Morele Ontwikkeling en Delinquentie
,1
MORELE ONTWIKKELING EN DELINQUENTIE
Inhoudsopgave
College 1 – Conceptualisering van het geweten en jeugddelinquentie...............2
Hoofdstuk 8 (FO): Morele ontwikkeling en delinquentie..................................................2
Hoofdstuk 1 (MO): Het geweten......................................................................................2
Hoofdstuk 4 (MO): Moraliteit........................................................................................... 9
College 2 – Schuld, schaamte, trots en jeugddelinquentie..............................15
Hoofdstuk 2 (MO): Empathie......................................................................................... 15
Hoofdstuk 3 (MO): Zelfbewuste emoties.......................................................................19
The relation between self-conscious emotions and delinquency: A meta-analysis –
Spruit et al. (2016)........................................................................................................ 25
Kennisclip: Geweten en zelfbewuste emoties...............................................................25
College 3 – Gewetenontwikkeling in de klinische- en onderzoekspraktijk.........27
Hoofdstuk 19 (FO): Diagnostiek van het geweten.........................................................27
Hoofdstuk 6 (MO): De diagnose stellen.........................................................................29
Hoofdstuk 7 (MO): Instrumenten en interventies..........................................................33
Pro Justitia-rapportage: Psychologisch onderzoek naar een 14-jarige verdachte met
gedrags- en emotieregulatieproblemen........................................................................37
College 4 – Psychiatrie, gewetensontwikkeling en toerekeningsvatbaarheid....39
Moral judgment of young sex offenders with and without intellectual disabilities - van
Vugt et al. (2011).......................................................................................................... 39
Nothing More than Feelings? The Role of Emotions in Moral Judgment – David Pizarro
(2000)........................................................................................................................... 43
Kennisclip: Bio psychosociale verklaringen voor gewetensontwikkeling.......................45
Kennisclip: Biologische invloeden op gewetensontwikkeling.........................................47
Kennisclip: Psychologische invloeden op gewetensontwikkeling...................................48
Kennisclip: Sociale verklaringen voor gewetensontwikkeling........................................50
College 5: Sociale en culturele aspecten van gewetensontwikkeling...............51
Hoofdstuk 5 (MO): Etnische-culturele aspecten............................................................51
Oververtegenwoordiging van jongeren met een migratieachtergrond in de
strafrechtketen – Van Boon, Van Dorp & De Boer (2018)..............................................51
College 6: Gewetensontwikkeling, interventies en herstelrecht......................54
Victim empathy intervention with sexual offenders: Rehabilitation, punishment or
correctional quackery? – Ruth E. Mann & Georgia D. Barnett (2012)............................55
De effectiviteit van morele gedragsinterventies bij jeugdige delinquenten – Heynen et
al. (2022)...................................................................................................................... 59
,2
MORELE ONTWIKKELING EN DELINQUENTIE
Mediation in strafzaken.................................................................................................60
Kennisclip: Kinderrechten en het jeugdstrafrecht.........................................................61
Kennisclip: Het herstelrecht in het jeugdstrafrecht.......................................................62
College 1 – Conceptualisering van het geweten en jeugddelinquentie
Hoofdstuk 8 (FO): Morele ontwikkeling en delinquentie
Hoofdstuk 1 (MO): Het geweten
Wat heb ik aan een geweten?
Roddelen, jaloezie, overspel, burenruzies, verkrachting, belastingfraude, internetfraude,
kindermishandeling, huiselijk geweld, diefstal, beroving met geweld, moord en doodslag;
de lijst van voorbeelden van wat er kan gebeuren wanneer we ons laten gaan, lijkt
oneindig. Deze gedragingen laten zien wat er gebeurt als de sociale en morele grenzen
die onze samenleving in stand houden, vervagen. Juist daarom ervaren we dagelijks de
bescherming die onze cultuur ons biedt. De normen, waarden en regels binnen die
cultuur vormen een systeem dat ons helpt om samen te leven, ons gedrag te sturen en
conflicten te voorkomen. Tegelijkertijd realiseren we ons dat deze bescherming een prijs
heeft: we leveren een deel van onze individuele vrijheid in. We kunnen niet altijd
handelen naar onze impulsen of verlangens, omdat we gebonden zijn aan de
verwachtingen en afspraken die binnen de samenleving gelden.
Het is belangrijk om te beseffen dat deze balans tussen vrijheid en bescherming niet
alleen extern speelt, maar ook intern. In ieder mens schuilt een complexe innerlijke
wereld vol gevoelens, verlangens, onzekerheden en oordelen. Wanneer je als professional
in contact treedt met een jongere die je onderzoekt of begeleidt, doe je dat altijd vanuit je
eigen innerlijke wereld. Je persoonlijke ervaringen, overtuigingen en emoties kleuren
onbewust hoe je naar de ander kijkt en hoe je reageert op diens gedrag. Daarom is
zelfreflectie essentieel. Je moet je bewust zijn van je eigen waarden en normen, maar ook
van de oordelen die daaruit kunnen voortkomen. Alleen dan kun je werkelijk openstaan
voor de belevingswereld van de jongere. Want hoewel ieders omstandigheden anders
zijn, verschilt de innerlijke wereld van de jongere in essentie niet zoveel van die van jou.
Ook hij of zij heeft te maken met emoties als angst, schaamte, verlangen en boosheid.
Door dit te erkennen, ontstaat ruimte voor oprechte verbinding en begrip.
Het contact met de jongere is dus niet slechts een professionele handeling, maar ook een
ontmoeting tussen twee mensen die elk hun eigen binnenwereld meebrengen. Door
bewust te blijven van deze dynamiek kun je met meer empathie, eerlijkheid en
zorgvuldigheid te werk gaan, en draag je bij aan een respectvolle en helende relatie
waarin groei mogelijk wordt.
De contouren van het geweten
Het geweten is een innerlijke psychische functie die mensen helpt om onderscheid te
maken tussen goed en kwaad, en om hun eigen gedrag te beoordelen in relatie tot hun
waarden, normen en identiteit. Het geweten fungeert als een soort innerlijk kompas dat
ons richting geeft in morele keuzes: het helpt ons om te handelen op een manier die
overeenkomt met wie we willen zijn en wat we als juist beschouwen. Een jongere leeft
immers niet in een individueel vacuüm, maar bevindt zich voortdurend in relatie tot zijn
omgeving. Hij moet zich telkens opnieuw verhouden tot anderen, tot ouders,
leeftijdsgenoten, leraren en de samenleving als geheel.
De meeste mensen deugen omdat ze ervoor kiezen moreel juist te handelen. Toch heeft
ieder mens, dus ook iedere jongere, innerlijk ook egocentrische of zelfs amorele
, 3
MORELE ONTWIKKELING EN DELINQUENTIE
gedachten en fantasieën, en zou hij in principe ook voor die kant kunnen kiezen. De
uitkomst van die keuze, of iemand kiest voor moreel gedrag of voor zelfzuchtig of
schadelijk gedrag, wordt beïnvloed door drie belangrijke psychische domeinen: empathie,
zelfbewuste emoties en moraliteit.
1. Empathie: Het eerste domein dat de morele afweging beïnvloedt, is het
vermogen tot empathie. Empathie houdt in dat een jongere kan aanvoelen of
begrijpen wat een ander beleeft en daar rekening mee kan houden in zijn eigen
handelen. Het vormt de basis van moreel gedrag, omdat het inzicht biedt in de
gevolgen van eigen daden voor anderen. De ontwikkeling van empathie hangt
nauw samen met de gehechtheidsstijl van de jongere; een veilige hechting maakt
het makkelijker om anderen te zien als mensen met gevoelens en behoeften die
ertoe doen. Daarnaast speelt het concept van self-as-agent een belangrijke rol: het
besef dat je zelf invloed hebt op wat er gebeurt en dat jouw handelen betekenis
heeft voor de ander.
2. Zelfbewuste emoties: Het tweede domein betreft de zelfbewuste emoties, zoals
schuld, schaamte en trots. Deze emoties ontstaan wanneer een jongere zichzelf
en zijn gedrag kan bekijken vanuit het perspectief van een ander. Ze zijn nauw
verbonden met de ontwikkeling van de theory of mind, het vermogen om te
begrijpen dat anderen gedachten en gevoelens hebben die kunnen verschillen van
die van jezelf. Naarmate het zelfgevoel sterker wordt, groeit ook het vermogen om
deze emoties te ervaren. Schuld kan bijvoorbeeld aanzetten tot herstelgedrag,
terwijl schaamte kan leiden tot terugtrekking of reflectie. Zelfbewuste emoties
vormen daarmee een belangrijk regulerend mechanisme binnen het geweten.
3. Moraliteit: Het derde domein is moraliteit. Naarmate een kind ouder wordt,
ontwikkelt het vermogen tot logisch en abstract denken. Hierdoor kan het niet
alleen regels volgen omdat een volwassene dat zegt, maar ook begrijpen waarom
die regels bestaan. De jongere leert de waarden en normen van zijn cultuur beter
onthouden en toe te passen. Deze morele ontwikkeling wordt beïnvloed door
opvoeding, sociale interacties en cognitieve rijping, en vormt een cruciaal
fundament voor het kunnen maken van weloverwogen morele keuzes.
Functie en werking van het geweten
Het geweten kan dus worden opgevat als een psychische functie die voortdurend
controleert of de zelfwaardering van een persoon in evenwicht blijft. Kernachtig
geformuleerd: past wat ik doe, denk of fantaseer bij wie ik wil zijn, bij hoe ik mijn
identiteit ervaar? Wanneer het handelen in overeenstemming is met het zelfbeeld,
versterkt dat de zelfwaardering en ervaren we gevoelens van trots. Wanneer het
handelen juist afwijkt van het gewenste zelfbeeld, ontstaat schaamte of schuld en raakt
de zelfwaardering verstoord. Het geweten gaat dus over de vraag of de eigen identiteit
en zelfwaardering in een specifieke situatie in gevaar zijn.
Het uitgangspunt is dat mensen, bewust of onbewust, streven naar het behoud van een
stabiele zelfwaardering. Zolang die binnen de vertrouwde marge van het gebruikelijke
evenwicht blijft, staat het geweten in een soort sluimerstand. We merken dan niet dat er
op de achtergrond voortdurend een evaluatie van ons gedrag plaatsvindt. Maar net als de
thermostaat van een verwarmingssysteem pas reageert wanneer de temperatuur afwijkt
van de ingestelde norm, wordt het geweten pas actief wanneer we iets doen, denken of
fantaseren dat onze zelfwaardering merkbaar verandert. Dat het geweten actief is
geworden, merken we aan het opkomen van zelfbewuste emoties zoals schaamte, schuld
of trots. Deze emoties worden ‘zelfbewust’ genoemd omdat ze ontstaan wanneer het zelf
wordt geëvalueerd. Hoe moeilijker iemand deze emoties kan reguleren, des te meer
,1
MORELE ONTWIKKELING EN DELINQUENTIE
Inhoudsopgave
College 1 – Conceptualisering van het geweten en jeugddelinquentie...............2
Hoofdstuk 8 (FO): Morele ontwikkeling en delinquentie..................................................2
Hoofdstuk 1 (MO): Het geweten......................................................................................2
Hoofdstuk 4 (MO): Moraliteit........................................................................................... 9
College 2 – Schuld, schaamte, trots en jeugddelinquentie..............................15
Hoofdstuk 2 (MO): Empathie......................................................................................... 15
Hoofdstuk 3 (MO): Zelfbewuste emoties.......................................................................19
The relation between self-conscious emotions and delinquency: A meta-analysis –
Spruit et al. (2016)........................................................................................................ 25
Kennisclip: Geweten en zelfbewuste emoties...............................................................25
College 3 – Gewetenontwikkeling in de klinische- en onderzoekspraktijk.........27
Hoofdstuk 19 (FO): Diagnostiek van het geweten.........................................................27
Hoofdstuk 6 (MO): De diagnose stellen.........................................................................29
Hoofdstuk 7 (MO): Instrumenten en interventies..........................................................33
Pro Justitia-rapportage: Psychologisch onderzoek naar een 14-jarige verdachte met
gedrags- en emotieregulatieproblemen........................................................................37
College 4 – Psychiatrie, gewetensontwikkeling en toerekeningsvatbaarheid....39
Moral judgment of young sex offenders with and without intellectual disabilities - van
Vugt et al. (2011).......................................................................................................... 39
Nothing More than Feelings? The Role of Emotions in Moral Judgment – David Pizarro
(2000)........................................................................................................................... 43
Kennisclip: Bio psychosociale verklaringen voor gewetensontwikkeling.......................45
Kennisclip: Biologische invloeden op gewetensontwikkeling.........................................47
Kennisclip: Psychologische invloeden op gewetensontwikkeling...................................48
Kennisclip: Sociale verklaringen voor gewetensontwikkeling........................................50
College 5: Sociale en culturele aspecten van gewetensontwikkeling...............51
Hoofdstuk 5 (MO): Etnische-culturele aspecten............................................................51
Oververtegenwoordiging van jongeren met een migratieachtergrond in de
strafrechtketen – Van Boon, Van Dorp & De Boer (2018)..............................................51
College 6: Gewetensontwikkeling, interventies en herstelrecht......................54
Victim empathy intervention with sexual offenders: Rehabilitation, punishment or
correctional quackery? – Ruth E. Mann & Georgia D. Barnett (2012)............................55
De effectiviteit van morele gedragsinterventies bij jeugdige delinquenten – Heynen et
al. (2022)...................................................................................................................... 59
,2
MORELE ONTWIKKELING EN DELINQUENTIE
Mediation in strafzaken.................................................................................................60
Kennisclip: Kinderrechten en het jeugdstrafrecht.........................................................61
Kennisclip: Het herstelrecht in het jeugdstrafrecht.......................................................62
College 1 – Conceptualisering van het geweten en jeugddelinquentie
Hoofdstuk 8 (FO): Morele ontwikkeling en delinquentie
Hoofdstuk 1 (MO): Het geweten
Wat heb ik aan een geweten?
Roddelen, jaloezie, overspel, burenruzies, verkrachting, belastingfraude, internetfraude,
kindermishandeling, huiselijk geweld, diefstal, beroving met geweld, moord en doodslag;
de lijst van voorbeelden van wat er kan gebeuren wanneer we ons laten gaan, lijkt
oneindig. Deze gedragingen laten zien wat er gebeurt als de sociale en morele grenzen
die onze samenleving in stand houden, vervagen. Juist daarom ervaren we dagelijks de
bescherming die onze cultuur ons biedt. De normen, waarden en regels binnen die
cultuur vormen een systeem dat ons helpt om samen te leven, ons gedrag te sturen en
conflicten te voorkomen. Tegelijkertijd realiseren we ons dat deze bescherming een prijs
heeft: we leveren een deel van onze individuele vrijheid in. We kunnen niet altijd
handelen naar onze impulsen of verlangens, omdat we gebonden zijn aan de
verwachtingen en afspraken die binnen de samenleving gelden.
Het is belangrijk om te beseffen dat deze balans tussen vrijheid en bescherming niet
alleen extern speelt, maar ook intern. In ieder mens schuilt een complexe innerlijke
wereld vol gevoelens, verlangens, onzekerheden en oordelen. Wanneer je als professional
in contact treedt met een jongere die je onderzoekt of begeleidt, doe je dat altijd vanuit je
eigen innerlijke wereld. Je persoonlijke ervaringen, overtuigingen en emoties kleuren
onbewust hoe je naar de ander kijkt en hoe je reageert op diens gedrag. Daarom is
zelfreflectie essentieel. Je moet je bewust zijn van je eigen waarden en normen, maar ook
van de oordelen die daaruit kunnen voortkomen. Alleen dan kun je werkelijk openstaan
voor de belevingswereld van de jongere. Want hoewel ieders omstandigheden anders
zijn, verschilt de innerlijke wereld van de jongere in essentie niet zoveel van die van jou.
Ook hij of zij heeft te maken met emoties als angst, schaamte, verlangen en boosheid.
Door dit te erkennen, ontstaat ruimte voor oprechte verbinding en begrip.
Het contact met de jongere is dus niet slechts een professionele handeling, maar ook een
ontmoeting tussen twee mensen die elk hun eigen binnenwereld meebrengen. Door
bewust te blijven van deze dynamiek kun je met meer empathie, eerlijkheid en
zorgvuldigheid te werk gaan, en draag je bij aan een respectvolle en helende relatie
waarin groei mogelijk wordt.
De contouren van het geweten
Het geweten is een innerlijke psychische functie die mensen helpt om onderscheid te
maken tussen goed en kwaad, en om hun eigen gedrag te beoordelen in relatie tot hun
waarden, normen en identiteit. Het geweten fungeert als een soort innerlijk kompas dat
ons richting geeft in morele keuzes: het helpt ons om te handelen op een manier die
overeenkomt met wie we willen zijn en wat we als juist beschouwen. Een jongere leeft
immers niet in een individueel vacuüm, maar bevindt zich voortdurend in relatie tot zijn
omgeving. Hij moet zich telkens opnieuw verhouden tot anderen, tot ouders,
leeftijdsgenoten, leraren en de samenleving als geheel.
De meeste mensen deugen omdat ze ervoor kiezen moreel juist te handelen. Toch heeft
ieder mens, dus ook iedere jongere, innerlijk ook egocentrische of zelfs amorele
, 3
MORELE ONTWIKKELING EN DELINQUENTIE
gedachten en fantasieën, en zou hij in principe ook voor die kant kunnen kiezen. De
uitkomst van die keuze, of iemand kiest voor moreel gedrag of voor zelfzuchtig of
schadelijk gedrag, wordt beïnvloed door drie belangrijke psychische domeinen: empathie,
zelfbewuste emoties en moraliteit.
1. Empathie: Het eerste domein dat de morele afweging beïnvloedt, is het
vermogen tot empathie. Empathie houdt in dat een jongere kan aanvoelen of
begrijpen wat een ander beleeft en daar rekening mee kan houden in zijn eigen
handelen. Het vormt de basis van moreel gedrag, omdat het inzicht biedt in de
gevolgen van eigen daden voor anderen. De ontwikkeling van empathie hangt
nauw samen met de gehechtheidsstijl van de jongere; een veilige hechting maakt
het makkelijker om anderen te zien als mensen met gevoelens en behoeften die
ertoe doen. Daarnaast speelt het concept van self-as-agent een belangrijke rol: het
besef dat je zelf invloed hebt op wat er gebeurt en dat jouw handelen betekenis
heeft voor de ander.
2. Zelfbewuste emoties: Het tweede domein betreft de zelfbewuste emoties, zoals
schuld, schaamte en trots. Deze emoties ontstaan wanneer een jongere zichzelf
en zijn gedrag kan bekijken vanuit het perspectief van een ander. Ze zijn nauw
verbonden met de ontwikkeling van de theory of mind, het vermogen om te
begrijpen dat anderen gedachten en gevoelens hebben die kunnen verschillen van
die van jezelf. Naarmate het zelfgevoel sterker wordt, groeit ook het vermogen om
deze emoties te ervaren. Schuld kan bijvoorbeeld aanzetten tot herstelgedrag,
terwijl schaamte kan leiden tot terugtrekking of reflectie. Zelfbewuste emoties
vormen daarmee een belangrijk regulerend mechanisme binnen het geweten.
3. Moraliteit: Het derde domein is moraliteit. Naarmate een kind ouder wordt,
ontwikkelt het vermogen tot logisch en abstract denken. Hierdoor kan het niet
alleen regels volgen omdat een volwassene dat zegt, maar ook begrijpen waarom
die regels bestaan. De jongere leert de waarden en normen van zijn cultuur beter
onthouden en toe te passen. Deze morele ontwikkeling wordt beïnvloed door
opvoeding, sociale interacties en cognitieve rijping, en vormt een cruciaal
fundament voor het kunnen maken van weloverwogen morele keuzes.
Functie en werking van het geweten
Het geweten kan dus worden opgevat als een psychische functie die voortdurend
controleert of de zelfwaardering van een persoon in evenwicht blijft. Kernachtig
geformuleerd: past wat ik doe, denk of fantaseer bij wie ik wil zijn, bij hoe ik mijn
identiteit ervaar? Wanneer het handelen in overeenstemming is met het zelfbeeld,
versterkt dat de zelfwaardering en ervaren we gevoelens van trots. Wanneer het
handelen juist afwijkt van het gewenste zelfbeeld, ontstaat schaamte of schuld en raakt
de zelfwaardering verstoord. Het geweten gaat dus over de vraag of de eigen identiteit
en zelfwaardering in een specifieke situatie in gevaar zijn.
Het uitgangspunt is dat mensen, bewust of onbewust, streven naar het behoud van een
stabiele zelfwaardering. Zolang die binnen de vertrouwde marge van het gebruikelijke
evenwicht blijft, staat het geweten in een soort sluimerstand. We merken dan niet dat er
op de achtergrond voortdurend een evaluatie van ons gedrag plaatsvindt. Maar net als de
thermostaat van een verwarmingssysteem pas reageert wanneer de temperatuur afwijkt
van de ingestelde norm, wordt het geweten pas actief wanneer we iets doen, denken of
fantaseren dat onze zelfwaardering merkbaar verandert. Dat het geweten actief is
geworden, merken we aan het opkomen van zelfbewuste emoties zoals schaamte, schuld
of trots. Deze emoties worden ‘zelfbewust’ genoemd omdat ze ontstaan wanneer het zelf
wordt geëvalueerd. Hoe moeilijker iemand deze emoties kan reguleren, des te meer
