Samenvatting Historische
Contexten
VWO
Inhoudsopgave
HC 2, Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden 1515-1648.......................................................................2
HC 3, Duitsland 1871- 1945............................................................................................................................ 6
HC 4, De Koude Oorlog 1945-1991................................................................................................................ 12
HC 5, Verlichtingsideeën en de democratische revoluties 1650 – 1848..........................................................18
VWO 6
,HC 2, Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden 1515-1648
1, De Christelijke Kerk in West-Europa valt uiteen
1568 begin opstand van Nederlanden tegen Spanje.
Rond 1500 groeide kritiek op katholieke kerk;
- Bij kerk leggen ze de bijbel anders uit dan in voor de hand lag
- Aflatenhandel (Erasmus)
- Nieuwe kerk stichten of andere aansluiten
Dit zijn hervormers, en beweging is hervorming of reformatie.
De nieuwe kerken kwamen voort uit protest tegen oude kerk: protestants. De oude kerk is de katholieke kerk.
Kritiek Luther op katholieke kerk
- Zelfgemaakte wetten kerk zijn onterecht
- Alleen bijbel is richtinggevend iedereen bijbel lezen in volkstaal
- Men kwam in hemel door in god te geloven i.p.v. goede werken te doen en betalen
- Alles wat niet in bijbel stond afschaffen: celibaat en aflaten
Luther kreeg steun Duitse vorsten, lutheranisme was aantrekkelijk voor hen:
- Zij werden hoofd van kerk
- Klooster sluiten bezittingen overnemen
- Onderdanen moesten altijd vorst gehoorzamen
1555: Vrede van Augsburg: vorst mag geloof onderdanen bepalen. Dit was nederlaag voor Karel V: een van belangrijkste
doelen was handhaving eenheid onder Christenen.
Verschillen lutheranisme en calvinisme
- Bij lutheranen is de vorst het hoofd van de kerk, bij calvinisme bestuurt iedere gemeente zich door raad
gekozen ouderlingen
- Calvinisten mogen tegen vorst in verzet komen, als hij handelt tegen Gods gebod
1521: Door 95 stellingen moest Luther verschijnen voor Rijksdag, hij weigerde het herroepen van zijn woorden vogelvrij
(Edict van Worms). Luther kreeg bescherming van vorst van Saksen.
Calvijn: alles ligt al vast voor je geboorte: predestinatie
2, De Opstand in de Nederlanden breekt uit
Indirecte oorzaken voor ontstaan Opstand:
- De sterke positie van de stedelijke burgerij in de Nederlanden
Door opbloei handel en nijverheid welvaart onder burgers steeg. Vorsten profiteerde door heffing belasting in ruil voor
rechten en privileges.
- De splitsing van de Christelijke kerk door de Hervorming
Er kwamen meerdere protestanten
Directe oorzaken voor ontstaan Opstand:
- Karel V en Philips gaan protestanten streng vervolgen
Ze wilden katholieke kerk handhaven sterke plakkaten (wetten).
- Karel V en Philips streven naar centralisatie en ongedaan maken van privileges
1531: Karel V benoemt drie collaterale (centrale) raden:
I. Raad van State: zet met leider het regeringsbeleid uit
II. De geheime raad: voert het beleid uit, bestond uit juristen die Karel kon vertrouwen
III. De Raad van Financiën: bestond uit hoge edelen en juristen en voerde financiële beleid, zorgde ervoor dat
SG bijeen werd geroepen. Bede = verzoek om belasting, aan SG door vorst.
De langvoogd en de drie collaterale raden centrale regering voor gewesten. Dit botste met de machtopkomst van
burgerij die vrijheidsrechten wilden opleggen.
1566: aanbieden smeekschrift aan Margaretha van Parma, met verzoek plakkaten minder streng uitvoeren beloofd
minder streng te zijn en stuurt smeekschrift door. Doordat optreden minder hard was durfden calvinisten openlijk te
prediceren: hagenpreken, dit leidde tot de beeldenstorm. Hier werden katholieke kerken gezuiverd van bijgeloof (kunst in
kerken).
Opstand begint
Filips II zendt Alva als reactie
Margaretha neemt ontslag en Alva wordt landvoogd (1567), stelde raad van beroerten in: deze raad trad hard op tegen
opstandelingen met bloedplakkaten: duidelijk voorbeeld van opkomend absolutisme.
Ketter = aanhangers van opvatting die tegen de leer van katholieke kerk zijn. De vervolging was door speciale rechtbanken:
inquisitie. Was in handen stadsbestuur: vaak niet opleggen van strenge straffen.
Aanleiding tot de opstand: het beleid van Alva. Veel vluchtte naar buitenland, om vanuit daar te vechten tegen het Spaanse
beleid. Ook WVO vanuit Duitsland met huurlegers geen steun bevolking dus verslagen (1568).
Ook watergeuzen, calvinisten die voor Alva waren gevlucht kaaptochten langs kust NL.
2
, 1572: watergeuzen kapen Den Briel Calvinisten zijn meester van de macht in Hollandse en Zeeuwse steden
Statenvergadering in Dordrecht:
- Gezamenlijke financiële lasten verdediging opnemen
- WVO wordt stadhouder van Holland, Zeeland en Utrecht (was graaf van Bossu)
Deze Statenvergadering was revolutionair, omdat:
- Alleen landsheer of landvoogdes mocht Staatsvergadering bij elkaar roepen
- Alleen landsheer mocht stadhouder benoemen
Opstandelingen konden na Den Briel organiseren Alva ondernam weinig, hij vreesde voor aanval vanuit Frankrijk. Hier
hadden Hugenoten gewonnen van katholieken. Om strijd te sussen: hij liet in 1572 zus trouwen met een hugenoot Hendrik
van Navarra (godsdienstig tolerant). Kort na bruiloft veel protestantse leiders vermoord: bloedbruiloft.
Alva slaagde er niet in opstand te bedwingen 1573, nieuwe landvoogd Requesens.
- De belegering van steden kostte veel geld in vergelijking met resultaten voortdurend in geldnoot: geen soldij
gedemotiveerde soldaten
- Holland en Zeeland waren militair-strategisch in het voordeel
Opstandelingen beheerste waterwegen, bij ontzet van Leiden (1574): Geuzen staken dijken door en zetten sluizen
open waardoor polders onder water liepen. Spanjaarden bezette Leiden hongersnood dus sluizen bij Rotterdam
open: platteland liep onder, beter bedorven dan verloren. Spaanse soldaten sloegen voor water op de vlucht.
1576: Requesens stierf onverwachts: gezagscrisis.
Strijd leidde tot politieke en godsdienstige verdeeldheid in de Nederlanden:
- Spaanse leger heroverde alle opstandige steden, behalve aantal in Holland en Zeeland
- Er ontstond een tegenstelling tussen katholieke gewesten en opstandige gewesten.
Holland en Zeeland vrijheid van geweten = beperkte vrijheid van godsdienst, men mocht binnenshuis geloven wat
men wilde, maar buitenshuis was slechts Gereformeerde kerk toegestaan.
Spaanse troepen steeds meer muiten en plunderen, kregen trouwe gewesten last van (Antwerpen, 1576) vrede Holland
en Zeeland: De pacificatie van Gent:
- Spaanse troepen moesten de Nederlanden verlaten
- Op godsdienstig gebied: geen vervolgingen
- Alleen Calvinisme toegestaan, maar gewetensvrijheid
- Overige gewesten kregen vrijheid eigen godsdienstig beleid voeren in gebied
Godsdienstkwestie mislukking pacificatie van Gent:
- Calvinisme maken zich meester van de macht in Amsterdam, Brabantse en Vlaamse steden. Amsterdam bleef
eerst als enige Katholiek in Pacificatie, maar binnen de stad zorgden Calvinisten steeds meer voor onrust. 1578:
katholieke bestuur afgezet door volk, Calvinisten nemen stadsbestuur over: Alteratie (omwenteling) van
Amsterdam.
- 1579: Waalse gewesten sloten een verbond: Unie van Atrecht, sloot vrede met Spanje
- In noordelijke gewesten werd Calvinisme enige toegestane kerk, maar was maar klein deel van volk,
overheersende positie kwam door rol in verzet.
Stichten Republiek der Verenigde Nederlanden
1. De noordelijke gewesten sluiten de Unie van Utrecht (1579)
Dit was ook een bondgenootschap, ter verdediging van Parma, gewesten die zich nog bij geen unie hadden
aangesloten werden onderworpen door Parma.
2. Filips II verklaart WVO vogelvrij (1580)
Wegens hoogverraad, breuk tussen vorst en opstandige gewesten was een feit.
3. In het Plakkaat van Verlatinghe wordt Filips II afgezet (1581)
Eerst volgehouden dat verzet tegen raadgevers koning was: overtuigd van Droit divin: koning heeft macht van God
gekregen, opstand tegen koning niet geoorloofd. (Calvinisten: mogen in opstand komen als hij handelt tegen
godsgebod) Toch zetten ze in Plakkaat vorst wel af, en verklaarde dat ze recht hadden omdat vorst zich als tiran
gedroeg. Er kwam een definitieve scheiding tussen opstandige gewesten en trouwe gewesten aan Spanje.
4. Republiek der Verenigde Nederlanden ontstaat (1588)
Er werd door afgescheiden gewesten zonder succes naar nieuwe vorst gezocht.
- Hertog van Anjou, wilde meer macht dan gewesten wilde geven en Koningin Elizabeth.
1584: WVO vermoord, besloten om door te gaan zonder vorst.
Tegenslagen opstandige gewesten:
- Moord op WVO
- Vergeefse zoektocht Staatshoofd
- Militaire successen Parma, in Zuidelijke gewest veel steden ingenomen (Antwerpen). Maar omdat hij op oorlog
tegen GB en FR ontkwamen Nederlanden aan hem.
Ook geluk voor NL: de Armada, Spaanse vloot die troepen naar GB moesten brengen, werd tegengehouden door
Engelse vloot en Hollandse Vloot van Justinus van Nassau.
1588: vormen levensvatbare Republiek, door:
- GB en FR vochten veel met Spanje Republiek als bondgenoot gebruiken. Erkende soevereiniteit Republiek.
3
Contexten
VWO
Inhoudsopgave
HC 2, Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden 1515-1648.......................................................................2
HC 3, Duitsland 1871- 1945............................................................................................................................ 6
HC 4, De Koude Oorlog 1945-1991................................................................................................................ 12
HC 5, Verlichtingsideeën en de democratische revoluties 1650 – 1848..........................................................18
VWO 6
,HC 2, Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden 1515-1648
1, De Christelijke Kerk in West-Europa valt uiteen
1568 begin opstand van Nederlanden tegen Spanje.
Rond 1500 groeide kritiek op katholieke kerk;
- Bij kerk leggen ze de bijbel anders uit dan in voor de hand lag
- Aflatenhandel (Erasmus)
- Nieuwe kerk stichten of andere aansluiten
Dit zijn hervormers, en beweging is hervorming of reformatie.
De nieuwe kerken kwamen voort uit protest tegen oude kerk: protestants. De oude kerk is de katholieke kerk.
Kritiek Luther op katholieke kerk
- Zelfgemaakte wetten kerk zijn onterecht
- Alleen bijbel is richtinggevend iedereen bijbel lezen in volkstaal
- Men kwam in hemel door in god te geloven i.p.v. goede werken te doen en betalen
- Alles wat niet in bijbel stond afschaffen: celibaat en aflaten
Luther kreeg steun Duitse vorsten, lutheranisme was aantrekkelijk voor hen:
- Zij werden hoofd van kerk
- Klooster sluiten bezittingen overnemen
- Onderdanen moesten altijd vorst gehoorzamen
1555: Vrede van Augsburg: vorst mag geloof onderdanen bepalen. Dit was nederlaag voor Karel V: een van belangrijkste
doelen was handhaving eenheid onder Christenen.
Verschillen lutheranisme en calvinisme
- Bij lutheranen is de vorst het hoofd van de kerk, bij calvinisme bestuurt iedere gemeente zich door raad
gekozen ouderlingen
- Calvinisten mogen tegen vorst in verzet komen, als hij handelt tegen Gods gebod
1521: Door 95 stellingen moest Luther verschijnen voor Rijksdag, hij weigerde het herroepen van zijn woorden vogelvrij
(Edict van Worms). Luther kreeg bescherming van vorst van Saksen.
Calvijn: alles ligt al vast voor je geboorte: predestinatie
2, De Opstand in de Nederlanden breekt uit
Indirecte oorzaken voor ontstaan Opstand:
- De sterke positie van de stedelijke burgerij in de Nederlanden
Door opbloei handel en nijverheid welvaart onder burgers steeg. Vorsten profiteerde door heffing belasting in ruil voor
rechten en privileges.
- De splitsing van de Christelijke kerk door de Hervorming
Er kwamen meerdere protestanten
Directe oorzaken voor ontstaan Opstand:
- Karel V en Philips gaan protestanten streng vervolgen
Ze wilden katholieke kerk handhaven sterke plakkaten (wetten).
- Karel V en Philips streven naar centralisatie en ongedaan maken van privileges
1531: Karel V benoemt drie collaterale (centrale) raden:
I. Raad van State: zet met leider het regeringsbeleid uit
II. De geheime raad: voert het beleid uit, bestond uit juristen die Karel kon vertrouwen
III. De Raad van Financiën: bestond uit hoge edelen en juristen en voerde financiële beleid, zorgde ervoor dat
SG bijeen werd geroepen. Bede = verzoek om belasting, aan SG door vorst.
De langvoogd en de drie collaterale raden centrale regering voor gewesten. Dit botste met de machtopkomst van
burgerij die vrijheidsrechten wilden opleggen.
1566: aanbieden smeekschrift aan Margaretha van Parma, met verzoek plakkaten minder streng uitvoeren beloofd
minder streng te zijn en stuurt smeekschrift door. Doordat optreden minder hard was durfden calvinisten openlijk te
prediceren: hagenpreken, dit leidde tot de beeldenstorm. Hier werden katholieke kerken gezuiverd van bijgeloof (kunst in
kerken).
Opstand begint
Filips II zendt Alva als reactie
Margaretha neemt ontslag en Alva wordt landvoogd (1567), stelde raad van beroerten in: deze raad trad hard op tegen
opstandelingen met bloedplakkaten: duidelijk voorbeeld van opkomend absolutisme.
Ketter = aanhangers van opvatting die tegen de leer van katholieke kerk zijn. De vervolging was door speciale rechtbanken:
inquisitie. Was in handen stadsbestuur: vaak niet opleggen van strenge straffen.
Aanleiding tot de opstand: het beleid van Alva. Veel vluchtte naar buitenland, om vanuit daar te vechten tegen het Spaanse
beleid. Ook WVO vanuit Duitsland met huurlegers geen steun bevolking dus verslagen (1568).
Ook watergeuzen, calvinisten die voor Alva waren gevlucht kaaptochten langs kust NL.
2
, 1572: watergeuzen kapen Den Briel Calvinisten zijn meester van de macht in Hollandse en Zeeuwse steden
Statenvergadering in Dordrecht:
- Gezamenlijke financiële lasten verdediging opnemen
- WVO wordt stadhouder van Holland, Zeeland en Utrecht (was graaf van Bossu)
Deze Statenvergadering was revolutionair, omdat:
- Alleen landsheer of landvoogdes mocht Staatsvergadering bij elkaar roepen
- Alleen landsheer mocht stadhouder benoemen
Opstandelingen konden na Den Briel organiseren Alva ondernam weinig, hij vreesde voor aanval vanuit Frankrijk. Hier
hadden Hugenoten gewonnen van katholieken. Om strijd te sussen: hij liet in 1572 zus trouwen met een hugenoot Hendrik
van Navarra (godsdienstig tolerant). Kort na bruiloft veel protestantse leiders vermoord: bloedbruiloft.
Alva slaagde er niet in opstand te bedwingen 1573, nieuwe landvoogd Requesens.
- De belegering van steden kostte veel geld in vergelijking met resultaten voortdurend in geldnoot: geen soldij
gedemotiveerde soldaten
- Holland en Zeeland waren militair-strategisch in het voordeel
Opstandelingen beheerste waterwegen, bij ontzet van Leiden (1574): Geuzen staken dijken door en zetten sluizen
open waardoor polders onder water liepen. Spanjaarden bezette Leiden hongersnood dus sluizen bij Rotterdam
open: platteland liep onder, beter bedorven dan verloren. Spaanse soldaten sloegen voor water op de vlucht.
1576: Requesens stierf onverwachts: gezagscrisis.
Strijd leidde tot politieke en godsdienstige verdeeldheid in de Nederlanden:
- Spaanse leger heroverde alle opstandige steden, behalve aantal in Holland en Zeeland
- Er ontstond een tegenstelling tussen katholieke gewesten en opstandige gewesten.
Holland en Zeeland vrijheid van geweten = beperkte vrijheid van godsdienst, men mocht binnenshuis geloven wat
men wilde, maar buitenshuis was slechts Gereformeerde kerk toegestaan.
Spaanse troepen steeds meer muiten en plunderen, kregen trouwe gewesten last van (Antwerpen, 1576) vrede Holland
en Zeeland: De pacificatie van Gent:
- Spaanse troepen moesten de Nederlanden verlaten
- Op godsdienstig gebied: geen vervolgingen
- Alleen Calvinisme toegestaan, maar gewetensvrijheid
- Overige gewesten kregen vrijheid eigen godsdienstig beleid voeren in gebied
Godsdienstkwestie mislukking pacificatie van Gent:
- Calvinisme maken zich meester van de macht in Amsterdam, Brabantse en Vlaamse steden. Amsterdam bleef
eerst als enige Katholiek in Pacificatie, maar binnen de stad zorgden Calvinisten steeds meer voor onrust. 1578:
katholieke bestuur afgezet door volk, Calvinisten nemen stadsbestuur over: Alteratie (omwenteling) van
Amsterdam.
- 1579: Waalse gewesten sloten een verbond: Unie van Atrecht, sloot vrede met Spanje
- In noordelijke gewesten werd Calvinisme enige toegestane kerk, maar was maar klein deel van volk,
overheersende positie kwam door rol in verzet.
Stichten Republiek der Verenigde Nederlanden
1. De noordelijke gewesten sluiten de Unie van Utrecht (1579)
Dit was ook een bondgenootschap, ter verdediging van Parma, gewesten die zich nog bij geen unie hadden
aangesloten werden onderworpen door Parma.
2. Filips II verklaart WVO vogelvrij (1580)
Wegens hoogverraad, breuk tussen vorst en opstandige gewesten was een feit.
3. In het Plakkaat van Verlatinghe wordt Filips II afgezet (1581)
Eerst volgehouden dat verzet tegen raadgevers koning was: overtuigd van Droit divin: koning heeft macht van God
gekregen, opstand tegen koning niet geoorloofd. (Calvinisten: mogen in opstand komen als hij handelt tegen
godsgebod) Toch zetten ze in Plakkaat vorst wel af, en verklaarde dat ze recht hadden omdat vorst zich als tiran
gedroeg. Er kwam een definitieve scheiding tussen opstandige gewesten en trouwe gewesten aan Spanje.
4. Republiek der Verenigde Nederlanden ontstaat (1588)
Er werd door afgescheiden gewesten zonder succes naar nieuwe vorst gezocht.
- Hertog van Anjou, wilde meer macht dan gewesten wilde geven en Koningin Elizabeth.
1584: WVO vermoord, besloten om door te gaan zonder vorst.
Tegenslagen opstandige gewesten:
- Moord op WVO
- Vergeefse zoektocht Staatshoofd
- Militaire successen Parma, in Zuidelijke gewest veel steden ingenomen (Antwerpen). Maar omdat hij op oorlog
tegen GB en FR ontkwamen Nederlanden aan hem.
Ook geluk voor NL: de Armada, Spaanse vloot die troepen naar GB moesten brengen, werd tegengehouden door
Engelse vloot en Hollandse Vloot van Justinus van Nassau.
1588: vormen levensvatbare Republiek, door:
- GB en FR vochten veel met Spanje Republiek als bondgenoot gebruiken. Erkende soevereiniteit Republiek.
3
