STAATSRECHT
INHOUDSOPGAVE
Deel 1: Het grondplan ..................................................................................................................................................................................................... 5
Hoofdstuk 1: Overzicht van de staatsrechtelijke principes ............................................................................................................................... 5
1.1 België is een grondwettelijke staat ......................................................................................................................................................... 5
1.2 België is een democratie ........................................................................................................................................................................... 6
1.3 België is een rechtsstaat ............................................................................................................................................................................ 7
1.4 België is gebaseerd op een scheiding der machten ............................................................................................................................ 8
1.5 België is een federaal systeem ................................................................................................................................................................. 8
1.6 België is een monarchie ..........................................................................................................................................................................10
1.7 België is een sociale welvaartstaat........................................................................................................................................................11
1.8 België is een duurzame staat (art. 7 GW) ..........................................................................................................................................11
Hoofdstuk 2: Overzicht van de staatsrechtelijke instellingen .........................................................................................................................12
2.1 Het federale parlement ................................................................................................................................................................................12
2.2 De koning .........................................................................................................................................................................................................20
2.3 De regering ......................................................................................................................................................................................................22
2.4 Het statuut van parlementsleden, ministers en staatssecretarissen ..................................................................................................26
2.5 Rechtscolleges .................................................................................................................................................................................................29
Hoofdstuk 3: Fundamentele rechten en vrijheden – beginselen ....................................................................................................................34
3.1 Grondrechten in de Belgische Grondwet van 1831 ..............................................................................................................................34
3.2 Categorieën van grondrechten ...................................................................................................................................................................35
3.3 Bronnen en beschermingsmechanismes ...................................................................................................................................................40
3.4 De werking van grondrechten ....................................................................................................................................................................43
3.5 Misbruik van grondrechten ..........................................................................................................................................................................47
3.6 Derogatie van grondrechten .......................................................................................................................................................................47
Deel 2: Constitutionalisme ...........................................................................................................................................................................................48
Hoofdstuk 4: Bronnen van Staatsmacht en burgerschapsmodellen ..............................................................................................................48
4.1 Soevereiniteitsmodellen: nationale soevereiniteit, volkssoevereiniteit en paritaire democratie ...............................................48
4.2 Een pluralistisch burgerschapsmodel .........................................................................................................................................................50
4.3 Een corporatistisch burgerschapsmodel ...................................................................................................................................................50
4.4 Toepassing op het referendum ...................................................................................................................................................................51
4.5 Toepassing op het genderquota .................................................................................................................................................................52
Hoofdstuk 5: Bronnen van grondwettelijk recht ...............................................................................................................................................55
5.1 De grondwet....................................................................................................................................................................................................55
5.2 Grondwettelijke gewoonten en conventie ..............................................................................................................................................56
5.3 Intra/supra-nationaal recht als bron van Belgisch grondwettelijk recht ...........................................................................................57
Hoofdstuk 6: De verhouding tussen grondwet en internationaal recht ......................................................................................................59
6.1 Het principe: de voorrang van internationaal en supranationaal recht op de grondwet .............................................................59
6.2 Voorwaarde: de rechtmatige aansluiting bij de internationale/supranationale rechtsorde .........................................................60
6.3 Uitzondering op de voorrang voor grondrechten .................................................................................................................................60
1
, 6.4 Beperkingen op de voorrang van EU-recht vanuit een grondwettelijk pluralisme-visie ..............................................................61
Hoofdstuk 7: De handhaving van de grondwet ..................................................................................................................................................62
7.1 Ontwikkelingen die de wet niet langer onschendbaar maken ............................................................................................................62
7.2 Het mandaat van het grondwettelijk Hof .................................................................................................................................................62
7.3 de ‘political questions’ doctrine ..................................................................................................................................................................65
7.4 Rechtszekerheid ..............................................................................................................................................................................................65
Hoofdstuk 8: Staatsnoodrecht ................................................................................................................................................................................67
8.1 Modellen voor constitutionele strategieën ..............................................................................................................................................67
8.2 Toepassing op België .....................................................................................................................................................................................68
Deel 3: Democratie ........................................................................................................................................................................................................70
Hoofdstuk 9: Institutionele kenmerken van de Belgische representatieve democratie ..........................................................................70
9.1 Het kiessysteem ..............................................................................................................................................................................................70
9.2 De verhouding tussen parlement en regering: het vertrouwensbeginsel ........................................................................................73
Hoofdstuk 10: De inrichting van de consensusdemocratie .............................................................................................................................77
10.1 Het federale niveau ......................................................................................................................................................................................77
10.2 De Brusselse instellingen ............................................................................................................................................................................78
Hoofdstuk 11: Democratische grondrechten en de weerbare democratie ...............................................................................................81
11.1 Democratische grondrechten ...................................................................................................................................................................81
11.2 De delegatie van de wetgevende bevoegdheid .....................................................................................................................................84
11.3 Het gelijkheidsbeginsel en de neutraliteit van de staat .......................................................................................................................88
11.4 De weerbare democratie ...........................................................................................................................................................................91
Deel 4: de rechtsstaat ....................................................................................................................................................................................................93
Hoofdstuk 12: De hiërarchie van de normen .....................................................................................................................................................93
12.1 Hiërarchische verhoudingen ......................................................................................................................................................................93
12.2 De hiërarchie der normen vs. het democratisch principe ................................................................................................................95
Hoofdstuk 13: Het rechtszekerheidbeginsel en de algemeenheid van de wet ...........................................................................................98
13.1 Het rechtszekerheidbeginsel .....................................................................................................................................................................98
13.2 De algemeenheid van de wet ....................................................................................................................................................................98
Hoofdstuk 14: Rechtsbescherming – de rechterlijke toetsing van formele wetten ............................................................................... 101
14.1 De ontwikkeling naar een systeem va rechterlijke toetsing van wetten in België ................................................................... 101
14.2 Democratische waarborgen in het systeem van rechterlijke toetsing van wetten .................................................................. 104
14.3 Juridisch pluralisme ................................................................................................................................................................................... 107
Deel 5: Scheiding der machten ................................................................................................................................................................................. 109
Hoofdstuk 15: De onafhankelijkheid en onpartijdigheid van de rechter .................................................................................................. 109
15.1 De onafhankelijkheid en onpartijdigheid van de rechters in het Grondwettelijk Hof ............................................................ 109
15.2 Controle op de rechterlijke macht....................................................................................................................................................... 110
15.3 De aansprakelijkheid van magistraten .................................................................................................................................................. 110
Hoofdstuk 16: De aansprakelijkheid van de wetgever .................................................................................................................................. 112
Hoofdstuk 17: Rechterlijk activisme................................................................................................................................................................... 113
Deel 6: Federalisme ..................................................................................................................................................................................................... 115
Hoofdstuk 18: De ontwikkeling van de Belgische eenheidsstaat naar een federaal systeem .............................................................. 115
2
, 18.1 De Belgische eenheidsstaat: een reactie tegen de taalpolitiek van Willem I ............................................................................. 115
18.2 Democratisering en Vlaamse ontvoogding: naar taalwetten en taalgebieden ........................................................................... 115
18.3 Naar een federale staat............................................................................................................................................................................ 116
18.4 De zes Staatshervormingen .................................................................................................................................................................... 116
18.5 Chronologisch overzicht ......................................................................................................................................................................... 117
18.6 Naar een nieuwe staatshervorming (?) ................................................................................................................................................ 118
Hoofdstuk 19: Basismodel en evoluties – de entiteiten ................................................................................................................................ 119
19.1 Het basismodel: 3 gemeenschappen en 3 gewesten ........................................................................................................................ 119
19.2 Evoluties in het basismodel: assymetrische verschuivingen ............................................................................................................ 122
Hoofdstuk 20: Basismodel en evoluties – de instellingen ............................................................................................................................. 124
20.1 Basismodel: parlementen en regeringen .............................................................................................................................................. 124
20.2 Evoluties op basis van sub-nationale grondwetgevende autonomie ............................................................................................ 128
Hoofdstuk 21: Basismodel en evoluties – De bevoegdheden...................................................................................................................... 134
21.1 Lexicon van de bevoegdheidstechnieken ............................................................................................................................................ 134
21.2 Basismodel: het dogma van autonomie, nevenschikking en exclusiviteit .................................................................................... 135
21.3 Evoluties naar een meer flexibele invulling van bevoegdheden ..................................................................................................... 140
Hoofdstuk 22: Is België een federaal systeem? ................................................................................................................................................ 143
22.1 België is een federaal systeem ................................................................................................................................................................ 143
22.2 Is België een federatie? → de klassieke benadering ......................................................................................................................... 143
22.3 Is België een federatie? → de dynamische benadering .................................................................................................................... 144
22.4 Is België een confederatie? ...................................................................................................................................................................... 145
Hoofdstuk 23: Waarheen met België................................................................................................................................................................. 146
23.2.1 België is een instabiel federaal systeem ............................................................................................................................................ 146
23.2.2 Valt België uiteen? .................................................................................................................................................................................. 147
23.2.3 Waarheen gaat België? .......................................................................................................................................................................... 148
Juridische knelpunten ............................................................................................................................... Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.
Juridisch knelpunt 1 → zijn parlementszetels van de partij of van de gekozene? ........... Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.
Juridisch knelpunt 2 → wat houdt de consensusregel precies in? ...................................... Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.
Juridisch knelpunt 3 → wat betekent de voorrang van de taal volgens het territorialiteitsbeginsel voor
faciliteitengemeenten? .................................................................................................................... Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.
Juridisch knelpunt 4 → welke drempel legt het legaliteitsbeginsel op in tijden van crisis? ....................... Fout! Bladwijzer niet
gedefinieerd.
Juridisch knelpunt 5 → Tot hoever kan de preconstituante de grondwetgeverbinden Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.
Juridisch knelpunt 6......................................................................................................................... Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.
Juridisch knelpunt 7......................................................................................................................... Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.
Discussievragen ......................................................................................................................................... Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.
Discussievraag 1: Moet de procedure tot herziening van de Grondwet worden versoepeld? ................ Fout! Bladwijzer niet
gedefinieerd.
Discussievraag 2: Is er nood aan een crisisbepaling in de grondwet die in geval van een noodtoestand toelaat om af te
wijken van de grondwet en fundamentele rechten? ............................................................... Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.
Discussievraag 3: Wordt de stabiliteit van de federale regering gediend door de figuur van de legislatuurregering? ......... Fout!
Bladwijzer niet gedefinieerd.
3
, Discussievraag 4: Worden aan Vlamingen in Brussel te veel institutionele waarborgen gegeven in verhouding tot hun
electoraal gewicht? .......................................................................................................................... Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.
discussievraag 5: Maakt de Belgische regeling om ondemocratische partijen te weren onze democratie voldoende weerbaar?
.............................................................................................................................................................. Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.
Discussievraag 6: Biedt de Belgische regeling voor de toetsing van formele wetten een goed evenwicht tussen de principes
van rechtsstaat en democratie? ................................................................................................... Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.
discussievraag 7: Dienen de gemeenschappen en gewesten over meer constitutionele autonomie te beschikken binnen de
huidige context van de federale staat? ....................................................................................... Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.
Discussievraag 8: Leidt het Belgische federaliseringsproces onvermijdelijk tot separatisme? .................. Fout! Bladwijzer niet
gedefinieerd.
Begrippenlijst .............................................................................................................................................. Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.
4
INHOUDSOPGAVE
Deel 1: Het grondplan ..................................................................................................................................................................................................... 5
Hoofdstuk 1: Overzicht van de staatsrechtelijke principes ............................................................................................................................... 5
1.1 België is een grondwettelijke staat ......................................................................................................................................................... 5
1.2 België is een democratie ........................................................................................................................................................................... 6
1.3 België is een rechtsstaat ............................................................................................................................................................................ 7
1.4 België is gebaseerd op een scheiding der machten ............................................................................................................................ 8
1.5 België is een federaal systeem ................................................................................................................................................................. 8
1.6 België is een monarchie ..........................................................................................................................................................................10
1.7 België is een sociale welvaartstaat........................................................................................................................................................11
1.8 België is een duurzame staat (art. 7 GW) ..........................................................................................................................................11
Hoofdstuk 2: Overzicht van de staatsrechtelijke instellingen .........................................................................................................................12
2.1 Het federale parlement ................................................................................................................................................................................12
2.2 De koning .........................................................................................................................................................................................................20
2.3 De regering ......................................................................................................................................................................................................22
2.4 Het statuut van parlementsleden, ministers en staatssecretarissen ..................................................................................................26
2.5 Rechtscolleges .................................................................................................................................................................................................29
Hoofdstuk 3: Fundamentele rechten en vrijheden – beginselen ....................................................................................................................34
3.1 Grondrechten in de Belgische Grondwet van 1831 ..............................................................................................................................34
3.2 Categorieën van grondrechten ...................................................................................................................................................................35
3.3 Bronnen en beschermingsmechanismes ...................................................................................................................................................40
3.4 De werking van grondrechten ....................................................................................................................................................................43
3.5 Misbruik van grondrechten ..........................................................................................................................................................................47
3.6 Derogatie van grondrechten .......................................................................................................................................................................47
Deel 2: Constitutionalisme ...........................................................................................................................................................................................48
Hoofdstuk 4: Bronnen van Staatsmacht en burgerschapsmodellen ..............................................................................................................48
4.1 Soevereiniteitsmodellen: nationale soevereiniteit, volkssoevereiniteit en paritaire democratie ...............................................48
4.2 Een pluralistisch burgerschapsmodel .........................................................................................................................................................50
4.3 Een corporatistisch burgerschapsmodel ...................................................................................................................................................50
4.4 Toepassing op het referendum ...................................................................................................................................................................51
4.5 Toepassing op het genderquota .................................................................................................................................................................52
Hoofdstuk 5: Bronnen van grondwettelijk recht ...............................................................................................................................................55
5.1 De grondwet....................................................................................................................................................................................................55
5.2 Grondwettelijke gewoonten en conventie ..............................................................................................................................................56
5.3 Intra/supra-nationaal recht als bron van Belgisch grondwettelijk recht ...........................................................................................57
Hoofdstuk 6: De verhouding tussen grondwet en internationaal recht ......................................................................................................59
6.1 Het principe: de voorrang van internationaal en supranationaal recht op de grondwet .............................................................59
6.2 Voorwaarde: de rechtmatige aansluiting bij de internationale/supranationale rechtsorde .........................................................60
6.3 Uitzondering op de voorrang voor grondrechten .................................................................................................................................60
1
, 6.4 Beperkingen op de voorrang van EU-recht vanuit een grondwettelijk pluralisme-visie ..............................................................61
Hoofdstuk 7: De handhaving van de grondwet ..................................................................................................................................................62
7.1 Ontwikkelingen die de wet niet langer onschendbaar maken ............................................................................................................62
7.2 Het mandaat van het grondwettelijk Hof .................................................................................................................................................62
7.3 de ‘political questions’ doctrine ..................................................................................................................................................................65
7.4 Rechtszekerheid ..............................................................................................................................................................................................65
Hoofdstuk 8: Staatsnoodrecht ................................................................................................................................................................................67
8.1 Modellen voor constitutionele strategieën ..............................................................................................................................................67
8.2 Toepassing op België .....................................................................................................................................................................................68
Deel 3: Democratie ........................................................................................................................................................................................................70
Hoofdstuk 9: Institutionele kenmerken van de Belgische representatieve democratie ..........................................................................70
9.1 Het kiessysteem ..............................................................................................................................................................................................70
9.2 De verhouding tussen parlement en regering: het vertrouwensbeginsel ........................................................................................73
Hoofdstuk 10: De inrichting van de consensusdemocratie .............................................................................................................................77
10.1 Het federale niveau ......................................................................................................................................................................................77
10.2 De Brusselse instellingen ............................................................................................................................................................................78
Hoofdstuk 11: Democratische grondrechten en de weerbare democratie ...............................................................................................81
11.1 Democratische grondrechten ...................................................................................................................................................................81
11.2 De delegatie van de wetgevende bevoegdheid .....................................................................................................................................84
11.3 Het gelijkheidsbeginsel en de neutraliteit van de staat .......................................................................................................................88
11.4 De weerbare democratie ...........................................................................................................................................................................91
Deel 4: de rechtsstaat ....................................................................................................................................................................................................93
Hoofdstuk 12: De hiërarchie van de normen .....................................................................................................................................................93
12.1 Hiërarchische verhoudingen ......................................................................................................................................................................93
12.2 De hiërarchie der normen vs. het democratisch principe ................................................................................................................95
Hoofdstuk 13: Het rechtszekerheidbeginsel en de algemeenheid van de wet ...........................................................................................98
13.1 Het rechtszekerheidbeginsel .....................................................................................................................................................................98
13.2 De algemeenheid van de wet ....................................................................................................................................................................98
Hoofdstuk 14: Rechtsbescherming – de rechterlijke toetsing van formele wetten ............................................................................... 101
14.1 De ontwikkeling naar een systeem va rechterlijke toetsing van wetten in België ................................................................... 101
14.2 Democratische waarborgen in het systeem van rechterlijke toetsing van wetten .................................................................. 104
14.3 Juridisch pluralisme ................................................................................................................................................................................... 107
Deel 5: Scheiding der machten ................................................................................................................................................................................. 109
Hoofdstuk 15: De onafhankelijkheid en onpartijdigheid van de rechter .................................................................................................. 109
15.1 De onafhankelijkheid en onpartijdigheid van de rechters in het Grondwettelijk Hof ............................................................ 109
15.2 Controle op de rechterlijke macht....................................................................................................................................................... 110
15.3 De aansprakelijkheid van magistraten .................................................................................................................................................. 110
Hoofdstuk 16: De aansprakelijkheid van de wetgever .................................................................................................................................. 112
Hoofdstuk 17: Rechterlijk activisme................................................................................................................................................................... 113
Deel 6: Federalisme ..................................................................................................................................................................................................... 115
Hoofdstuk 18: De ontwikkeling van de Belgische eenheidsstaat naar een federaal systeem .............................................................. 115
2
, 18.1 De Belgische eenheidsstaat: een reactie tegen de taalpolitiek van Willem I ............................................................................. 115
18.2 Democratisering en Vlaamse ontvoogding: naar taalwetten en taalgebieden ........................................................................... 115
18.3 Naar een federale staat............................................................................................................................................................................ 116
18.4 De zes Staatshervormingen .................................................................................................................................................................... 116
18.5 Chronologisch overzicht ......................................................................................................................................................................... 117
18.6 Naar een nieuwe staatshervorming (?) ................................................................................................................................................ 118
Hoofdstuk 19: Basismodel en evoluties – de entiteiten ................................................................................................................................ 119
19.1 Het basismodel: 3 gemeenschappen en 3 gewesten ........................................................................................................................ 119
19.2 Evoluties in het basismodel: assymetrische verschuivingen ............................................................................................................ 122
Hoofdstuk 20: Basismodel en evoluties – de instellingen ............................................................................................................................. 124
20.1 Basismodel: parlementen en regeringen .............................................................................................................................................. 124
20.2 Evoluties op basis van sub-nationale grondwetgevende autonomie ............................................................................................ 128
Hoofdstuk 21: Basismodel en evoluties – De bevoegdheden...................................................................................................................... 134
21.1 Lexicon van de bevoegdheidstechnieken ............................................................................................................................................ 134
21.2 Basismodel: het dogma van autonomie, nevenschikking en exclusiviteit .................................................................................... 135
21.3 Evoluties naar een meer flexibele invulling van bevoegdheden ..................................................................................................... 140
Hoofdstuk 22: Is België een federaal systeem? ................................................................................................................................................ 143
22.1 België is een federaal systeem ................................................................................................................................................................ 143
22.2 Is België een federatie? → de klassieke benadering ......................................................................................................................... 143
22.3 Is België een federatie? → de dynamische benadering .................................................................................................................... 144
22.4 Is België een confederatie? ...................................................................................................................................................................... 145
Hoofdstuk 23: Waarheen met België................................................................................................................................................................. 146
23.2.1 België is een instabiel federaal systeem ............................................................................................................................................ 146
23.2.2 Valt België uiteen? .................................................................................................................................................................................. 147
23.2.3 Waarheen gaat België? .......................................................................................................................................................................... 148
Juridische knelpunten ............................................................................................................................... Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.
Juridisch knelpunt 1 → zijn parlementszetels van de partij of van de gekozene? ........... Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.
Juridisch knelpunt 2 → wat houdt de consensusregel precies in? ...................................... Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.
Juridisch knelpunt 3 → wat betekent de voorrang van de taal volgens het territorialiteitsbeginsel voor
faciliteitengemeenten? .................................................................................................................... Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.
Juridisch knelpunt 4 → welke drempel legt het legaliteitsbeginsel op in tijden van crisis? ....................... Fout! Bladwijzer niet
gedefinieerd.
Juridisch knelpunt 5 → Tot hoever kan de preconstituante de grondwetgeverbinden Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.
Juridisch knelpunt 6......................................................................................................................... Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.
Juridisch knelpunt 7......................................................................................................................... Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.
Discussievragen ......................................................................................................................................... Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.
Discussievraag 1: Moet de procedure tot herziening van de Grondwet worden versoepeld? ................ Fout! Bladwijzer niet
gedefinieerd.
Discussievraag 2: Is er nood aan een crisisbepaling in de grondwet die in geval van een noodtoestand toelaat om af te
wijken van de grondwet en fundamentele rechten? ............................................................... Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.
Discussievraag 3: Wordt de stabiliteit van de federale regering gediend door de figuur van de legislatuurregering? ......... Fout!
Bladwijzer niet gedefinieerd.
3
, Discussievraag 4: Worden aan Vlamingen in Brussel te veel institutionele waarborgen gegeven in verhouding tot hun
electoraal gewicht? .......................................................................................................................... Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.
discussievraag 5: Maakt de Belgische regeling om ondemocratische partijen te weren onze democratie voldoende weerbaar?
.............................................................................................................................................................. Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.
Discussievraag 6: Biedt de Belgische regeling voor de toetsing van formele wetten een goed evenwicht tussen de principes
van rechtsstaat en democratie? ................................................................................................... Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.
discussievraag 7: Dienen de gemeenschappen en gewesten over meer constitutionele autonomie te beschikken binnen de
huidige context van de federale staat? ....................................................................................... Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.
Discussievraag 8: Leidt het Belgische federaliseringsproces onvermijdelijk tot separatisme? .................. Fout! Bladwijzer niet
gedefinieerd.
Begrippenlijst .............................................................................................................................................. Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.
4
