Volledige samenvatting SOCIALE & POLITIEKE LEERSTELSELS (14/20)

Sociale en politieke leerstelsels
Hoofdstuk 1: De ontrafeling van de Europese
middeleeuwse orde (1450-1650)

- Citaten lezen (p.28)

- Complexe middeleeuwse orde op zijn kop + bedreiging leer van de Kerk
o Door intellectuele veranderingen in het denken
o Door de impact van nieuwe wetenschappelijke inzichten en ontdekkingen

 Europese Renaissance
o Verwijst naar veranderingen in
 De politiek
 De economie
 De plaats van het christendom
 Denken over mens en maatschappij

o Renaissance = periode van op de oudheid gebaseerde bloei van de kunsten en
letteren
 Begon in Italië (14e eeuw)
 Daarna: rest van Europa (14e-16e eeuw)

 Term voor het eerst gebruikt door Italiaanse humanisten
 Wilden aantonen dat na een lange periode van verval (= donkere
middeleeuwen)  wedergeboorte van Europa

 OOK teloorgang van feodale systeem + nieuwe economische verhoudingen
 Groei scheepvaart  verovering nieuwe landen + werelddelen
 Ontwikkeling nieuwe wetenschappelijke inzichten (bv. Copernicus)
 Invoering kennis uit andere werelddelen (bv. kompas, buskruit)

o Oude wereldorde werd in vraag gesteld
 Aarde  bolvorming + draaide rond de zon
 OOK menselijke samenleving + organisatie in vraag gesteld
 Individu krijgt steeds belangrijkere rol

o Kerk wordt nog NIET frontaal aangevallen
 Ideeën en opvattingen bleven gelegitimeerd  Kerk beroept zich op denkers
uit de oudheid of de Kerk

o Eerste periode van de Renaissance  herontdekking van de klassieke werken van de
oudheid
 Platoonse idealisme stond centraal


1

,  Basis voor latere Verlichting

 Groeiende kritiek op scholastiek (= middeleeuwse filosofie)
 Russel: ‘De Renaissance maakte het denken weer tot een
maatschappelijk avontuur dat de moeite waard was, in plaats van
een kloosterlijke meditatie die het in stand houden van een al
vaststaande orthodoxie ten doel had.’

o Later: meer toekomstgericht en empirisch
 Geloof in de toekomst van de mens stond centraal
 Mensbeeld niet langer ondergeschikt aan de Kerk!
 Mens = centrale ankerpunt van het denken en de eerste
maatschappelijke ontdekkingen
 Mens wilde de wereld begrijpen en doorgronden MAAR ook steeds
meer beïnvloeden en naar de hand zetten


1. Wetenschappelijke vooruitgang en de geleidelijke emancipatie
van de politiek

- Leonardo da Vinci (1452-1519)
o Geboren nabij Vinci (Toscane)
o Groeide op bij een kunstenaarsfamilie in Firenze
 Firenze = traditionele stad  ideaalbeeld bevindt zich vooral in het verleden

o Personifieert de geleidelijke overgang van een traditioneel georiënteerde houding 
empirische houding
 Liefde voor het verleden maakt plaats voor geloof in het heden en de
toekomst van de mensheid

o Snelle groei van de wetenschappelijke methode die da Vinci zich eigen maakte
 Hij vatte de studie van de natuur aan (zie citaat p.31)
 Hij vond dat natuur doorgrond kon worden door studie

 Humanisten voor Da Vinci:
 Speculaties van de middeleeuwen vervangen door een terugkeer
naar de heidense auteurs van de oudheid

 MAAR Da Vinci ging verder
 Hij was niet zozeer geïnteresseerd in de autoriteit van de klassieke
(heidense) auteurs
 Hij was WEL geïnteresseerd in de rechtstreekse interpellatie van de
natuur (zie citaat p.31-32)

- Macht in Italië (tijdens de Renaissance)  bij stadstaten
o Voornaamste: Milaan, Venetië, Rome en Firenze
 Groeiden snel door handel


2

, o Werden geleid door de aristocratie
 Niet enkel traditionele, OOK bankiers en kooplieden
 MAAR ze moeseten dulden dat ook de groeiende klasse van de handelaars
aan de macht kwamen

o Visie van de kerk op de economie (interest verboden)  brokkelde af
 WANT noodzaak van kooplieden en handelaars om zich in te dekken tegen de
risico’s van de zeehandel
 Handelsvloten bemannen en uitsturen  veel geld nodig 
ontstaan leningen
o Beroep van bankier werd stilaan respectabel

o Stadstaten hadden de drive naar meer bedrijvigheid
 Op die manier: succes tonen aan de hand van luxe en rijkdom

 Toont aan dat handel lange tijd onproductief was
 Er werd weinig gecreëerd of geproduceerd
 Handel: verruilen van bepaalde goederen tegen een bepaald bedrag

o Ontwikkeling van een nieuwe, meer dynamische visie op economie
 Mercantilisme = vorst had de taak het inkomen van de natie te ontwikkelen
 Vorst moest steunen op de groeiende macht van de handelaars

 Buitenlandse handel + plunderingen van onderworpen landen  triomf van
absolute staten van het AR (16e-18e eeuw)

o Langzaam proces van secularisering
 Stadstaten NIET meer geleid door traditie, Kerk of geestelijken
 Blijft wel belangrijk
 WEL door mannen met visie en creativiteit
 Politiek  kunstwerk, gedragen door de kunst van het staatsmanschap

- Niccolo Machiavelli (1469-1527)
o Humanist en latinist
o Schrijft met ‘Il Principe’ het eerste moderne politieke traktaat

o Breekt met traditionele vorstenspiegels, die de heer adviseren hoe hij zich moet
gedragen
 Vorstenspiegel = leerboek voor toekomstige vorsten
 Idealen van het koningschap werden opgesomd
 Schrijven ervan  manier om macht te beïnvloeden
 Zet altijd aan tot deugdzaamheid
 Macht wordt aanzien als een te dragen last, die toevertrouwd is door
God




3

, o NIET geïnteresseerd in het beschrijven van moreel of eerbaar gedrag of hoe een
maatschappij moest geleid worden
 WEL in de feitelijkheid van hoe een maatschappij concreet werd geregeerd
en hoe mensen zich gedroegen

o Hij introduceert een wetenschappelijke blik op het menselijk gedrag
 Hij baseert zich op het empirisme
 Gaat ervan uit dag kennis voortkwam uit ervaring

o Belangrijkste uitgangspunt: menselijke natuur is altijd en overal hetzelfde
 Menselijke natuur: tegelijk goed en slecht
 MAAR voor de politiek moest men ervan uitgaan dat de mens van nature
slecht was

 Cruciaal: focus op de essentie van de politiek
o En NIET op haar contextuele verschijningsvorm
 MAAR zijn ambitie: grotendeels speculatief
 Zijn feiten liepen voort uit de postulaten waarmee hij startte

 TOCH: empirisme en rationalisme = grondleggers voor een latere wetenschappelijke
aanpak van de politiek
o OOK: geleidelijke secularisering
 Machiavelli gaf 2 kritieken op de kerk
 TOCH: geen antireligieuze houding
 Machiavelli beseft dat religie mensen verbindt
 Religie = meer geobjectiveerde kracht  daardoor: geseculariseerde
analyse van religie mogelijk

o Il principe
 Analyse van de politiek als kunst die is ontdaan van moraal en religie
 Titel doet vermoeden dat het een advies is voor de heerser
 MAAR hij schrijft eerder over de staat
o Volgens Machiavelli vielen heerser en staat samen

o Machiavelli wenst dat Italië een sterke staat zou opbouwen
 Sterke eenheidsstaat met orde en zekerheid
 Enkel legitimatie op basis van resultaten
 Dus NIET op basis van religie, traditie of geschiedenis

 Staatsrede (la raison d’état)  doel op zich
 Om dat doel te bereiken: alle middelen heilig
o DUS overtuiging, list en bedrog moesten gebruikt worden, als
dit nodig was
o Geweld was noodzakelijk
 Betrouwbaar leger nodig
 M. pleit voor het oprichten van een volksleger



4