PB1222-242814B
Biologische grondslagen:
neuropsychologie +
psychofarmacologie.
Samenvatting
,Inhoudsopgave
Thema 1 - Introductie ............................................................................................................................. 7
1.1 – Historische mijlpalen .................................................................................................................. 7
Boek: Hoofdstuk 1 - Wat is klinische neuropsychologie? .................................................................... 7
1.1 Inleiding.................................................................................................................................. 7
1.2 Klinische neuropsychologie in historisch perspectief ............................................................ 7
1.3 Moderne klinische neuropsychologie (na de tweede wereldoorlog) .................................. 10
1.4 Neuropsychologie in Nederland........................................................................................... 13
1.5 Opleiding in de klinische neuropsychologie......................................................................... 13
1.6 Tot besluit............................................................................................................................. 14
Brightspace vraag 1.1.1.3 .................................................................................................................. 14
1.2 – Neuropsychologische wetenschappelijke aanpak .................................................................... 14
Boek: Hoofdstuk 2 – Neuropsychologie: de wetenschappelijke methoden ...................................... 14
2.1 Inleiding ................................................................................................................................... 14
2.2 Vraagstelling ............................................................................................................................ 16
2.3 Onderzoeksopzet ..................................................................................................................... 16
2.4 Valorisatie en implementatie .................................................................................................. 21
2.5 Tot besluit ................................................................................................................................ 22
Miller, N. (2018, 24 januari). Double Dissociations [Video]. YouTube ............................................... 22
Brightspace vragen ............................................................................................................................ 23
1.3 – Neuropsychologische praktijk ................................................................................................... 23
Boek: Hoofdstuk 3 – Neuropsychologie in de praktijk....................................................................... 23
3.2 Werkveld.................................................................................................................................. 23
3.3 Diagnostiek .............................................................................................................................. 25
3.4 Behandeling ............................................................................................................................. 28
3.5 Multidisciplinaire samenwerking............................................................................................. 28
3.6 Positie en professionele ontwikkeling ..................................................................................... 28
Brightspace vragen ........................................................................................................................ 28
Boek: Hoofdstuk 5 - Plasticiteit, herstel en neuropsychologische revalidatie ................................... 29
5.2 Herstel en plasticiteit ............................................................................................................... 29
5.3 Neuropsychologische behandeling.......................................................................................... 32
5.4 Tot besluit ................................................................................................................................ 34
Brightspace vragen ............................................................................................................................ 35
Boek: Hoofdstuk 4 – Beeldvorming van de hersenen ....................................................................... 35
4.1 Inleiding ................................................................................................................................... 35
1
, 4.2 Radiologische beeldvorming ................................................................................................... 36
4.3 Nucleaire beeldvorming .......................................................................................................... 41
4.4 Neurofysiologisch onderzoek .................................................................................................. 42
4.5 Recente en toekomstige ontwikkelingen................................................................................. 43
Brightspace vragen ............................................................................................................................ 43
Het Brein deel 1: Prof. dr Erik Scherder in De Wereld Draait Door University .................................. 45
Brightspace vragen ............................................................................................................................ 45
Figuren A t/m I van tekstboek ............................................................... Error! Bookmark not defined.
Thema 2 – Psychofarmacologie ............................................................................................................ 46
2.1 Wat zijn psychofarmaca? ......................................................................................................... 46
PDF – Kenemans: Hoofdstuk 1 (Wat zijn psychofarmaca?) ............................................................... 46
Brightspace vragen ............................................................................................................................ 52
2.2 Neurotransmissie..................................................................................................................... 54
PDF – Kenemans: Hoofdstuk 4 (Neurotransmissie) ........................................................................... 54
Brightspace vragen ............................................................................................................................ 60
2.3 Principes van psychofarmacologie .......................................................................................... 61
PDF – Kenemans: Hoofdstuk 5 (Principes van psychofarmacologie)................................................. 61
Brightspace vragen ............................................................................................................................ 67
2.4 Afhankelijkheid ........................................................................................................................ 71
PDF – Kenemans: Hoofdstuk 11 (Afhankelijkheid) ............................................................................ 71
Brightspace vragen ............................................................................................................................ 74
Thema 3 – Functiedomeinen ................................................................................................................ 75
3.1 Waarnemen ............................................................................................................................. 75
Boek: Hoofdstuk 6 – Waarneming ..................................................................................................... 75
6.1 Inleiding................................................................................................................................ 75
6.2 Visuele perceptie ..................................................................................................................... 76
6.3 Auditieve perceptie ................................................................................................................. 81
6.4 Lichamelijke perceptie ............................................................................................................. 83
6.5 Smaak- en reukperceptie ......................................................................................................... 84
Brightspace vragen ............................................................................................................................ 85
Het Brein deel 2: Prof. dr Erik Scherder in De Wereld Draait Door University .................................. 88
Het Brein deel 3: Prof. dr Erik Scherder in De Wereld Draait Door University .................................. 89
Brightspace vragen ............................................................................................................................ 91
3.2 Geheugen ................................................................................................................................ 93
Boek: Hoofdstuk 7 – Geheugen ......................................................................................................... 93
2
, 7.1 Inleiding ................................................................................................................................... 93
7.2 Meerdere geheugensystemen ................................................................................................. 94
7.3 Geheugen en vooruitblikken op de toekomst ....................................................................... 100
7.4 De neuronale basis van het geheugen: van neuron naar netwerk........................................ 101
7.5 Geheugenklachten vs. Geheugenstoornissen ....................................................................... 101
Brightspace vragen .......................................................................................................................... 103
Paragraaf 6.6 – Normering en testreferentie .............................................................................. 107
3.3 Taal......................................................................................................................................... 110
Boek: Hoofdstuk 8 – Taal en spraak................................................................................................. 110
8.2 Taal, spraak en verbale communicatie .................................................................................. 110
8.3 De psychologie van taal ......................................................................................................... 111
8.4 Stoornissen en dissociaties .................................................................................................... 114
8.5 Functionele neuroanatomie van taal..................................................................................... 118
8.6 Tot besluit .............................................................................................................................. 119
Brightspace vragen .......................................................................................................................... 119
3.4 Aandacht en executieve functies ........................................................................................... 123
Boek: Hoofdstuk 9 – Aandacht en executief functioneren .............................................................. 123
9.1 Inleiding ................................................................................................................................. 123
9.2 Aandacht................................................................................................................................ 123
9.3 Executieve functies ................................................................................................................ 125
9.4 Executieve functies: unitair of fractionair.............................................................................. 126
9.5 De neuroanatomie van aandacht en executieve functies ..................................................... 127
9.6 Het meten van aandacht en executief functioneren ............................................................. 128
9.7 Stoornissen in aandacht en executief functioneren .............................................................. 130
9.8 Tot besluit .............................................................................................................................. 130
Brightspace vragen .......................................................................................................................... 130
3.5 Intelligentie ............................................................................................................................ 135
Boek: Hoofdstuk 12 – Intelligentie .................................................................................................. 135
12.1 Inleiding ............................................................................................................................... 135
12.2 Theorieën over intelligentie ................................................................................................ 135
12.3 Bepalen van intelligentie ..................................................................................................... 140
Brightspace vragen .......................................................................................................................... 143
Artikel: Weems, S. (2018). People are becoming less smart. What can we do about it? Psychology
Today................................................................................................................................................ 144
Brightspace vragen .......................................................................................................................... 145
3
,Thema 4 - Neuropsychologische ziektebeelden ............................................................................... 146
4.1 – vasculaire aandoeningen ........................................................................................................ 146
Boek: Hoofstuk 13 – Vasculaire cognitieve stoornissen .................................................................. 146
13.1 Inleiding ............................................................................................................................... 146
13.2 Vasculaire cognitieve stoornissen........................................................................................ 146
13.3 Epidemiologie ...................................................................................................................... 147
13.4 Etiologie herseninfarct en hersenbloeding.......................................................................... 147
13.5 Acute en chronische gevolgen ............................................................................................. 149
13.6 Neuropsychologische gevolgen ........................................................................................... 149
13.7 Niet-cognitieve gevolgen ..................................................................................................... 154
Brightspace vragen .......................................................................................................................... 154
4.2 – traumatisch hersenletsel ........................................................................................................ 156
Boek: Hoofstuk 14 - Traumatisch hersenletsel ............................................................................... 156
14.1 Inleiding ............................................................................................................................... 156
14.2 Klinisch beeld ....................................................................................................................... 157
14.3 Pathofysiologie .................................................................................................................... 158
14.4 Epidemiologie ...................................................................................................................... 159
14.5 Neuropsychologische gevolgen en herstel .......................................................................... 160
14.6 Middelzwaar tot ernstig traumatisch hersenletsel.............................................................. 160
14.7 Licht traumatisch hersenletsel............................................................................................. 161
Brightspace vragen .......................................................................................................................... 163
Hoofdstuk 15.6 Whiplash van het tekstboek Klinische Neuropsychologie (2018) (Traumatisch
hersenletsel - Sven Stapert en Joke Spikman). ................................................................................ 165
Brightspace vragen .......................................................................................................................... 166
4.3 – epilepsie.................................................................................................................................. 166
Boek: Hoofdstuk 15 – Epilepsie ....................................................................................................... 168
15.1 Inleiding ............................................................................................................................... 168
15.2 Klinisch beeld ....................................................................................................................... 168
15.3 Etiologie epilepsie................................................................................................................ 171
15.4 Epidemiologie ...................................................................................................................... 172
15.5 Behandeling epilepsie ......................................................................................................... 172
15.6 Neuropsychologische gevolgen van epilepsie ..................................................................... 176
15.7 Tot besluit ............................................................................................................................ 182
Brightspace vragen .......................................................................................................................... 182
4.4 – dementie................................................................................................................................. 184
4
,Boek: Hoofdstuk 19 - De ziekte van alzheimer ............................................................................... 184
19.1 Inleiding ............................................................................................................................... 184
19.2 Etiologie en neuropathologie .............................................................................................. 187
19.3 Klinisch en neuropsychologisch profiel ............................................................................... 189
19.4 Medicamenteuze behandeling ............................................................................................ 194
Boek: Hoofdstuk 20 - Spectrum frontotemporale dementie.......................................................... 195
20.1 Inleiding ............................................................................................................................... 195
20.2 Etiologie en neuropathologie .............................................................................................. 200
20.3 Cognitieve stoornissen ........................................................................................................ 201
Brightspace vragen .......................................................................................................................... 202
4.5 – Parkinson ................................................................................................................................ 204
Boek: Hoofstuk 21: Het parkinsonspectrum ................................................................................... 204
21.1 Inleiding ............................................................................................................................... 204
21.2 Klinisch beeld ....................................................................................................................... 205
21.3 Etiologie en neuropathologie .............................................................................................. 206
21.4 Diagnostiek .......................................................................................................................... 208
21.5 Behandeling ......................................................................................................................... 209
21.6 Cognitieve stoornissen ........................................................................................................ 210
Brightpace vragen............................................................................................................................ 214
4.6 – Autismespectrumstoornis ...................................................................................................... 216
PDF Harker, Stone & Stone (2014). p. 1 t/m 4 ................................................................................. 217
pp. 665 t/m 666 en figuur 51.1 op p. 667 uit Le Couteur en Szatmari (2015) ................................ 219
PDF oude druk Tekstboek Klinische Neuropsychologie hoofdstuk 26 ............................................. 220
26.1 Inleiding ............................................................................................................................... 220
26.2 Classificatie .......................................................................................................................... 221
26.3 Klinisch beeld ....................................................................................................................... 221
26.4 Epidemiologie ...................................................................................................................... 222
26.5 Etiologie en neuropathologie .............................................................................................. 222
26.6 Cognitieve verklaringsmodellen .......................................................................................... 224
26.7 ASS – één aandoening? ....................................................................................................... 226
26.8 Tot besluit ............................................................................................................................ 226
Brightspace vragen .......................................................................................................................... 226
4.7 – ADHD ...................................................................................................................................... 230
Bhullar, A., Kumar, K., & Anand, A. (2023). ADHD and neuropsychology: developmental
perspective, assessment, and interventions. Annals of Neurosciences, 30(1), 5-7.Bhullar et al.,
2023.pdf ...................................................................................................................................... 230
5
, Núñez-Jaramillo, L., Herrera-Solís, A., & Herrera-Morales, W. V. (2021). ADHD: Reviewing the
causes and evaluating solutions. Journal of personalized medicine, 11(3), 166. Núñez-Jaramillo et
al., 2021.pdf ................................................................................................................................. 231
Sonuga-Barke, E. J., Becker, S. P., Bölte, S., Castellanos, F. X., Franke, B., Newcorn, J. H., ... &
Simonoff, E. (2023). Annual Research Review: Perspectives on progress in ADHD science–from
characterization to cause. Journal of child psychology and psychiatry, 64(4), 506-532. Sonuga-
Barke et al. 2021 .......................................................................................................................... 233
Hinshaw, S. P., Nguyen, P. T., O’Grady, S. M., & Rosenthal, E. A. (2022). Annual Research Review:
Attention-deficit/hyperactivity disorder in girls and women: underrepresentation, longitudinal
processes, and key directions. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 63(4), 484-
496. Hinshaw et al., 2022 .pdf ..................................................................................................... 236
Brightspace vragen .......................................................................................................................... 238
4.8 – Alcoholgerelateerde cognitieve stoornissen .......................................................................... 247
Boek: Hoofdstuk 18: Alcoholgerelateerde cognitieve stoornissen.................................................. 247
18.1 Inleiding ............................................................................................................................... 247
18.2 Stoornis in het gebruik van alcohol ..................................................................................... 247
18.3 Alcoholgerelateerde cognitieve stoornissen ....................................................................... 248
18.4 Acute effecten van alcoholmisbruik .................................................................................... 249
18.5 Chronische effecten van alcoholmisbruik............................................................................ 249
18.6 Oorzaken van de neurologische en neuropsychologische gevolgen van chronisch
alcoholmisbruik ........................................................................................................................... 250
18.7 Herstel na het stoppen van alcoholgebruik ......................................................................... 251
18.8 Wernicke-encefalopathie..................................................................................................... 252
18.9 Het syndroom van korsakov ................................................................................................ 253
18.10 Alcoholdementie ............................................................................................................... 255
Brightspace vragen .......................................................................................................................... 255
PDF Neuropsychologische diagnostiek en cognitieve functies bij alcoholabstinentie .................... 256
Brightspace vragen .......................................................................................................................... 258
Verklarende woordenlijst ................................................................................................................ 259
6
,Thema 1 - Introductie
1.1 – Historische mijlpalen
Al in de klassieke oudheid waren filosofen ervan overtuigd dat er een nauwe samenhang bestaat
tussen de hersenen en gedrag. Je leest daarover bij Hippocrates en Galenus. Vanaf de zeventiende
eeuw hebben mensen als Descartes, Gall, Broca, Wernicke en Charcot een bijdrage geleverd aan het
veld van de psychologie.
In het midden van de twintigste eeuw was Aleksandr Luria een van de belangrijkste personen in de
psychologie. Zijn ideeën zijn van grote invloed geweest op de hedendaagse neuropsychologie.
Boek: Hoofdstuk 1 - Wat is klinische neuropsychologie?
1.1 Inleiding
Neuropsychologie = het wetenschapsgebied waarin de samenhang tussen gedrag en de werking van
de hersenen wordt bestudeerd. Dit gedrag bestaat uit waarneembare acties en reactie ( = overt
gedrag), maar ook uit innerlijke mentale processen zoals denken (cognitie) en voelen (emotie).
In de neuropsychologie worden denkprocessen aangeduid als cognitieve functies.
De neuropsychologie is gericht op het onderzoeken van de relatie tussen neurale structuren of
processen en cognitieve functies, emoties of waarneembaar gedrag.
De neuropsycholoog is een gedragswetenschapper.
Sinds de jaren 70 kwam de ontwikkeling van de klinische neuropsychologie als zelfstandig discipline
op gang. Theoretische kennis over cognitieve functies en emoties werd uitgebreid met de toepassing
in de klinische praktijk, de indicatiestelling bij, behandeling van en zorg voor mensen met
hersendisfuncties.
De klinisch psycholoog meet de hersenen niet zelf.
Veronderstelling: beschadiging in hersenen ( = lesie) leidt tot een stoornis in een bepaalde cognitieve
functie.
Bij een herseninfarct in de linker (taaldominante) hemisfeer ontstaat bijv. vaak een taalstoornis.
Omdat bij aandoeningen de beschadiging in de hersenen vaak niet aantoonbaar is, spreken we van:
hersendisfuncties die kunnen leiden tot cognitieve functiestoornissen. Worden onderzocht d.m.v.
neuropsychologisch onderzoek.
Cognitieve klachten kunnen ook voorkomen vanuit lichamelijke ziekten.
1.2 Klinische neuropsychologie in historisch perspectief
Klinische neuropsychologie komt voort uit het denken in de filosofie en het empirisch onderzoek naar
de menselijke geest en de relatie met de hersenen, de lokalisatie van ‘de geest’ en diverse functies,
en het zoeken naar methoden om dit vraagstuk te onderzoeken.
Klassieke oudheid:
- Hersenen spelen een rol bij mentale functies
- Hippocrates: hield als eerste de hersenen verantwoordelijk voor het intellect, de zintuigen,
kennis en emoties → was toen revolutionair, omdat de leidende gedachte was dat
(afwijkend) gedrag ontstond onder invloed van bovennatuurlijke krachten (zoals goden en
demonen).
7
, - Het idee dat hersenen een centrale rol speelden was niet algemeen geaccepteerd.
- Aristoteles: ‘de zeten van de ziel’ bevindt zich in het hart, hersenen is een orgaan van weinig
belang.
- Eerste onderzoek naar de anatomische structuur van de hersenen vindt plaats
- Herophilus: onderzocht de hersenen van mensen na het overlijden. Hij zag: met vocht
gevulde holtes in de hersenen (ventrikels) en beredeneerde dat de waarneming, het
begrijpen het geheugen zich moesten bevinden in deze holtes die hij ‘cellen’ noemde →
‘celtheorie’ of ‘ventrikelleer’. Bleef tot de 18e eeuw de gangbare theorie. → deze vroege
wetenschappers zagen de hersenen als één algemeen systeem van informatieverwerking.
Franse filosoof René Descartes (1596 – 1650)
- Bovenstaande visie veranderde door invloed Descartes. Hij formuleerde een dualistisch
standpunt waarbij de ratio (geest) gescheiden bestaat van het lichaam. Descartes zag de
geest ook als een ongedeelde immateriële eenheid, maar deze bevond zich wel op een
specifieke plaats in de hersenen: in de pijnappelklier (epifyse), midden tussen de twee
hersenenhelften in.
Duitse arts: Franz Joseph Gall (1758 – 1828)
- Grote stap in de richting van differentiatie van mentale functies en de lokalisatie in de
hersenen.
- Centraal stond: Een van de eerste die zei: de mens bezit verschillende hogere mentale
functies en die functies zijn onafhankelijk van elkaar terug te voeren op specifieke, zelfstandig
functionerende delen van de hersenen die zich aan de buitenzijde van de hersenen (de
cortex) bevinden. Aan de hand van uitstulpingen (knobbels) op de scheden was af te lezen
hoe goed een bepaalde functie ontwikkeld was → ontstaan termen: ‘wiskundeknobbel’ en
‘talenknobbel’. Dit werd de leer van de frenologie (tegenwoordig beschouwd als
pseudowetenschap) genoemd.
- Velen beschouwden het voorstel van Gall als materialistisch + geen plaats meer voor de ziel +
het inspecteren van de schedel voor mentale functies is absurd.
- Toch was het werk van Gall het begin van een bloeiende periode waarin de ideeën over de
relatie tussen hersenen en gedrag werden gevormd door beschrijvingen van patiënten met
cognitieve stoornissen door een hersenbeschadiging.
Franse arts: Paul Broca (1824-1880)
- Patiënt die alleen nog ‘tan’ kon zeggen (de patiënt kon taal begrijpen en er ook naar
handelen, alleen het produceren bleek beperkt): Broca voorspelde dat de
hersenbeschadiging in de frontale hersengebieden zou moeten zitten. Het gebied in de
linkerfrontaalkwab dat belangrijk bleek bij het spreken, noemen we het gebied van Broca.
Hiermee werd bevestigd: mentale functies zijn gelokaliseerd op een specifieke plek in de
hersenen.
- Na publicaties van Broca werden vele andere patiënten met taalstoornissen beschreven. Taal
bleek een samengesteld geheel van deelfuncties → leidde tot de ontwikkeling van functies-
en locatiemodellen voor de taal.
Duitse arts: Carl Wernicke (1848-1905)
- Onderzocht patiënten met taalstoornissen na een hersenbeschadiging.
- Hij omschreef het belang van de linkerfrontaalkwab bij het spreken, maar onderzocht zelf een
patiënt met een beschadiging van de linkertemporaalkwab (als gevolg van een beroerte) die
vloeiend kon spreken → Deze patiënt kon de woorden die hij sprak of hoorde echter niet
meer begrijpen. Dus: er is een cruciaal gebied in de hersenen voor het begrijpen van
woorden → het gebied van Wernicke.
8
, - Hiernaast stelde hij ook dat deze gebieden (verschillende taalcentra in de hersenen) via
verbindingsbanen in de hersenen met elkaar verbonden zijn. Schade aan deze
verbindingsbaan: leiden tot specifieke functiestoornissen → na beschadiging van de
verbindingsbanen tussen het gebied van Broca en het gebied van Wernicke ontstaat er een
specifiek syndroom waarbij een patiënt wel kan spreken en begrijpen, maar gesproken
woorden niet kan nazeggen (conductieafasie) → deze voorspelling bleek juist.
Duitsland: Heinrich Lissauer (1861-1891)
- Ontwikkelde een invloedrijk theoretisch model voor het onderzoeken van stoornissen in de
objectwaarneming: visuele agnosie. Lissauer onderzocht een 80-jarige patiënt die plotseling
geen objecten meer kon herkennen, terwijl hij ze wel kon zien en zelfs kon natekenen.
Lissauer beschreef: het herkennen van objecten verloopt in twee fasen: apperceptie en
associatie.
Eerste fase: De structuur en de kenmerken van het object worden waargenomen en ontleed.
Tweede fase: Deze kenmerken worden gekoppeld aan kennis- of betekenisinformatie
(concept).
Op basis van het model voorspelde Lissauer dat patiënten die na een hersenbeschadiging een
verstoorde eerste fase hebben, een onvermogen laten zien om afzonderlijke elementen
samen te voegen tot een geheel (apperceptieve agnosie) → kunnen een afbeelding van een
stoel niet herkennen, maar ook niet natekenen.
Patiënten met een verstoring in de tweede fase: kunnen wel natekenen, maar herkennen niet
wat ze hebben getekend. De koppeling van de betekenisinformatie vindt niet plaats
(associatieve agnosie).
Rond 1900 kwam er in Europa verzet tegen lokalisatiegedachte, omdat verregaande lokalisatie tot
simplificatie zou leiden → complexe cognitieve functies zijn niet simpelweg terug te voeren op de
respons van groepjes neuronen op één plek in de hersenen. Ook hielpen deze modellen niet bij de
ontwikkeling van behandelingen.
Verenigd Koninkrijk: John Hughlings-Jackson (1835-1911)
- Wees erop dat schade op een specifieke locatie in de hersenen tot een functiestoornis kan
leiden, maar dat dat niet automatisch betekent dat de functie zelf zich ook op die plaats
bevindt.
Duitsland: Kurt Goldstein (1878-1965)
- Onderzocht patiënten met hersenbeschadiging die zij opliepen tijdens de Eerste
Wereldoorlog. Ook hij pleitte voor een holistische kijk op het functioneren van de hersenen:
mensen reageren niet alleen op stimuli uit de omgeving, maar gedrag wordt door
verschillende factoren gestuurd (o.a. herinneringen, gevoelens en motivatie).
- Dat mensen hierdoor anders omgaan met de gevolgen van de hersenbeschadiging is een
belangrijk uitgangspunt geworden voor revalidatie.
Duitse fysioloog: Wilhelm Wundt (1832-1920)
- Wordt gezien als de grondlegger van de experimentele psychologie → hij startte als eerste
psychologische laboratorium en ontwikkelde verschillende experimentele
onderzoeksmethoden. De onderzoeken droegen bij aan de vorming van theorieën over
cognitieve functies.
- Wundt onderzocht uitsluitend gezonde proefpersonen + hij leidde vele jonge collega’s uit
binnen- en buitenland op wat voor verspreiding van zijn ideeën en methoden zorgde.
9
Biologische grondslagen:
neuropsychologie +
psychofarmacologie.
Samenvatting
,Inhoudsopgave
Thema 1 - Introductie ............................................................................................................................. 7
1.1 – Historische mijlpalen .................................................................................................................. 7
Boek: Hoofdstuk 1 - Wat is klinische neuropsychologie? .................................................................... 7
1.1 Inleiding.................................................................................................................................. 7
1.2 Klinische neuropsychologie in historisch perspectief ............................................................ 7
1.3 Moderne klinische neuropsychologie (na de tweede wereldoorlog) .................................. 10
1.4 Neuropsychologie in Nederland........................................................................................... 13
1.5 Opleiding in de klinische neuropsychologie......................................................................... 13
1.6 Tot besluit............................................................................................................................. 14
Brightspace vraag 1.1.1.3 .................................................................................................................. 14
1.2 – Neuropsychologische wetenschappelijke aanpak .................................................................... 14
Boek: Hoofdstuk 2 – Neuropsychologie: de wetenschappelijke methoden ...................................... 14
2.1 Inleiding ................................................................................................................................... 14
2.2 Vraagstelling ............................................................................................................................ 16
2.3 Onderzoeksopzet ..................................................................................................................... 16
2.4 Valorisatie en implementatie .................................................................................................. 21
2.5 Tot besluit ................................................................................................................................ 22
Miller, N. (2018, 24 januari). Double Dissociations [Video]. YouTube ............................................... 22
Brightspace vragen ............................................................................................................................ 23
1.3 – Neuropsychologische praktijk ................................................................................................... 23
Boek: Hoofdstuk 3 – Neuropsychologie in de praktijk....................................................................... 23
3.2 Werkveld.................................................................................................................................. 23
3.3 Diagnostiek .............................................................................................................................. 25
3.4 Behandeling ............................................................................................................................. 28
3.5 Multidisciplinaire samenwerking............................................................................................. 28
3.6 Positie en professionele ontwikkeling ..................................................................................... 28
Brightspace vragen ........................................................................................................................ 28
Boek: Hoofdstuk 5 - Plasticiteit, herstel en neuropsychologische revalidatie ................................... 29
5.2 Herstel en plasticiteit ............................................................................................................... 29
5.3 Neuropsychologische behandeling.......................................................................................... 32
5.4 Tot besluit ................................................................................................................................ 34
Brightspace vragen ............................................................................................................................ 35
Boek: Hoofdstuk 4 – Beeldvorming van de hersenen ....................................................................... 35
4.1 Inleiding ................................................................................................................................... 35
1
, 4.2 Radiologische beeldvorming ................................................................................................... 36
4.3 Nucleaire beeldvorming .......................................................................................................... 41
4.4 Neurofysiologisch onderzoek .................................................................................................. 42
4.5 Recente en toekomstige ontwikkelingen................................................................................. 43
Brightspace vragen ............................................................................................................................ 43
Het Brein deel 1: Prof. dr Erik Scherder in De Wereld Draait Door University .................................. 45
Brightspace vragen ............................................................................................................................ 45
Figuren A t/m I van tekstboek ............................................................... Error! Bookmark not defined.
Thema 2 – Psychofarmacologie ............................................................................................................ 46
2.1 Wat zijn psychofarmaca? ......................................................................................................... 46
PDF – Kenemans: Hoofdstuk 1 (Wat zijn psychofarmaca?) ............................................................... 46
Brightspace vragen ............................................................................................................................ 52
2.2 Neurotransmissie..................................................................................................................... 54
PDF – Kenemans: Hoofdstuk 4 (Neurotransmissie) ........................................................................... 54
Brightspace vragen ............................................................................................................................ 60
2.3 Principes van psychofarmacologie .......................................................................................... 61
PDF – Kenemans: Hoofdstuk 5 (Principes van psychofarmacologie)................................................. 61
Brightspace vragen ............................................................................................................................ 67
2.4 Afhankelijkheid ........................................................................................................................ 71
PDF – Kenemans: Hoofdstuk 11 (Afhankelijkheid) ............................................................................ 71
Brightspace vragen ............................................................................................................................ 74
Thema 3 – Functiedomeinen ................................................................................................................ 75
3.1 Waarnemen ............................................................................................................................. 75
Boek: Hoofdstuk 6 – Waarneming ..................................................................................................... 75
6.1 Inleiding................................................................................................................................ 75
6.2 Visuele perceptie ..................................................................................................................... 76
6.3 Auditieve perceptie ................................................................................................................. 81
6.4 Lichamelijke perceptie ............................................................................................................. 83
6.5 Smaak- en reukperceptie ......................................................................................................... 84
Brightspace vragen ............................................................................................................................ 85
Het Brein deel 2: Prof. dr Erik Scherder in De Wereld Draait Door University .................................. 88
Het Brein deel 3: Prof. dr Erik Scherder in De Wereld Draait Door University .................................. 89
Brightspace vragen ............................................................................................................................ 91
3.2 Geheugen ................................................................................................................................ 93
Boek: Hoofdstuk 7 – Geheugen ......................................................................................................... 93
2
, 7.1 Inleiding ................................................................................................................................... 93
7.2 Meerdere geheugensystemen ................................................................................................. 94
7.3 Geheugen en vooruitblikken op de toekomst ....................................................................... 100
7.4 De neuronale basis van het geheugen: van neuron naar netwerk........................................ 101
7.5 Geheugenklachten vs. Geheugenstoornissen ....................................................................... 101
Brightspace vragen .......................................................................................................................... 103
Paragraaf 6.6 – Normering en testreferentie .............................................................................. 107
3.3 Taal......................................................................................................................................... 110
Boek: Hoofdstuk 8 – Taal en spraak................................................................................................. 110
8.2 Taal, spraak en verbale communicatie .................................................................................. 110
8.3 De psychologie van taal ......................................................................................................... 111
8.4 Stoornissen en dissociaties .................................................................................................... 114
8.5 Functionele neuroanatomie van taal..................................................................................... 118
8.6 Tot besluit .............................................................................................................................. 119
Brightspace vragen .......................................................................................................................... 119
3.4 Aandacht en executieve functies ........................................................................................... 123
Boek: Hoofdstuk 9 – Aandacht en executief functioneren .............................................................. 123
9.1 Inleiding ................................................................................................................................. 123
9.2 Aandacht................................................................................................................................ 123
9.3 Executieve functies ................................................................................................................ 125
9.4 Executieve functies: unitair of fractionair.............................................................................. 126
9.5 De neuroanatomie van aandacht en executieve functies ..................................................... 127
9.6 Het meten van aandacht en executief functioneren ............................................................. 128
9.7 Stoornissen in aandacht en executief functioneren .............................................................. 130
9.8 Tot besluit .............................................................................................................................. 130
Brightspace vragen .......................................................................................................................... 130
3.5 Intelligentie ............................................................................................................................ 135
Boek: Hoofdstuk 12 – Intelligentie .................................................................................................. 135
12.1 Inleiding ............................................................................................................................... 135
12.2 Theorieën over intelligentie ................................................................................................ 135
12.3 Bepalen van intelligentie ..................................................................................................... 140
Brightspace vragen .......................................................................................................................... 143
Artikel: Weems, S. (2018). People are becoming less smart. What can we do about it? Psychology
Today................................................................................................................................................ 144
Brightspace vragen .......................................................................................................................... 145
3
,Thema 4 - Neuropsychologische ziektebeelden ............................................................................... 146
4.1 – vasculaire aandoeningen ........................................................................................................ 146
Boek: Hoofstuk 13 – Vasculaire cognitieve stoornissen .................................................................. 146
13.1 Inleiding ............................................................................................................................... 146
13.2 Vasculaire cognitieve stoornissen........................................................................................ 146
13.3 Epidemiologie ...................................................................................................................... 147
13.4 Etiologie herseninfarct en hersenbloeding.......................................................................... 147
13.5 Acute en chronische gevolgen ............................................................................................. 149
13.6 Neuropsychologische gevolgen ........................................................................................... 149
13.7 Niet-cognitieve gevolgen ..................................................................................................... 154
Brightspace vragen .......................................................................................................................... 154
4.2 – traumatisch hersenletsel ........................................................................................................ 156
Boek: Hoofstuk 14 - Traumatisch hersenletsel ............................................................................... 156
14.1 Inleiding ............................................................................................................................... 156
14.2 Klinisch beeld ....................................................................................................................... 157
14.3 Pathofysiologie .................................................................................................................... 158
14.4 Epidemiologie ...................................................................................................................... 159
14.5 Neuropsychologische gevolgen en herstel .......................................................................... 160
14.6 Middelzwaar tot ernstig traumatisch hersenletsel.............................................................. 160
14.7 Licht traumatisch hersenletsel............................................................................................. 161
Brightspace vragen .......................................................................................................................... 163
Hoofdstuk 15.6 Whiplash van het tekstboek Klinische Neuropsychologie (2018) (Traumatisch
hersenletsel - Sven Stapert en Joke Spikman). ................................................................................ 165
Brightspace vragen .......................................................................................................................... 166
4.3 – epilepsie.................................................................................................................................. 166
Boek: Hoofdstuk 15 – Epilepsie ....................................................................................................... 168
15.1 Inleiding ............................................................................................................................... 168
15.2 Klinisch beeld ....................................................................................................................... 168
15.3 Etiologie epilepsie................................................................................................................ 171
15.4 Epidemiologie ...................................................................................................................... 172
15.5 Behandeling epilepsie ......................................................................................................... 172
15.6 Neuropsychologische gevolgen van epilepsie ..................................................................... 176
15.7 Tot besluit ............................................................................................................................ 182
Brightspace vragen .......................................................................................................................... 182
4.4 – dementie................................................................................................................................. 184
4
,Boek: Hoofdstuk 19 - De ziekte van alzheimer ............................................................................... 184
19.1 Inleiding ............................................................................................................................... 184
19.2 Etiologie en neuropathologie .............................................................................................. 187
19.3 Klinisch en neuropsychologisch profiel ............................................................................... 189
19.4 Medicamenteuze behandeling ............................................................................................ 194
Boek: Hoofdstuk 20 - Spectrum frontotemporale dementie.......................................................... 195
20.1 Inleiding ............................................................................................................................... 195
20.2 Etiologie en neuropathologie .............................................................................................. 200
20.3 Cognitieve stoornissen ........................................................................................................ 201
Brightspace vragen .......................................................................................................................... 202
4.5 – Parkinson ................................................................................................................................ 204
Boek: Hoofstuk 21: Het parkinsonspectrum ................................................................................... 204
21.1 Inleiding ............................................................................................................................... 204
21.2 Klinisch beeld ....................................................................................................................... 205
21.3 Etiologie en neuropathologie .............................................................................................. 206
21.4 Diagnostiek .......................................................................................................................... 208
21.5 Behandeling ......................................................................................................................... 209
21.6 Cognitieve stoornissen ........................................................................................................ 210
Brightpace vragen............................................................................................................................ 214
4.6 – Autismespectrumstoornis ...................................................................................................... 216
PDF Harker, Stone & Stone (2014). p. 1 t/m 4 ................................................................................. 217
pp. 665 t/m 666 en figuur 51.1 op p. 667 uit Le Couteur en Szatmari (2015) ................................ 219
PDF oude druk Tekstboek Klinische Neuropsychologie hoofdstuk 26 ............................................. 220
26.1 Inleiding ............................................................................................................................... 220
26.2 Classificatie .......................................................................................................................... 221
26.3 Klinisch beeld ....................................................................................................................... 221
26.4 Epidemiologie ...................................................................................................................... 222
26.5 Etiologie en neuropathologie .............................................................................................. 222
26.6 Cognitieve verklaringsmodellen .......................................................................................... 224
26.7 ASS – één aandoening? ....................................................................................................... 226
26.8 Tot besluit ............................................................................................................................ 226
Brightspace vragen .......................................................................................................................... 226
4.7 – ADHD ...................................................................................................................................... 230
Bhullar, A., Kumar, K., & Anand, A. (2023). ADHD and neuropsychology: developmental
perspective, assessment, and interventions. Annals of Neurosciences, 30(1), 5-7.Bhullar et al.,
2023.pdf ...................................................................................................................................... 230
5
, Núñez-Jaramillo, L., Herrera-Solís, A., & Herrera-Morales, W. V. (2021). ADHD: Reviewing the
causes and evaluating solutions. Journal of personalized medicine, 11(3), 166. Núñez-Jaramillo et
al., 2021.pdf ................................................................................................................................. 231
Sonuga-Barke, E. J., Becker, S. P., Bölte, S., Castellanos, F. X., Franke, B., Newcorn, J. H., ... &
Simonoff, E. (2023). Annual Research Review: Perspectives on progress in ADHD science–from
characterization to cause. Journal of child psychology and psychiatry, 64(4), 506-532. Sonuga-
Barke et al. 2021 .......................................................................................................................... 233
Hinshaw, S. P., Nguyen, P. T., O’Grady, S. M., & Rosenthal, E. A. (2022). Annual Research Review:
Attention-deficit/hyperactivity disorder in girls and women: underrepresentation, longitudinal
processes, and key directions. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 63(4), 484-
496. Hinshaw et al., 2022 .pdf ..................................................................................................... 236
Brightspace vragen .......................................................................................................................... 238
4.8 – Alcoholgerelateerde cognitieve stoornissen .......................................................................... 247
Boek: Hoofdstuk 18: Alcoholgerelateerde cognitieve stoornissen.................................................. 247
18.1 Inleiding ............................................................................................................................... 247
18.2 Stoornis in het gebruik van alcohol ..................................................................................... 247
18.3 Alcoholgerelateerde cognitieve stoornissen ....................................................................... 248
18.4 Acute effecten van alcoholmisbruik .................................................................................... 249
18.5 Chronische effecten van alcoholmisbruik............................................................................ 249
18.6 Oorzaken van de neurologische en neuropsychologische gevolgen van chronisch
alcoholmisbruik ........................................................................................................................... 250
18.7 Herstel na het stoppen van alcoholgebruik ......................................................................... 251
18.8 Wernicke-encefalopathie..................................................................................................... 252
18.9 Het syndroom van korsakov ................................................................................................ 253
18.10 Alcoholdementie ............................................................................................................... 255
Brightspace vragen .......................................................................................................................... 255
PDF Neuropsychologische diagnostiek en cognitieve functies bij alcoholabstinentie .................... 256
Brightspace vragen .......................................................................................................................... 258
Verklarende woordenlijst ................................................................................................................ 259
6
,Thema 1 - Introductie
1.1 – Historische mijlpalen
Al in de klassieke oudheid waren filosofen ervan overtuigd dat er een nauwe samenhang bestaat
tussen de hersenen en gedrag. Je leest daarover bij Hippocrates en Galenus. Vanaf de zeventiende
eeuw hebben mensen als Descartes, Gall, Broca, Wernicke en Charcot een bijdrage geleverd aan het
veld van de psychologie.
In het midden van de twintigste eeuw was Aleksandr Luria een van de belangrijkste personen in de
psychologie. Zijn ideeën zijn van grote invloed geweest op de hedendaagse neuropsychologie.
Boek: Hoofdstuk 1 - Wat is klinische neuropsychologie?
1.1 Inleiding
Neuropsychologie = het wetenschapsgebied waarin de samenhang tussen gedrag en de werking van
de hersenen wordt bestudeerd. Dit gedrag bestaat uit waarneembare acties en reactie ( = overt
gedrag), maar ook uit innerlijke mentale processen zoals denken (cognitie) en voelen (emotie).
In de neuropsychologie worden denkprocessen aangeduid als cognitieve functies.
De neuropsychologie is gericht op het onderzoeken van de relatie tussen neurale structuren of
processen en cognitieve functies, emoties of waarneembaar gedrag.
De neuropsycholoog is een gedragswetenschapper.
Sinds de jaren 70 kwam de ontwikkeling van de klinische neuropsychologie als zelfstandig discipline
op gang. Theoretische kennis over cognitieve functies en emoties werd uitgebreid met de toepassing
in de klinische praktijk, de indicatiestelling bij, behandeling van en zorg voor mensen met
hersendisfuncties.
De klinisch psycholoog meet de hersenen niet zelf.
Veronderstelling: beschadiging in hersenen ( = lesie) leidt tot een stoornis in een bepaalde cognitieve
functie.
Bij een herseninfarct in de linker (taaldominante) hemisfeer ontstaat bijv. vaak een taalstoornis.
Omdat bij aandoeningen de beschadiging in de hersenen vaak niet aantoonbaar is, spreken we van:
hersendisfuncties die kunnen leiden tot cognitieve functiestoornissen. Worden onderzocht d.m.v.
neuropsychologisch onderzoek.
Cognitieve klachten kunnen ook voorkomen vanuit lichamelijke ziekten.
1.2 Klinische neuropsychologie in historisch perspectief
Klinische neuropsychologie komt voort uit het denken in de filosofie en het empirisch onderzoek naar
de menselijke geest en de relatie met de hersenen, de lokalisatie van ‘de geest’ en diverse functies,
en het zoeken naar methoden om dit vraagstuk te onderzoeken.
Klassieke oudheid:
- Hersenen spelen een rol bij mentale functies
- Hippocrates: hield als eerste de hersenen verantwoordelijk voor het intellect, de zintuigen,
kennis en emoties → was toen revolutionair, omdat de leidende gedachte was dat
(afwijkend) gedrag ontstond onder invloed van bovennatuurlijke krachten (zoals goden en
demonen).
7
, - Het idee dat hersenen een centrale rol speelden was niet algemeen geaccepteerd.
- Aristoteles: ‘de zeten van de ziel’ bevindt zich in het hart, hersenen is een orgaan van weinig
belang.
- Eerste onderzoek naar de anatomische structuur van de hersenen vindt plaats
- Herophilus: onderzocht de hersenen van mensen na het overlijden. Hij zag: met vocht
gevulde holtes in de hersenen (ventrikels) en beredeneerde dat de waarneming, het
begrijpen het geheugen zich moesten bevinden in deze holtes die hij ‘cellen’ noemde →
‘celtheorie’ of ‘ventrikelleer’. Bleef tot de 18e eeuw de gangbare theorie. → deze vroege
wetenschappers zagen de hersenen als één algemeen systeem van informatieverwerking.
Franse filosoof René Descartes (1596 – 1650)
- Bovenstaande visie veranderde door invloed Descartes. Hij formuleerde een dualistisch
standpunt waarbij de ratio (geest) gescheiden bestaat van het lichaam. Descartes zag de
geest ook als een ongedeelde immateriële eenheid, maar deze bevond zich wel op een
specifieke plaats in de hersenen: in de pijnappelklier (epifyse), midden tussen de twee
hersenenhelften in.
Duitse arts: Franz Joseph Gall (1758 – 1828)
- Grote stap in de richting van differentiatie van mentale functies en de lokalisatie in de
hersenen.
- Centraal stond: Een van de eerste die zei: de mens bezit verschillende hogere mentale
functies en die functies zijn onafhankelijk van elkaar terug te voeren op specifieke, zelfstandig
functionerende delen van de hersenen die zich aan de buitenzijde van de hersenen (de
cortex) bevinden. Aan de hand van uitstulpingen (knobbels) op de scheden was af te lezen
hoe goed een bepaalde functie ontwikkeld was → ontstaan termen: ‘wiskundeknobbel’ en
‘talenknobbel’. Dit werd de leer van de frenologie (tegenwoordig beschouwd als
pseudowetenschap) genoemd.
- Velen beschouwden het voorstel van Gall als materialistisch + geen plaats meer voor de ziel +
het inspecteren van de schedel voor mentale functies is absurd.
- Toch was het werk van Gall het begin van een bloeiende periode waarin de ideeën over de
relatie tussen hersenen en gedrag werden gevormd door beschrijvingen van patiënten met
cognitieve stoornissen door een hersenbeschadiging.
Franse arts: Paul Broca (1824-1880)
- Patiënt die alleen nog ‘tan’ kon zeggen (de patiënt kon taal begrijpen en er ook naar
handelen, alleen het produceren bleek beperkt): Broca voorspelde dat de
hersenbeschadiging in de frontale hersengebieden zou moeten zitten. Het gebied in de
linkerfrontaalkwab dat belangrijk bleek bij het spreken, noemen we het gebied van Broca.
Hiermee werd bevestigd: mentale functies zijn gelokaliseerd op een specifieke plek in de
hersenen.
- Na publicaties van Broca werden vele andere patiënten met taalstoornissen beschreven. Taal
bleek een samengesteld geheel van deelfuncties → leidde tot de ontwikkeling van functies-
en locatiemodellen voor de taal.
Duitse arts: Carl Wernicke (1848-1905)
- Onderzocht patiënten met taalstoornissen na een hersenbeschadiging.
- Hij omschreef het belang van de linkerfrontaalkwab bij het spreken, maar onderzocht zelf een
patiënt met een beschadiging van de linkertemporaalkwab (als gevolg van een beroerte) die
vloeiend kon spreken → Deze patiënt kon de woorden die hij sprak of hoorde echter niet
meer begrijpen. Dus: er is een cruciaal gebied in de hersenen voor het begrijpen van
woorden → het gebied van Wernicke.
8
, - Hiernaast stelde hij ook dat deze gebieden (verschillende taalcentra in de hersenen) via
verbindingsbanen in de hersenen met elkaar verbonden zijn. Schade aan deze
verbindingsbaan: leiden tot specifieke functiestoornissen → na beschadiging van de
verbindingsbanen tussen het gebied van Broca en het gebied van Wernicke ontstaat er een
specifiek syndroom waarbij een patiënt wel kan spreken en begrijpen, maar gesproken
woorden niet kan nazeggen (conductieafasie) → deze voorspelling bleek juist.
Duitsland: Heinrich Lissauer (1861-1891)
- Ontwikkelde een invloedrijk theoretisch model voor het onderzoeken van stoornissen in de
objectwaarneming: visuele agnosie. Lissauer onderzocht een 80-jarige patiënt die plotseling
geen objecten meer kon herkennen, terwijl hij ze wel kon zien en zelfs kon natekenen.
Lissauer beschreef: het herkennen van objecten verloopt in twee fasen: apperceptie en
associatie.
Eerste fase: De structuur en de kenmerken van het object worden waargenomen en ontleed.
Tweede fase: Deze kenmerken worden gekoppeld aan kennis- of betekenisinformatie
(concept).
Op basis van het model voorspelde Lissauer dat patiënten die na een hersenbeschadiging een
verstoorde eerste fase hebben, een onvermogen laten zien om afzonderlijke elementen
samen te voegen tot een geheel (apperceptieve agnosie) → kunnen een afbeelding van een
stoel niet herkennen, maar ook niet natekenen.
Patiënten met een verstoring in de tweede fase: kunnen wel natekenen, maar herkennen niet
wat ze hebben getekend. De koppeling van de betekenisinformatie vindt niet plaats
(associatieve agnosie).
Rond 1900 kwam er in Europa verzet tegen lokalisatiegedachte, omdat verregaande lokalisatie tot
simplificatie zou leiden → complexe cognitieve functies zijn niet simpelweg terug te voeren op de
respons van groepjes neuronen op één plek in de hersenen. Ook hielpen deze modellen niet bij de
ontwikkeling van behandelingen.
Verenigd Koninkrijk: John Hughlings-Jackson (1835-1911)
- Wees erop dat schade op een specifieke locatie in de hersenen tot een functiestoornis kan
leiden, maar dat dat niet automatisch betekent dat de functie zelf zich ook op die plaats
bevindt.
Duitsland: Kurt Goldstein (1878-1965)
- Onderzocht patiënten met hersenbeschadiging die zij opliepen tijdens de Eerste
Wereldoorlog. Ook hij pleitte voor een holistische kijk op het functioneren van de hersenen:
mensen reageren niet alleen op stimuli uit de omgeving, maar gedrag wordt door
verschillende factoren gestuurd (o.a. herinneringen, gevoelens en motivatie).
- Dat mensen hierdoor anders omgaan met de gevolgen van de hersenbeschadiging is een
belangrijk uitgangspunt geworden voor revalidatie.
Duitse fysioloog: Wilhelm Wundt (1832-1920)
- Wordt gezien als de grondlegger van de experimentele psychologie → hij startte als eerste
psychologische laboratorium en ontwikkelde verschillende experimentele
onderzoeksmethoden. De onderzoeken droegen bij aan de vorming van theorieën over
cognitieve functies.
- Wundt onderzocht uitsluitend gezonde proefpersonen + hij leidde vele jonge collega’s uit
binnen- en buitenland op wat voor verspreiding van zijn ideeën en methoden zorgde.
9
