaderingen ......................................... 25
Farmacotherapie en andere niet-psychotherapeutische behandelvormen .................................................... 25
4. Farmacotherapie en andere niet-psychotherapeutische behandelvormen ............................................ 25
4.1 Psychofarmacologische interventies ................................................................................................ 25
4.2 Algemene werkingsprincipes van psychofarmaca ............................................................................ 25
4.3 Soorten psychofarmaca .................................................................................................................... 27
4.4 Overige neurobiologische interventies ............................................................................................. 32
Cliëntgerichte behandeling van psychopathologie .......................................................................................... 33
6. Cliëntgerichte behandeling van psychopathologie ................................................................................. 33
6.1 De geschiedenis van de cliëntgerichte benadering .......................................................................... 33
3
, 6.2 Diagnostiek binnen het cliëntgerichte kader .................................................................................... 34
6.3 Grondhouding van de cliëntgerichte therapeut ............................................................................... 35
6.4 Pijlers van cliëntgerichte psychotherapie ......................................................................................... 36
6.5 Emotion-Focused Therapy (EFT) ....................................................................................................... 38
6.6 Effectiviteit ........................................................................................................................................ 39
Cognitieve gedragstherapie ............................................................................................................................. 39
7. Cognitieve gedragstherapie ..................................................................................................................... 39
7.1 Theoretisch kader ............................................................................................................................. 40
7.2 Basisprincipes van cognitieve gedragstherapie ................................................................................ 41
7.3 Diagnostiek ....................................................................................................................................... 43
7.4 Behandeling ...................................................................................................................................... 44
7.5 Effectiviteit ........................................................................................................................................ 47
7.6 (Contra-)indicaties ............................................................................................................................ 47
7.7 Nieuwe ontwikkelingen .................................................................................................................... 47
Interpersoonlijke psychotherapie .................................................................................................................... 48
8. Interpersoonlijke psychotherapie ............................................................................................................ 48
8.1 Theoretische achtergrond ................................................................................................................ 48
8.2 Effectiviteit ........................................................................................................................................ 48
8.3 Behandeling ...................................................................................................................................... 48
8.4 Toepassingen .................................................................................................................................... 51
Deel 3 Diagnostiek en behandeling passend bij verschillende vormen van psychopathologie ............................ 53
Suïcidaal gedrag................................................................................................................................................ 53
PDF Hoofdstuk 3 Verklaringen ...................................................................................................................... 53
3.1 Inleiding ............................................................................................................................................ 53
3.2. Meervoudige verklaringen ............................................................................................................... 53
3.3 Het suïcidaal proces .......................................................................................................................... 57
3.4 Waarom plegen zoveel mensen géén suïcide? ................................................................................. 57
PDF Hoofdstuk 4 Richtlijnen voor de behandeling van suïcidale patiënten ................................................. 58
4.1 Inleiding ............................................................................................................................................ 58
4.2 Multidisciplinaire richtlijn diagnostiek en behandeling van suïcidaal gedrag .................................. 58
4.3 Contact maken .................................................................................................................................. 58
4.4 Betrekken van naasten ..................................................................................................................... 59
4.5 Systematisch onderzoek van de suïcidaliteit .................................................................................... 59
4.6 Systematische behandeling van suïcidaliteit .................................................................................... 60
4.7 Veiligheid en continuïteit van zorg ................................................................................................... 61
4.8 Non-suïcidecontracten...................................................................................................................... 61
4.9 Na een suïcide ................................................................................................................................... 61
4.10 Tot besluit ....................................................................................................................................... 61
PDF Hoofdstuk 5 Systematische beoordeling van het suïciderisico: de wanhoop bespreken...................... 61
5.1 Inleiding: de kans op suïcide ............................................................................................................. 61
5.2 Langdurige kwetsbaarheidsfactoren ................................................................................................ 62
5.3 Langdurige beschermingsfactoren.................................................................................................... 62
5.4 Eerdere suïcide-ideatie en suïcidaal gedrag ..................................................................................... 62
5.5 Huidige suïcide-ideatie...................................................................................................................... 63
5.6 Risicomomenten ............................................................................................................................... 63
5.7 Actuele kwetsbaarheids- en beschermingsfactoren ......................................................................... 63
5.8 De wanhoop bespreken .................................................................................................................... 63
5.9 Het gebruik van gestandaardiseerde vragenlijsten .......................................................................... 64
5.10 Overzicht beoordeling van suïcidaliteit in de ggz ........................................................................... 64
4
,Angststoornissen .............................................................................................................................................. 64
9. Angststoornissen ..................................................................................................................................... 64
9.1 Diagnostiek ....................................................................................................................................... 65
9.2 Behandeling ...................................................................................................................................... 65
9.3 Paniekstoornis .................................................................................................................................. 68
9.4 Agorafobie ........................................................................................................................................ 68
9.5 Sociale-angststoornis ........................................................................................................................ 69
9.6 Specifieke fobie ................................................................................................................................. 70
9.7 Gegeneraliseerde-angststoornis ....................................................................................................... 70
Stemmingsstoornissen ..................................................................................................................................... 71
10. Stemmingsstoornissen .......................................................................................................................... 71
10.1 Depressieve stoornissen ................................................................................................................. 71
10.2 Diagnostiek en behandeling van de depressieve stoornis .............................................................. 72
10.3 Bipolaire-stemmingsstoornissen .................................................................................................... 74
10.4 Diagnostiek en behandeling van de bipolaire-stemmingsstoornis ................................................. 74
Posttraumatische-stressstoornis ...................................................................................................................... 76
11. Posttraumatische-stressstoornis ........................................................................................................... 76
11.1 Een beeld van PTSS ......................................................................................................................... 76
11.2 Anamnese bij een vermoeden van PTSS ......................................................................................... 77
11.3 Diagnostiek ..................................................................................................................................... 77
11.4 Behandeling .................................................................................................................................... 78
11.5 Welke PTSS-therapievormen zijn evidence-based? ........................................................................ 78
Dissociatieve stoornissen ................................................................................................................................. 79
12. Dissociatieve stoornissen ...................................................................................................................... 79
12.1 Trauma en dissociatie ..................................................................................................................... 79
12.2 DSM-5 dissociatieve stoornissen .................................................................................................... 80
12.3 Vaststellen ...................................................................................................................................... 80
12.4 Behandeling .................................................................................................................................... 82
Psychotische stoornissen ................................................................................................................................. 84
13. Psychotische stoornissen ....................................................................................................................... 84
13.1 Klinisch beeld van een psychose ..................................................................................................... 84
13.2 Clinical staging ................................................................................................................................ 85
13.3 Diagnostiek ..................................................................................................................................... 85
13.4 Diagnostiek per fase ....................................................................................................................... 86
13.5 Behandeling .................................................................................................................................... 87
Obsessieve-compulsieve en verwante stoornissen .......................................................................................... 89
14. Obsessieve-compulsieve en verwante stoornissen ............................................................................... 89
14.1 Klinisch beeld .................................................................................................................................. 89
14.2 Etiopathogenese ............................................................................................................................. 90
14.3 Diagnostiek ..................................................................................................................................... 91
14.4 Behandeling .................................................................................................................................... 92
Disruptieve, impulsbeheersings- en andere gedragsstoornissen ..................................................................... 92
15. Disruptieve, impulsbeheersings- en andere gedragsstoornissen .......................................................... 92
15.1 Oppositioneel-opstandige stoornis................................................................................................. 93
15.2 Periodiek-explosieve stoornis ......................................................................................................... 94
15.3 Normoverschrijdend-gedragsstoornis ............................................................................................ 94
15.4 Antisociale-persoonlijkheidsstoornis .............................................................................................. 95
15.5 Pyromanie ....................................................................................................................................... 96
15.6 Kleptomanie .................................................................................................................................... 96
5
, Middelgerelateerde en verslavingsstoornissen ............................................................................................... 97
16. Middelgerelateerde en verslavingsstoornissen ..................................................................................... 97
16.1 Wat is verslaving? Een korte geschiedenis ..................................................................................... 97
16.2 Hoe raakt iemand verslaafd? .......................................................................................................... 98
16.3 Screening en diagnostiek ................................................................................................................ 98
16.4 Interventies ..................................................................................................................................... 99
Persoonlijkheidsstoornissen ........................................................................................................................... 101
17. Persoonlijkheidsstoornissen ................................................................................................................ 101
17.1 Klinisch beeld ................................................................................................................................ 101
17.2 Diagnostiek ................................................................................................................................... 102
17.3 Van diagnostiek naar indicatiestelling .......................................................................................... 103
17.4 Behandeling .................................................................................................................................. 103
Somatisch-symptoomstoornis en verwante stoornissen ............................................................................... 105
19. Somatisch-symptoomstoornis en verwante stoornissen .................................................................... 105
19.1 Van de DSM-IV-TR naar de DSM-5 ................................................................................................ 105
19.2 Classificatie, diagnostiek en prevalentie ....................................................................................... 106
19.3 Transdiagnostische instandhoudende factoren ........................................................................... 108
19.4 Behandeling en effecten ............................................................................................................... 108
Eetstoornissen ................................................................................................................................................ 110
20. Eetstoornissen ..................................................................................................................................... 110
20.1 Voedings- en eetstoornissen ........................................................................................................ 110
20.2 Cross-over en transdiagnostiek .................................................................................................... 111
20.3 Diagnostiek en differentiële diagnostiek ...................................................................................... 111
20.4 Behandeling .................................................................................................................................. 112
Korte samenvatting ............................................................................................................................................. 114
Index.................................................................................................................................................................... 146
6
,Deel 1 Kadering van diagnostiek en behandeling
Waar komt de cliënt vandaan en waar gaat de cliënt naartoe? Deze vraag heeft een psycho-
loog in zijn achterhoofd bij elke nieuwe cliënt. Wanneer een cliënt wordt aangemeld vindt in
de regel eerst psychodiagnostiek plaats (waarvan indicatiestelling een onderdeel vormt), ge-
volgd door een passend behandeltraject. Deel 1 kadert de diagnostiek, indicatie en behande-
ling van cliënten en biedt de psycholoog kennis die hem ondersteunt bij het begrijpen van zijn
cliënt en bij het op weg helpen naar een geschikte behandeling. In dit eerste deel bekijkt u
hoe de diagnostische cyclus gebruikt kan worden als blauwdruk voor wetenschappelijk ver-
antwoord psychodiagnostisch onderzoek, en hoe elke stap van de diagnostische cyclus
(klachtanalyse, probleemanalyse, verklaringsanalyse en indicatieanalyse) er concreet uitziet
en wat hier in de praktijk van de ggz bij komt kijken.
Psychodiagnostiek
1. Psychodiagnostiek
Om uit te zoeken wat iemands psychische klachten zijn, moeten heel veel vragen gesteld wor-
den: naar de klachten, naar de omstandigheden, naar de persoon en zijn geschiedenis, en naar
de samenhang van alle factoren. Daarna volgen vragen naar de mogelijkheden voor behande-
ling, en de factoren waarin de cliënt veranderingen kan aanbrengen waardoor zijn klachten
verminderen. De psycholoog heeft verschillende instrumenten tot zijn beschikking om de vra-
gen te beantwoorden:
1. Onderzoeksgesprekken
2. (Gedrags)observaties
3. Psychologische tests en vragenlijsten.
Door gebruik te maken van wetenschappelijke methoden zorgt de onderzoeker ervoor dat de
informatie gestructureerd wordt verzameld en verantwoord geïnterpreteerd. De kern van de
▌psychodiagnostiek is de integratie van de drie genoemde bronnen om antwoorden op on-
derzoeksvragen te krijgen. Factoren in de persoon, in het gedrag en in de omgeving worden
daarbij in samenhang beschouwd.
1.1 De rol van psychodiagnostiek
Vaak leveren het ▌onderzoeksgesprek en de (gedrags)observaties al voldoende informatie op
om op basis daarvan een behandeling te starten. Soms is echter aanvullend testonderzoek
nodig, om de context en achtergrond van de klachten en problemen beter te kunnen plaatsen,
of om de juiste behandeling of ondersteuning te indiceren. Over het geheel genomen geldt
hierbij het principe van het ▌stepped-care model: afhankelijk van de ernst en hardnekkigheid
van de klachten kan worden gekozen voor een meer uitgebreid psychodiagnostisch onder-
zoek. De ervaring is dat uitgebreid onderzoek zinvol kan zijn in de volgende situaties:
› Als de indruk ontstaat dat de klachten of problemen grotendeels toe te schrijven zijn aan
intelligentie, ontwikkelingsproblematiek, persoonlijkheid of cognitief (dis)functioneren
› Wanneer een cliënt al meerdere (psychologische) behandelingen heeft gevolgd zonder het
gewenste resultaat
› Wanneer een cliënt gebaat lijkt bij een langer durende en/of intensievere behandeling
vanwege zichtbaar geworden persoonlijkheidsproblematiek.
7
,Psychodiagnostiek gaat verder dan het beschrijven van de klachten en het stellen van een
classificerende diagnose, omdat bij het psychodiagnostisch proces het opstellen en toetsen
van een verklarende hypothese centraal staan. Een psychodiagnosticus zal vooral willen be-
grijpen welke psychische processen en omgevingsinvloeden ten grondslag liggen aan de klach-
ten en problemen van de cliënt. Als duidelijk is welke factoren een rol spelen, leidt dit tot een
indicatiestelling waarbij de interventie wordt gekozen die past bij de (hypothetische) oorza-
kelijke factoren. Het onderzoek naar de onderliggende verklaringen, het terrein van de psy-
chodiagnostiek, bouwt voort op de waarneembare informatie, die is verzameld in de intake,
in anamnestische gesprekken, en in de behandeling.
●» Bij het onderzoek hanteert de psychodiagnosticus de ▌empirische cyclus. Op basis van ver-
moedens ontwerpt hij hypothesen, toetst deze en bouwt zo kennis op om de hypothesen aan
te nemen of te verwerpen.
De psychologische diagnostiek kan vanuit verschillende invalshoeken benaderd worden, af-
hankelijk van het theoretisch kader. Dit kader van een instelling of onderzoeker heeft veel
invloed op de keuzen die in het onderzoek gemaakt worden.
1.2 De diagnostische cyclus
●» De ▌diagnostische cyclus (zie de figuur hieronder) dient in het Nederlands taalgebied als
basis voor wetenschappelijk verantwoord psychodiagnostisch onderzoek, als toepassing van
de hiervoor genoemde empirische cyclus. De
cyclus bestaat uit vier stappen, die op elkaar
volgen en de informatie uit de voorgaande
stappen gebruiken of teruggaan naar een
eerdere stap als er informatie ontbreekt of
niet blijkt te kloppen. De stappen zijn achter-
eenvolgens ●» klachtanalyse, probleemana-
lyse, verklaringsanalyse en indicatieanalyse.
Bij elk van de stappen is een wetenschappe-
lijke grondhouding van belang.
1.3 Klachtanalyse: wat is de vraag?
Psychodiagnostisch onderzoek begint meestal vanuit een doorverwijzing. In de ▌aanmelding
wordt aangegeven wat de aanleiding voor de verwijzing is en wat de onderzoeksvraag of hulp-
vraag van de cliënt is. De psychodiagnosticus gaat als eerste stap van de ●» ▌klachtanalyse na
wat de achtergrond is van de aanvrager: de aanleiding, de motieven en de verwachtingen. De
tweede stap is de analyse van de hulpvraag van de cliënt: het moment, het doel en het ervaren
probleem. Vaak is al meer informatie bekend vanuit het dossier.
De klachtanalyse volgt op de aanmelding, en leidt tot een ▌verhelderende diagnose: er is dui-
delijkheid over aanleiding, verwachtingen en hulpvraag, en over eventueel eerder onderzoek.
De kaders waarbinnen het diagnostisch onderzoek kan plaatsvinden zijn nu bekend.
1.4 Probleemanalyse: wat is het probleem?
In de ●» ▌probleemanalyse past de onderzoeker zijn kennis over psychische problemen toe
op de hulpvragen, om te begrijpen wat er aan de hand is. Op basis van het geheel aan
8
,beschikbare informatie en theorie kunnen goede onderzoeksvragen worden opgesteld. Om te
beginnen zal de onderzoeker een beeld moeten krijgen van de situatie en de belevingswereld
van de cliënt. Tijdens de ▌anamnese worden gegevens over de voorgeschiedenis en het func-
tioneren van de cliënt uitgevraagd. Vaak is het nuttig om ook een ▌heteroanamnese uit te
voeren, waarbij personen die de cliënt kennen gevraagd wordt om aanvullende informatie.
1.4.1 Gestandaardiseerde klachtinventarisatie
Ter ondersteuning van de probleemanalyse zijn vaak al gegevens vanuit vragenlijstonderzoek
beschikbaar, zoals van gestandaardiseerde vragenlijsten die breed screenen op klachten, of
specifieke ▌symptoomvragenlijsten die de ernst van symptomen uitvragen. Deze vragenlijsten
worden vaak standaard in het kader van de intake afgenomen, of maken onderdeel uit van de
▌Routine Outcome Monitoring (ROM)-procedure. Die procedure is binnen veel ggz-instellin-
gen gestandaardiseerd en primair bedoeld voor het waarborgen van de zorg. ROM-instru-
menten zijn ook geschikt voor het monitoren van de behandelresultaten. Er is ruime weten-
schappelijke ervaring opgedaan met de inzet van de ▌Outcome Questionnaire (OQ-45). Die
meet drie functiedomeinen: intrapsychisch, interpersoonlijk en sociale rolvervulling.
1.4.2 Speciële anamnese
In het ▌intakegesprek met de cliënt brengt de intaker tijdens de ▌speciële anamnese de spe-
cifieke klachten in beeld, waarbij het accent ligt op de huidige problemen. Door te vragen naar
eventuele ▌luxerende factoren en de aanloop van de problemen wordt duidelijk wat de volg-
orde, de aard en de ernst is van de problemen en waarom de cliënt nu hulp zoekt. Vervolgens
gaat de intaker na wat voor verklaring de cliënt zelf heeft en of er sprake is van ▌interferentie,
dus in welke mate sociale, relationele en functionele aspecten belemmerd worden door de
problemen. Ten slotte informeert de intaker naar de maatregelen die de cliënt zelf al dan niet
genomen heeft, en wat het effect daarvan was. Hierdoor kan hij zich een eerste beeld vormen
van het beoordelingsvermogen en het ziekte-inzicht van de cliënt.
1.4.3 Psychiatrische anamnese
De ▌psychiatrische anamnese richt zich op het systematisch samenvatten van de psychiatri-
sche symptomen van de cliënt, waarbij zowel objectieve als subjectieve symptomen in acht
worden genomen. De intaker bestudeert onderstaande aspecten van de cliënt:
› Verschijning, gedrag en psychomotoriek
› Oriëntatie in tijd, plaats en persoon
› Aandacht en geheugen
› Waarneming
› Spraak en denken
› Stemming en affect
› Persoonlijkheid.
1.4.4 Observaties tijdens onderzoeksgesprekken
De psychiatrische anamnese omvat veelal waarneembare manifestaties in het contact met de
cliënt. Bij psychodiagnostisch onderzoek dient ook een indruk te worden gevormd van minder
tastbare aspecten, zoals hoe stevig of kwetsbaar de cliënt overkomt, of hoe hij omgaat met
gevoelens. Iedere persoon weert namelijk op eigen wijze ongewenste gevoelens af, door rij-
pere of meer primitieve afweermechanismen. De psychodiagnosticus heeft de beschikking
over testinstrumenten, maar is ook zelf een instrument in het onderzoek.
9
, 1.4.5 Biografische anamnese en heteroanamnese
Tijdens de biografische anamnese en/of heteroanamnese vraagt de intaker naar factoren die
de cliënt beschermen of juist ontvankelijk maken voor het ontwikkelen van psychopathologie.
Deze informatie kan zowel bij de cliënt zelf worden uitgevraagd (▌biografische anamnese) als
bij een belangrijke informant (heteroanamnese). Juist als bij de ontwikkeling van de proble-
matiek de (vroege) kindertijd een rol speelt, is betrouwbare informatie vanuit hetero-
anamnese belangrijk. De intaker besteedt ook aandacht aan eventuele gedragsstoornissen,
aandachtsproblemen, leerproblemen of psychische stoornissen. Ten slotte brengt hij eventu-
ele belangrijke life events in kaart, evenals eventuele psychiatrische stoornissen in de familie.
1.4.6 Huidig functioneren
Als afsluiting van de anamnese is de belangrijkste vraag hoe de cliënt op dit moment functio-
neert: hoe hij vorm geeft aan sociale relaties en vrije tijd, wat zijn maatschappelijke situatie is
en hoe tevreden hij is met zijn functioneren. Tot slot is het belangrijk dat de intaker zich be-
wust is van het gegeven dat medische factoren vaak een rol spelen bij psychiatrische proble-
men, en zo nodig een lichamelijk onderzoek laat uitvoeren.
1.4.7 Beschrijvende diagnostiek
De probleemanalyse leidt tot een diagnose waarin antwoord wordt gegeven op de vraag ‘Wat
is het probleem?’. De intake kan worden afgesloten met deze ▌beschrijvende diagnostiek. Dit
niveau van diagnostiek, waarin een beschrijving wordt gegeven maar geen verklaring, wordt
ook wel onderkennende diagnostiek genoemd.
Classificatie volgens de DSM-5
Onderdeel van de beschrijvende diagnostiek is de classificatie van de symptomen. Het meest
gebruikte systeem hiervoor is de DSM-5. Door de symptomen van cliënt te benoemen in ter-
men van een ▌DSM-classificatie worden de klachten als het ware samengevat. Op die manier
kan een passende behandeling worden geselecteerd.
Hoewel het in de praktijk vaak voorkomt dat op basis van de intake al een DSM-classificatie
wordt toegekend, zijn er kritische geluiden tegen de nadruk op DSM-classificatie aan de toe-
gangspoort van de ggz. Een gevaar van een snelle procedure is dat de classificatie verheven
wordt tot een diagnose waarbij de individuele problematiek, context en betekenis voor deze
specifieke cliënt op de achtergrond raakt.
1.5 Verklaringsanalyse: waar komen de klachten vandaan?
Met de beschrijvende diagnostiek alleen is meestal nog onvoldoende duidelijk geworden hoe
het komt dat juist bij deze persoon in deze situatie problemen zijn ontstaan. We weten nog
weinig van de persoon zelf of van zijn gedrag. In de ●» ▌verklaringsanalyse is de belangrijkste
vraag waar de klachten vandaan komen en hoe die te verklaren zijn. Hiertoe worden verschil-
lende instrumenten ingezet: vragenlijsten, interviews en tests.
In de verklaringsanalyse zien we sterk de empirische cyclus terug. Het komt er immers op aan
de wetenschappelijke houding vol te houden en zorgvuldig de hypothesen te toetsen. In de
praktijk worden onderzoeksvragen en hypothesen vaak weinig expliciet uitgewerkt, en zelden
expliciet getoetst. Vanuit de klinische ervaring gaat dat vaak goed. Tegelijkertijd zijn er ook
gevallen te noemen waarin tunnelvisie een grote rol is gaan spelen, doordat er te weinig aan-
dacht was voor informatie die de hypothese kon ontkrachten.
10
