Penologie en penitentiaire recht
Zes delen
(1) Waarom straffen? (teksten 1 t.e.m. 3 in de reader)
(2) Sociologie van de straf (teksten 4 t.e.m. 9 in de reader)
(3) Lijf- en doodstraf (tekst 10 in de reader)
(4) De vrijheidsberovende straf
• (4.1) Historiek van het gevangeniswezen (tekst 11 in de reader)
• (4.2) Recente strafbeleid en de vrijheidsberovende straf (tekst 12 in de reader)
• (4.3) Gevangenispopulatie en –organisatie (tekst 13 en 14 in de reader)
• (4.4) Detentiebeleving en gevangenissociologie (tekst 15 in de reader)
• (4.5) Interne rechtspositie van gedetineerden (teksten 16 en 17 in de reader)
• (4.6) Externe rechtspositie van gedetineerden (teksten 18 t.e.m. 21 in de reader)
(5) Forensisch welzijnswerk (tekst 22 in de reader)
(6) Gemeenschapsstraffen (teksten 23 t.e.m. 25 in de reader)
(1) Ter inleiding: enkele illustraties
Straffen in vergelijkend en historisch perspectief
Detentieratio’s: gevangenispopulaties & ontwikkelingen in de populaties = een cijfer dat het aantal
gedetineerden per 100.000 inwoners uitdrukt.
Straffen in vergelijkend en historisch perspectief
De volgende cijfers zijn detentieratio’s
- Het aantal gedetineerden per 100.000 inwoners
- Zo worden evoluties in de gevangenispopulatie te standaardiseren
o Op deze manier kunnen cijfers tussen landen vergeleken worden
35: IJsland
709: VS
400-630: o.a. Rusland
Onderaan de lijst: vooral de Scandinavische landen
138: Engeland en Wales
België zit in de groep van 70-90
- Dit is meer dan 20 jaar geleden, dus dit is zeker niet de situatie van vandaag
Cijfers afkomstig van Noorse criminoloog Nils Christie, n.a.v. lezing op 19 november 2002, te Londen: in zijn
boek vergelijkt hij cijfers van het gevangeniswezen doorheen heel de wereld.
De verschillen in straffen tussen landen hebben niet per se te maken met de ontwikkelingen in criminaliteit: de
straf is geen automatisch gevolg van criminaliteit. Bij de ontwikkeling van de straf zijn er bepaalde krachten,
het is geen natuurlijk automatisch gevolg. We zien straffen ontstaan en verdwijnen.
Hij stelde de vraag: is dit niet vreemd, hoe komt het dat bepaalde landen meer opsluiten dan andere landen. De
straf is niet een natuurlijke reactie op criminaliteit, het is niet verbonden die je niet kan los snijden van elkaar
(niet zoals een Siamese tweeling).
,Kaart: hoe donkerder, hoe meer opsluitingen, hoe groter de detentieratio
- In Europese context zijn er heel wat verschillen te zien
- In China is zijn de detentiecijfers en de cijfers van de doodstraf staatsgeheim
- Opmerkelijk dat Canada en de VS buurlanden zijn, maar toch sterk verschillen
- In de VS zijn er enkele staten nog extra gearceerd: wit wilt zeggen dat er meer dan 1000 gedetineerden
per 100.000 inwoners zijn (meer dan 1/100)
Leuven centraal
- Gekenmerkt door het centrale punt en de armen die uitwaaieren waar de cellen zich bevinden → Het
idee dat afzondering van slechte invloeden een positief effect hebben
- Opvallende architectuur: de gevangenis is heel aanwezig in het straatbeeld
- Daarnaast heeft Leuven ook nog de kleine Gevangenis
- Binnenkort komt er nog een transitiehuis bij in Leuven: hier wordt meer vrijheid toegekend aan de
gedetineerden
- De twee gevangenissen liggen in het Centrum
Gevangenis Hasselt
- Heeft een hele andere architectuur dan de gevangenis van Leuven
- Aan het gebouw zelf zie je niet dat het een straffunctie heeft (de architectuur in de 19 de eeuw had dus
wel de bedoeling om een boodschap mee te geven (zoals Leuven
Centraal))
- De gevangenis ligt eerder verstopt, ligt niet in het centrum (><
Leuven)
De functies van de gebouwen van gevangenissen blijven wel hetzelfde (nl.
strafuitvoering), maar de manier van uitvoering is gewijzigd in de tijd.
De architectuur veranderd doorheen de jaren heen, de plaats en de
zichtbaarheid voor een instelling is nu helemaal anders dan in de 19de
eeuw. Gevangenissen worden anoniemer. (Ducpecio: gevangenis Leuven)
Enkelbanden
- Er zijn ongeveer 2000 mensen die op dag basis een enkelband dragen in België: dit staat gelijk aan
ongeveer 5 à 6 gevangenissen
- Enkelband laat toe om bewegingen op te volgen (gps) of te verifiëren of iemand aanwezig is waar hij/zij
wordt geacht te zijn (ratio)
- De eerste experimenten met ET in België begonnen in de jaren ’90: in 2000 werd een centrum voor ET
opgericht
- De beleving van de drager van de enkelband komen niet altijd overeen met de intentie van de straffers:
sommigen laten de enkelband gewoon zien aan de buitenwereld en dat ze er ‘trots’ op zijn, maar
belevingsonderzoek toont aan dat ze het eigenlijk wel erg vinden
Doodstraf
- Europa: doodsstrafvrije zone
- Deze straf werd al op veel manieren uitgevoerd: kruisiging, brandstapel, ter waterlating, dodelijke
injectie, lynchpartijen (=mensen die het recht in eigen handen nemen)…
Andere vormen van straffen: geldboete, HERGO, bootcamps, …
,Debat over de straf
Naaktfouilles
Bv. kritiek op naaktfouilles (controlemaatregel)
- Wetgever is van mening dat deze vorm zo ingrijpend is dat er een vorm van reflectie nodig is: er is dus
een procedure voorzien
- Dit onderwerp is al veel het voorwerp van debat geweest: vooral de reden van de naaktfouilles
o Nu is veiligheid van de instelling het belangrijkst (vermijden dat er verboden middelen in de
gevangenis worden mee gesmokkeld)
o Maar er moet ook rekening gehouden worden met de waardigheid van het individu
- Dit evenwicht zorgt vaak voor wrijving
- Controlemaatregel die voor heel wat discussie zorgt. Vaak vanuit een veiligheidsperspectief en het
streven naar orde (drugs). Een heel ingrijpende maatregel. Spanning tussen veiligheid van de instelling
& de waardigheid van het individu. (Art. 108) → Kan enkel als er bepaalde goede redenen voor zijn (+
gemotiveerd).
Bemiddeling
- Grote evolutie in de victimologie en herstelrecht
- Minder zwart-wit denken in dader en straf
- Vaak kijken de betrokkenen op een meer genuanceerde manier naar de straf van de daders
Not so happy
Iraniërs dansen op Happy: 91 zweepslagen en 6 maanden cel
- De zes Iraniërs die opgepakt waren nadat een filmpje op het internet verscheen waarin ze dansten op
“Happy” van Pharell Williams, zijn veroordeeld tot een half jaar cel en 91 zweepslagen.
- Op de video was te zien hoe de drie jongens en drie meisjes dansend het nummer playbackten op het
dak van een gebouw in Teheran. De meisjes weliswaar zonder de in Iran verplichte sluier.
- Met de video deden de zes hetzelfde als wat intussen in zo’n 140 landen gebeurde nadat zanger Pharell
samen met de Verenigde Naties wereldwijd opriep om een lokale versie van zijn clip te maken. Maar de
Iraanse overheid kon de video dus niet smaken en arresteerde de jongeren.
- De zes jongeren werden beschuldigd van “deelname aan het produceren van een vulgaire videoclip” en
het “hebben van ongeoorloofde relaties met elkaar”.
Het gaat hier dus over lijfstraffen: het pijnigen van de daders, het gebeurd dus nog steeds en is vroeger ook bij
ons gebeurd.
Kaakstraf
- De kaak is ene toestel waarop men wordt geplaatst, daar wordt men aan een paal vast gemaakt
- Hier werd men te pronk gesteld zodat mensen kunnen komen kijken: zo wordt men dus vernederd
Di 18/10/2011 – 11:08 Pinguïns staan bekend om hun nieuwsgierigheid, maar de waggelende beestjes blijken
ook allesbehalve onschuldig. Een cameraploeg van de BBC kon beelden maken van een adéliepinguïn die keer
op keer stenen steelt van zijn buurman.
- Het tafereel speelde zich af op Ross Island op Antarctica, tijdens de opnames van de
documentaireserie “Frozen planet” voor de BBC. Op de beelden is te zien hoe de mannetjespinguïns
een stenen nest bouwen om een partner te lokken. Het mannetje met het mooiste en het grootste nest,
heeft de beste kans op een goeie partner.
- De hoofdrolspeler uit het filmpje is duidelijk van die wetmatigheid op de hoogste, want de dief wacht
telkens tot zijn buurman een nieuwe steen gaat zoeken, om dan toe te slaan. Zijn buurman heeft zijn
rug nog maar net gedraaid, of zijn hard labeur wordt tenietgedaan door de geniepigheid van zijn
soortgenoot.
,In België zijn er in de 16de eeuw dierenprocessen uitgevoerd: varkens die slechte dingen hadden gedaan,
werden onthoofd en tentoongesteld.
(2) Wat begrijpen we onder ‘straf’?
Straffen: een aloude en alledaagse praktijk
Straffen: een alledaagse praktijk
Het alledaagse straffen vertoont zekere gelijkenissen met straffen in de strafrechtsbedeling
- Bv. proportionaliteit en subsidiariteit
Maar OOK: grote verschillen: cf wettelijk apparaat, eigen instellingen, gebruik van dwang, bureaucratisch
proces, gespecialiseerd personeel, …
- Strafbaarheidsstelling is de basis van wat als wel of niet strafbaar wordt gezien
- Er worden instellingen gecreëerd om straffen uit te voeren
- Het eigene van het strafgebeuren is dat men aan de overheid de bevoegdheden toekent om
dwangmaatregelen toe te passen
Straffen van kinderen (komt overeen met Beccaria)
- Niet straffen bij alles wat niet mag (=straf is het ultimum remedium)
- Straf meteen na het feit
- Pas de straf aan aan de leeftijd van het kind en de omstandigheden (individualisering)
- Gebruik geen fysieke straffen
Hoe ‘straf’ definiëren in kader van een cursus ‘penologie en penitentiaire recht’?
Straf: ‘… een leed door de wet bepaald en door de rechterlijke macht opgelegd als een sanctie wegens een
gepleegd misdrijf’ (Hof van Cassatie, 1924)
‘Punishment is … the legal process whereby violators of the criminal law are condemned and sanctioned in
accordance with specified legal categories and procedures’ (Garland 1990: 17)
‘Punishment … is punishment for crime, imposed by the judiciary in accordance with penal law, and
administered by penal instructions such as prisons and the probation service’ (Hudson 2002: 234)
De zeven kenmerken van de straf (Walker 1991)
1. Er wordt ‘iets’ toegebracht aan een ander persoon, waarvan verondersteld wordt dat het onaangenaam
is (bv. vrijheidsbeperking, geldboete, …) (wat de samenleving aanneemt als straf)
2. Het toebrengen van de straf is intentioneel en gebeurd om een bepaalde reden (de straf wordt
doelgericht toegebracht)
3. Degene die de straf opleggen hebben daartoe het recht
4. De straf wordt opgelegd ter gelegenheid van een daad of een omissie, die een overtreding van een wet,
een regel of een gewoonte inhoudt (omissie: het uitblijven van een handeling die in de wet is vastgelegd)
5. Degene die gestraft wordt heeft de inbreuk vrijwillig gepleegd
6. De redenen om te straffen moeten te rechtvaardigen zijn
7. Of de bestraffingsact werkelijk als straf wordt beschouwd is afhankelijk van wat de bestraffer verstaat
onder bestraffing
,(3) Wat doen we in een cursus ‘penologie en penitentiair recht’?
Wat doet de ‘penologie’?
- Traditioneel een wat beladen term … cf C.S. Lewis (1953: 226)
‘Penologie is de sociaal-wetenschappelijke bestudering van de oplegging en tenuitvoerlegging van
strafrechtelijke sancties … In de penologie komen vragen aan de orde als: wat houden de diverse sancties in;
welke rechtstheoretische en -filosofisch ideeën liggen er aan ten grondslag; welke doelen wil men ermee
bereiken en lukt het om die doelen te realiseren: zijn ze effectief?’ (Moerings 2003: 5)
‘That body of thought which explores the relations between punishment and society, its purpose being to
understand punishment as a social phenomenon and thus trace its role in social life’ (Garland 1990: 10)
Vragen uit de penologie:
- Wanneer is een straf rechtvaardig?
- Werkt een straf?
- Welke functies vervult de straf?
(4) Praktische afspraken
,1. Waarom straffen
(1) Inleiding: situering van het rechtvaardigingsvraagstuk van de straf
(2) Intermezzo: waarom straffen we? Twee recente cases
(3) De klassieke antwoorden: retributivisme, utilitarisme & verenigingstheorieën
• (3.1) Retributivisme
• (3.2) Utilitarisme
• (3.3) Verenigingstheorieën
• (3.4) De kwestie van de relatieve autonomie
(4) Intermezzo: over het woord ‘allochtoon’
(5) Het abolitionistische antwoord: géén rechtvaardiging voor de straf
(6) Het herstelrechtelijke antwoord
(7) Tot besluit
Straffilosofie: de rechtvaardiging van de straf (toepassing in dit hoofdstuk)
Strafsociologie: begrijpen en verklaren van ontwikkelingen op vlak van de straf
(1) Inleiding: situering van het rechtvaardigingsvraagstuk van de straf
Hoe kunnen we de straf rechtvaardigen? Hoe mogelijk en wenselijk te maken in de samenleving?
Waarom is dit vraagstuk zo belangrijk?
1) Essentie van de stad (cf Walker 1991): straffen doet ‘pijn’ – doelgericht leedtoevoeging
a. Het gaat om een vorm van ‘statelijk geweld’
b. Er wordt een onaangenaamheid toegebracht
c. Er moeten goede redenen zijn om een straf toe te passen
2) Straffen is duur – een belangrijke maatschappelijke investering
a. Één dag in de gevangenis kost de samenleving ongeveer 170 euro
DUS: straffen is om minstens twee redenen potentieel problematisch
DUS: nood aan ‘goede redenen’ om over te gaan tot bestraffing
Straffilosofische theorieën identificeren de problematische aspecten en zoeken, voor zover mogelijk, naar
mogelijkheden om er mee om te gaan
(2) Intermezzo: waarom straffen we? Twee recente cases
Proces Demjanjuk
Welk doel wordt hier nagestreefd? Hoe wordt de straf gerechtvaardigd?
- Vooral een vereffening naar de slachtoffers toe
- Maatschappelijke afkeuring van het gedrag
De straf kan niets toebrengen naar de toekomst toe
- De man is al 89 jaar, dus zal waarschijnlijk geen nieuwe feiten plegen
,Zaak over onverantwoord rijgedrag
Hier gaat het over een opmerkelijk vonnis van een politierechter: de dader moest een boek lezen als straf (een
boek over het overlijden van de zoon van de schrijver bij een dodelijk ongeval)
De rechter beoogt dat het boek de dader op het juiste pad zal brengen en zal leiden tot inkeer (zeer
toekomstgericht (= utilitarisme → toekomstgerichte, nieuwe feiten proberen te voorkomen, preventie staat
centraal) → dat het zal leiden tot schuldinzicht
(3) De klassieke antwoorden: retributivisme, utilitarisme & verenigingstheorieën
Retributivisme
Vergelding van het misdrijf staat centraal
• Immanuel Kant (1724-1804)
• Gericht op het verleden
o Vergelding van het misdrijf staat centraal
o Morele veroordeling van wat in het verleden is gebeurd
• Straf beoogt herstel van de rechtsorde
o Misdrijf zorgt voor een onevenwicht: de dader heeft zich een voordeel toegeëigend en moet daar
nu een schuld voor betalen
o Zonder !!! overwegingen van toekomstig nut van de straf
• De plicht om te straffen, in alle omstandigheden
o Telkens wanneer er een misdrijf is, moet gereageerd worden met een straf
o Bv. wanneer een eilandengroep bedreigd wordt door een meteoriet die met hoge zekerheid zal
inslaan, moeten de terdoodveroordeelden nog opgehangen worden
o ‘Wie een misdrijf pleegt, moet op de blaren zitten’ (verdiende loon)
→ Wie de wet overtreedt, creëert een zeker onevenwicht in de samenleving, (dan moet er gestraft worden)
→ Dit onevenwicht moet weggewerkt worden, moet herstelt worden door de straf
Oog om oog, tand om tand → ‘de verdiende loon’, klassieke vergeldingtheorie ‘ (Talio beginsel)
De toekomstige gedragsaanpassing speelt geen rol, gewoon straffe -n om te straffen
Moderne variant: just desert (= de verdiende straf, loon)
- Andrew Von Hirsch
, - 1) Herstel sociaal evenwicht
o Via de straf wordt het onevenwicht hersteld
- 2) Afkeuring uitdrukken
o De norm wordt bevestigd, de straf verteld iets
- 3) Afschrikking
o Pure afschrikking is toekomstgericht (eerder utilitarisme)
o MAAR afschrikking wordt als bijkomend voordeel gezien (op de 2de plaats)
o Dit wordt gezien als een bijkomstig effect dat door de afkeuring kan worden bewerkstelligd
▪ Geen primair doel (secundair niveau: anders utilitarisme)
▪ Daarom wordt just desert als vorm van retributivisme gezien en niet als
verenigingstheorie
Utilitarisme
Hoe de straf leidt tot het terugdringen van criminaliteit en het verhogen van het geluk in de samenleving
➔ Grondlegger: Jeremy Bentham (1748-1832)
o Poging om gedragsverandering tot stand te brengen via de straf
o Nuttig voor de samenleving
o Bentham verbindt dit met geluk in de samenleving (consequentialisme): als de criminaliteit kan
worden gereduceerd, kan het geluk in de sml vergroot worden
➔ Gericht op de toekomst, men kijkt vooruit, kijken naar de positieve gevolgen die de straf meebrengt
o Preventieve insteek
o Straffen om toekomstig gedrag te beïnvloeden & nieuwe misdrijven te voorkomen
➔ Doel van de straf: algemene preventie
o Geluk in de samenleving verhogen door de schade die gepaard gaat met criminaliteit terug te
dringen
➔ Hedonistische mensvisie
= Impliceert dat straf schrik moet aanjagen, dreigen met mogelijk leed dat pijn zou moeten weerhouden om
criminaliteit te plegen. Idee: mens is erop gericht om plezier en geluk na te streven & pijn te vermijden, de
afschrikkingsgedachte vervult een belangrijke rol. (De straf voegt pijn toe & de mens zal er alles aan doen om de
straf te vermijden)
o Mensen willen van nature uit pijn vermijden
o Mensen zijn constant op zoek naar geluk
o Mensen willen plezier nastreven
o Afschrikkingsgedachte:
▪ Er wordt pijn toegebracht aan diegenen die overwegen om criminaliteit te plegen (=
dreiging met pijn en leed)
➔ Generale en individuele preventie:
o Generale/algemene preventie: het aankondigen/toepassen van een straf waarbij een
boodschap naar ieder van ons alles wordt uitgestuurd, hangt samen met de
afschrikkingsgedachte
▪ De straf dient als voorbeeld voor de hele samenleving
▪ Generaal: afschrikking (boodschap) richt zich tot de volledige samenleving
o Individuele preventie: doordat je weet dat er straffen staan op bepaalde gedragingen, ga je je
weerhouden om bepaalde feiten te plegen, richt zich op de specifieke dader (3 manieren)
▪ Je vreest dat je gepijnigd gaat worden
▪ Gericht op de individuele misdrijfpleger
▪ Er zijn verschillende manieren om de individuele preventie te bewerkstellingen
Zes delen
(1) Waarom straffen? (teksten 1 t.e.m. 3 in de reader)
(2) Sociologie van de straf (teksten 4 t.e.m. 9 in de reader)
(3) Lijf- en doodstraf (tekst 10 in de reader)
(4) De vrijheidsberovende straf
• (4.1) Historiek van het gevangeniswezen (tekst 11 in de reader)
• (4.2) Recente strafbeleid en de vrijheidsberovende straf (tekst 12 in de reader)
• (4.3) Gevangenispopulatie en –organisatie (tekst 13 en 14 in de reader)
• (4.4) Detentiebeleving en gevangenissociologie (tekst 15 in de reader)
• (4.5) Interne rechtspositie van gedetineerden (teksten 16 en 17 in de reader)
• (4.6) Externe rechtspositie van gedetineerden (teksten 18 t.e.m. 21 in de reader)
(5) Forensisch welzijnswerk (tekst 22 in de reader)
(6) Gemeenschapsstraffen (teksten 23 t.e.m. 25 in de reader)
(1) Ter inleiding: enkele illustraties
Straffen in vergelijkend en historisch perspectief
Detentieratio’s: gevangenispopulaties & ontwikkelingen in de populaties = een cijfer dat het aantal
gedetineerden per 100.000 inwoners uitdrukt.
Straffen in vergelijkend en historisch perspectief
De volgende cijfers zijn detentieratio’s
- Het aantal gedetineerden per 100.000 inwoners
- Zo worden evoluties in de gevangenispopulatie te standaardiseren
o Op deze manier kunnen cijfers tussen landen vergeleken worden
35: IJsland
709: VS
400-630: o.a. Rusland
Onderaan de lijst: vooral de Scandinavische landen
138: Engeland en Wales
België zit in de groep van 70-90
- Dit is meer dan 20 jaar geleden, dus dit is zeker niet de situatie van vandaag
Cijfers afkomstig van Noorse criminoloog Nils Christie, n.a.v. lezing op 19 november 2002, te Londen: in zijn
boek vergelijkt hij cijfers van het gevangeniswezen doorheen heel de wereld.
De verschillen in straffen tussen landen hebben niet per se te maken met de ontwikkelingen in criminaliteit: de
straf is geen automatisch gevolg van criminaliteit. Bij de ontwikkeling van de straf zijn er bepaalde krachten,
het is geen natuurlijk automatisch gevolg. We zien straffen ontstaan en verdwijnen.
Hij stelde de vraag: is dit niet vreemd, hoe komt het dat bepaalde landen meer opsluiten dan andere landen. De
straf is niet een natuurlijke reactie op criminaliteit, het is niet verbonden die je niet kan los snijden van elkaar
(niet zoals een Siamese tweeling).
,Kaart: hoe donkerder, hoe meer opsluitingen, hoe groter de detentieratio
- In Europese context zijn er heel wat verschillen te zien
- In China is zijn de detentiecijfers en de cijfers van de doodstraf staatsgeheim
- Opmerkelijk dat Canada en de VS buurlanden zijn, maar toch sterk verschillen
- In de VS zijn er enkele staten nog extra gearceerd: wit wilt zeggen dat er meer dan 1000 gedetineerden
per 100.000 inwoners zijn (meer dan 1/100)
Leuven centraal
- Gekenmerkt door het centrale punt en de armen die uitwaaieren waar de cellen zich bevinden → Het
idee dat afzondering van slechte invloeden een positief effect hebben
- Opvallende architectuur: de gevangenis is heel aanwezig in het straatbeeld
- Daarnaast heeft Leuven ook nog de kleine Gevangenis
- Binnenkort komt er nog een transitiehuis bij in Leuven: hier wordt meer vrijheid toegekend aan de
gedetineerden
- De twee gevangenissen liggen in het Centrum
Gevangenis Hasselt
- Heeft een hele andere architectuur dan de gevangenis van Leuven
- Aan het gebouw zelf zie je niet dat het een straffunctie heeft (de architectuur in de 19 de eeuw had dus
wel de bedoeling om een boodschap mee te geven (zoals Leuven
Centraal))
- De gevangenis ligt eerder verstopt, ligt niet in het centrum (><
Leuven)
De functies van de gebouwen van gevangenissen blijven wel hetzelfde (nl.
strafuitvoering), maar de manier van uitvoering is gewijzigd in de tijd.
De architectuur veranderd doorheen de jaren heen, de plaats en de
zichtbaarheid voor een instelling is nu helemaal anders dan in de 19de
eeuw. Gevangenissen worden anoniemer. (Ducpecio: gevangenis Leuven)
Enkelbanden
- Er zijn ongeveer 2000 mensen die op dag basis een enkelband dragen in België: dit staat gelijk aan
ongeveer 5 à 6 gevangenissen
- Enkelband laat toe om bewegingen op te volgen (gps) of te verifiëren of iemand aanwezig is waar hij/zij
wordt geacht te zijn (ratio)
- De eerste experimenten met ET in België begonnen in de jaren ’90: in 2000 werd een centrum voor ET
opgericht
- De beleving van de drager van de enkelband komen niet altijd overeen met de intentie van de straffers:
sommigen laten de enkelband gewoon zien aan de buitenwereld en dat ze er ‘trots’ op zijn, maar
belevingsonderzoek toont aan dat ze het eigenlijk wel erg vinden
Doodstraf
- Europa: doodsstrafvrije zone
- Deze straf werd al op veel manieren uitgevoerd: kruisiging, brandstapel, ter waterlating, dodelijke
injectie, lynchpartijen (=mensen die het recht in eigen handen nemen)…
Andere vormen van straffen: geldboete, HERGO, bootcamps, …
,Debat over de straf
Naaktfouilles
Bv. kritiek op naaktfouilles (controlemaatregel)
- Wetgever is van mening dat deze vorm zo ingrijpend is dat er een vorm van reflectie nodig is: er is dus
een procedure voorzien
- Dit onderwerp is al veel het voorwerp van debat geweest: vooral de reden van de naaktfouilles
o Nu is veiligheid van de instelling het belangrijkst (vermijden dat er verboden middelen in de
gevangenis worden mee gesmokkeld)
o Maar er moet ook rekening gehouden worden met de waardigheid van het individu
- Dit evenwicht zorgt vaak voor wrijving
- Controlemaatregel die voor heel wat discussie zorgt. Vaak vanuit een veiligheidsperspectief en het
streven naar orde (drugs). Een heel ingrijpende maatregel. Spanning tussen veiligheid van de instelling
& de waardigheid van het individu. (Art. 108) → Kan enkel als er bepaalde goede redenen voor zijn (+
gemotiveerd).
Bemiddeling
- Grote evolutie in de victimologie en herstelrecht
- Minder zwart-wit denken in dader en straf
- Vaak kijken de betrokkenen op een meer genuanceerde manier naar de straf van de daders
Not so happy
Iraniërs dansen op Happy: 91 zweepslagen en 6 maanden cel
- De zes Iraniërs die opgepakt waren nadat een filmpje op het internet verscheen waarin ze dansten op
“Happy” van Pharell Williams, zijn veroordeeld tot een half jaar cel en 91 zweepslagen.
- Op de video was te zien hoe de drie jongens en drie meisjes dansend het nummer playbackten op het
dak van een gebouw in Teheran. De meisjes weliswaar zonder de in Iran verplichte sluier.
- Met de video deden de zes hetzelfde als wat intussen in zo’n 140 landen gebeurde nadat zanger Pharell
samen met de Verenigde Naties wereldwijd opriep om een lokale versie van zijn clip te maken. Maar de
Iraanse overheid kon de video dus niet smaken en arresteerde de jongeren.
- De zes jongeren werden beschuldigd van “deelname aan het produceren van een vulgaire videoclip” en
het “hebben van ongeoorloofde relaties met elkaar”.
Het gaat hier dus over lijfstraffen: het pijnigen van de daders, het gebeurd dus nog steeds en is vroeger ook bij
ons gebeurd.
Kaakstraf
- De kaak is ene toestel waarop men wordt geplaatst, daar wordt men aan een paal vast gemaakt
- Hier werd men te pronk gesteld zodat mensen kunnen komen kijken: zo wordt men dus vernederd
Di 18/10/2011 – 11:08 Pinguïns staan bekend om hun nieuwsgierigheid, maar de waggelende beestjes blijken
ook allesbehalve onschuldig. Een cameraploeg van de BBC kon beelden maken van een adéliepinguïn die keer
op keer stenen steelt van zijn buurman.
- Het tafereel speelde zich af op Ross Island op Antarctica, tijdens de opnames van de
documentaireserie “Frozen planet” voor de BBC. Op de beelden is te zien hoe de mannetjespinguïns
een stenen nest bouwen om een partner te lokken. Het mannetje met het mooiste en het grootste nest,
heeft de beste kans op een goeie partner.
- De hoofdrolspeler uit het filmpje is duidelijk van die wetmatigheid op de hoogste, want de dief wacht
telkens tot zijn buurman een nieuwe steen gaat zoeken, om dan toe te slaan. Zijn buurman heeft zijn
rug nog maar net gedraaid, of zijn hard labeur wordt tenietgedaan door de geniepigheid van zijn
soortgenoot.
,In België zijn er in de 16de eeuw dierenprocessen uitgevoerd: varkens die slechte dingen hadden gedaan,
werden onthoofd en tentoongesteld.
(2) Wat begrijpen we onder ‘straf’?
Straffen: een aloude en alledaagse praktijk
Straffen: een alledaagse praktijk
Het alledaagse straffen vertoont zekere gelijkenissen met straffen in de strafrechtsbedeling
- Bv. proportionaliteit en subsidiariteit
Maar OOK: grote verschillen: cf wettelijk apparaat, eigen instellingen, gebruik van dwang, bureaucratisch
proces, gespecialiseerd personeel, …
- Strafbaarheidsstelling is de basis van wat als wel of niet strafbaar wordt gezien
- Er worden instellingen gecreëerd om straffen uit te voeren
- Het eigene van het strafgebeuren is dat men aan de overheid de bevoegdheden toekent om
dwangmaatregelen toe te passen
Straffen van kinderen (komt overeen met Beccaria)
- Niet straffen bij alles wat niet mag (=straf is het ultimum remedium)
- Straf meteen na het feit
- Pas de straf aan aan de leeftijd van het kind en de omstandigheden (individualisering)
- Gebruik geen fysieke straffen
Hoe ‘straf’ definiëren in kader van een cursus ‘penologie en penitentiaire recht’?
Straf: ‘… een leed door de wet bepaald en door de rechterlijke macht opgelegd als een sanctie wegens een
gepleegd misdrijf’ (Hof van Cassatie, 1924)
‘Punishment is … the legal process whereby violators of the criminal law are condemned and sanctioned in
accordance with specified legal categories and procedures’ (Garland 1990: 17)
‘Punishment … is punishment for crime, imposed by the judiciary in accordance with penal law, and
administered by penal instructions such as prisons and the probation service’ (Hudson 2002: 234)
De zeven kenmerken van de straf (Walker 1991)
1. Er wordt ‘iets’ toegebracht aan een ander persoon, waarvan verondersteld wordt dat het onaangenaam
is (bv. vrijheidsbeperking, geldboete, …) (wat de samenleving aanneemt als straf)
2. Het toebrengen van de straf is intentioneel en gebeurd om een bepaalde reden (de straf wordt
doelgericht toegebracht)
3. Degene die de straf opleggen hebben daartoe het recht
4. De straf wordt opgelegd ter gelegenheid van een daad of een omissie, die een overtreding van een wet,
een regel of een gewoonte inhoudt (omissie: het uitblijven van een handeling die in de wet is vastgelegd)
5. Degene die gestraft wordt heeft de inbreuk vrijwillig gepleegd
6. De redenen om te straffen moeten te rechtvaardigen zijn
7. Of de bestraffingsact werkelijk als straf wordt beschouwd is afhankelijk van wat de bestraffer verstaat
onder bestraffing
,(3) Wat doen we in een cursus ‘penologie en penitentiair recht’?
Wat doet de ‘penologie’?
- Traditioneel een wat beladen term … cf C.S. Lewis (1953: 226)
‘Penologie is de sociaal-wetenschappelijke bestudering van de oplegging en tenuitvoerlegging van
strafrechtelijke sancties … In de penologie komen vragen aan de orde als: wat houden de diverse sancties in;
welke rechtstheoretische en -filosofisch ideeën liggen er aan ten grondslag; welke doelen wil men ermee
bereiken en lukt het om die doelen te realiseren: zijn ze effectief?’ (Moerings 2003: 5)
‘That body of thought which explores the relations between punishment and society, its purpose being to
understand punishment as a social phenomenon and thus trace its role in social life’ (Garland 1990: 10)
Vragen uit de penologie:
- Wanneer is een straf rechtvaardig?
- Werkt een straf?
- Welke functies vervult de straf?
(4) Praktische afspraken
,1. Waarom straffen
(1) Inleiding: situering van het rechtvaardigingsvraagstuk van de straf
(2) Intermezzo: waarom straffen we? Twee recente cases
(3) De klassieke antwoorden: retributivisme, utilitarisme & verenigingstheorieën
• (3.1) Retributivisme
• (3.2) Utilitarisme
• (3.3) Verenigingstheorieën
• (3.4) De kwestie van de relatieve autonomie
(4) Intermezzo: over het woord ‘allochtoon’
(5) Het abolitionistische antwoord: géén rechtvaardiging voor de straf
(6) Het herstelrechtelijke antwoord
(7) Tot besluit
Straffilosofie: de rechtvaardiging van de straf (toepassing in dit hoofdstuk)
Strafsociologie: begrijpen en verklaren van ontwikkelingen op vlak van de straf
(1) Inleiding: situering van het rechtvaardigingsvraagstuk van de straf
Hoe kunnen we de straf rechtvaardigen? Hoe mogelijk en wenselijk te maken in de samenleving?
Waarom is dit vraagstuk zo belangrijk?
1) Essentie van de stad (cf Walker 1991): straffen doet ‘pijn’ – doelgericht leedtoevoeging
a. Het gaat om een vorm van ‘statelijk geweld’
b. Er wordt een onaangenaamheid toegebracht
c. Er moeten goede redenen zijn om een straf toe te passen
2) Straffen is duur – een belangrijke maatschappelijke investering
a. Één dag in de gevangenis kost de samenleving ongeveer 170 euro
DUS: straffen is om minstens twee redenen potentieel problematisch
DUS: nood aan ‘goede redenen’ om over te gaan tot bestraffing
Straffilosofische theorieën identificeren de problematische aspecten en zoeken, voor zover mogelijk, naar
mogelijkheden om er mee om te gaan
(2) Intermezzo: waarom straffen we? Twee recente cases
Proces Demjanjuk
Welk doel wordt hier nagestreefd? Hoe wordt de straf gerechtvaardigd?
- Vooral een vereffening naar de slachtoffers toe
- Maatschappelijke afkeuring van het gedrag
De straf kan niets toebrengen naar de toekomst toe
- De man is al 89 jaar, dus zal waarschijnlijk geen nieuwe feiten plegen
,Zaak over onverantwoord rijgedrag
Hier gaat het over een opmerkelijk vonnis van een politierechter: de dader moest een boek lezen als straf (een
boek over het overlijden van de zoon van de schrijver bij een dodelijk ongeval)
De rechter beoogt dat het boek de dader op het juiste pad zal brengen en zal leiden tot inkeer (zeer
toekomstgericht (= utilitarisme → toekomstgerichte, nieuwe feiten proberen te voorkomen, preventie staat
centraal) → dat het zal leiden tot schuldinzicht
(3) De klassieke antwoorden: retributivisme, utilitarisme & verenigingstheorieën
Retributivisme
Vergelding van het misdrijf staat centraal
• Immanuel Kant (1724-1804)
• Gericht op het verleden
o Vergelding van het misdrijf staat centraal
o Morele veroordeling van wat in het verleden is gebeurd
• Straf beoogt herstel van de rechtsorde
o Misdrijf zorgt voor een onevenwicht: de dader heeft zich een voordeel toegeëigend en moet daar
nu een schuld voor betalen
o Zonder !!! overwegingen van toekomstig nut van de straf
• De plicht om te straffen, in alle omstandigheden
o Telkens wanneer er een misdrijf is, moet gereageerd worden met een straf
o Bv. wanneer een eilandengroep bedreigd wordt door een meteoriet die met hoge zekerheid zal
inslaan, moeten de terdoodveroordeelden nog opgehangen worden
o ‘Wie een misdrijf pleegt, moet op de blaren zitten’ (verdiende loon)
→ Wie de wet overtreedt, creëert een zeker onevenwicht in de samenleving, (dan moet er gestraft worden)
→ Dit onevenwicht moet weggewerkt worden, moet herstelt worden door de straf
Oog om oog, tand om tand → ‘de verdiende loon’, klassieke vergeldingtheorie ‘ (Talio beginsel)
De toekomstige gedragsaanpassing speelt geen rol, gewoon straffe -n om te straffen
Moderne variant: just desert (= de verdiende straf, loon)
- Andrew Von Hirsch
, - 1) Herstel sociaal evenwicht
o Via de straf wordt het onevenwicht hersteld
- 2) Afkeuring uitdrukken
o De norm wordt bevestigd, de straf verteld iets
- 3) Afschrikking
o Pure afschrikking is toekomstgericht (eerder utilitarisme)
o MAAR afschrikking wordt als bijkomend voordeel gezien (op de 2de plaats)
o Dit wordt gezien als een bijkomstig effect dat door de afkeuring kan worden bewerkstelligd
▪ Geen primair doel (secundair niveau: anders utilitarisme)
▪ Daarom wordt just desert als vorm van retributivisme gezien en niet als
verenigingstheorie
Utilitarisme
Hoe de straf leidt tot het terugdringen van criminaliteit en het verhogen van het geluk in de samenleving
➔ Grondlegger: Jeremy Bentham (1748-1832)
o Poging om gedragsverandering tot stand te brengen via de straf
o Nuttig voor de samenleving
o Bentham verbindt dit met geluk in de samenleving (consequentialisme): als de criminaliteit kan
worden gereduceerd, kan het geluk in de sml vergroot worden
➔ Gericht op de toekomst, men kijkt vooruit, kijken naar de positieve gevolgen die de straf meebrengt
o Preventieve insteek
o Straffen om toekomstig gedrag te beïnvloeden & nieuwe misdrijven te voorkomen
➔ Doel van de straf: algemene preventie
o Geluk in de samenleving verhogen door de schade die gepaard gaat met criminaliteit terug te
dringen
➔ Hedonistische mensvisie
= Impliceert dat straf schrik moet aanjagen, dreigen met mogelijk leed dat pijn zou moeten weerhouden om
criminaliteit te plegen. Idee: mens is erop gericht om plezier en geluk na te streven & pijn te vermijden, de
afschrikkingsgedachte vervult een belangrijke rol. (De straf voegt pijn toe & de mens zal er alles aan doen om de
straf te vermijden)
o Mensen willen van nature uit pijn vermijden
o Mensen zijn constant op zoek naar geluk
o Mensen willen plezier nastreven
o Afschrikkingsgedachte:
▪ Er wordt pijn toegebracht aan diegenen die overwegen om criminaliteit te plegen (=
dreiging met pijn en leed)
➔ Generale en individuele preventie:
o Generale/algemene preventie: het aankondigen/toepassen van een straf waarbij een
boodschap naar ieder van ons alles wordt uitgestuurd, hangt samen met de
afschrikkingsgedachte
▪ De straf dient als voorbeeld voor de hele samenleving
▪ Generaal: afschrikking (boodschap) richt zich tot de volledige samenleving
o Individuele preventie: doordat je weet dat er straffen staan op bepaalde gedragingen, ga je je
weerhouden om bepaalde feiten te plegen, richt zich op de specifieke dader (3 manieren)
▪ Je vreest dat je gepijnigd gaat worden
▪ Gericht op de individuele misdrijfpleger
▪ Er zijn verschillende manieren om de individuele preventie te bewerkstellingen
