SAMENVATTING STAATSRECHT 1
HOOFDSTUK 1: INLEIDING
1.1 Benadering van het begrip staat
Het begrip ‘staat’ vertoont een aantal kenmerken. Samengevat is de staat een organisatie
die met voorrang boven andere organisaties effectief gezag uitoefent over een gemeenschap
van mensen op een bepaald grondgebied.
- De gemeenschap die een staat vormt, heeft vaal een gemeenschappelijke cultuur. Zij
is tevens een rechtsgemeenschap. Dat betekent dat zij haar belangrijkste waarden in
door dwang te handhaven leefregels heeft neergelegd.
- De mogelijkheid van toepassing van dwang ter handhaving van de
gemeenschapsnormen is kenmerkend voor de staat
- Binnen een staat zijn een of meer organen bevoegd tot het uitoefenen van dwang.
Men zegt dat die organen met gezag zijn bekleed. Dit gezag kan bij een persoon
berusten of bij bepaalde groepen.
- Deze bevoegdheid kan ook in de hand gelegd worden van door het volg gekozen
gezagdragers. Dit hangt af van de aard en van de inrichting van de
staatsgemeenschap.
- Staatsrecht: De regels die betrekking hebben op de organisatie van de met gezag
beklede organen en de grenzen van hun gezag.
In de Middeleeuwen was het gezag in de West-Europese landen een persoonlijk recht van de
vorst. Deze vorst kon naar willekeur zijn gezag splitsen door een deel van zijn grondgebied te
verkopen of door zich er op andere wijze van te ontdoen
- Het gezag was overdraagbaar, kon in een huwelijksgemeenschap worden ingebracht
en was meestal erfelijk.
- Niet het statelijke publiekrecht, maar het huisrecht van de vorst bepaalde de regels
rondom de erfopvolging.
- Wat voor de vorst gold, gold voor de hoge ambtenaren, de adel. Ook hun gezag was –
met hun grondgebied- erfelijk en overdraagbaar
Met het opkomen van een klasse die de sociale bescherming van de gezagdragers minder
nodig had – de kooplieden, de burgers – werd de rechtvaardigheid van het gezag als
persoonlijk recht in twijfel getrokken. Het gezag werd gezien als een attribuut van een
abstractie die ruimte liet voor de samenwerking van velen bij de uitoefening ervan: de staat.
- De vorst werd, ook al concentreert alle gezag zich in zijn persoon, orgaan en symbool
van een staat. Het wordt niet meer als een natuurlijke zaak aanvaard dat de vorst het
gezag als een aan de vorst persoonlijk toekomend, verhandelbaar
vermogensbestanddeel beschouwt.
- In de middeleeuwse maatschappij waren het gezag en de dwang van de overheid
natuurlijke tegenhangers van de sociale zekerheid
,Om in de maatschappij van vrije individuen het gezag te kunnen aanvaarden, moet men wel
als volgt redeneren: het onmisbare gezag bestaat alleen, omdat de individuen gezocht
hebben naar een vorm van samenwerking die met alle gemeenschappelijke kracht de
persoon en het goed van ieder lid verdedigt en beschermt en waardoor ieder zich weliswaar
met alle anderen verenigt, maar toch alleen maar zichzelf gehoorzaamt en even vrije blijft als
tevoren.
- De theorie van het contrat social verenigt gezag en vrijheid, omdat het gezag uit de
vrijheid is afgeleid.
- De theorie van het contrat social geeft het dilemma aan waarvoor de
staatsrechtswetenschap zich geplaatst ziet: de vrijheid van het individu, door
dwanguitoefening te handhaven.
Aan de ene kant mag de staat geen rem vormen op de zelfontplooiing van de enkeling. Maar
daartegenover staat dat die zelfontplooiing aan beperkingen onderhevig moet zijn, voor
zover zij anderen het bestaan naar eigen aard en aanleg zou bemoeilijken.
- Het staatsrecht is niet anders dan een afspiegeling van de samenleving: een eigen
eenheid, die de kleinere eenheden van de individuen bevat. Het is tegelijkertijd een
afspiegeling van de mens, in wie behoefte aan individuele vrijheid samengaat met
het besef deel van menselijke gemeenschap te zijn.
1.2 Verdeling van de staatsmacht over verschillende organen
Het bestuur, het gezag, de uitoefening van dwang berusten bij op een of andere wijze door
de burgers gekozen vertegenwoordigers.
- De burgers zijn aan de ene kant de soeverein, die de bestuurders, de uitvoerders van
zijn wil, mede aanwijst; zij zijn aan de andere kant onderworpen aan het mede door
henzelf ingestelde
- Om het risico van de altijd dreigende dictatuur te ontgaan, heeft men een middel
gevonden dat redelijk goed heeft gewerkt: dat is de verdeling van het gezag over
verschillende organen en dus over verschillende mensen of groepen van mensen.
(Checks and balances)
Het begrip rechtsstaat ziet op de bescherming van de burger tegen het staatsbestuur. Het
verwijst naar staat waarvan de organisatie erop is gericht dat burgers beschermd zijn tegen
machtsmisbruik door de staat zelf. Het statelijk gezag dient te zijn gebonden aan het recht,
zodat de overheid alleen dat mag doen waartoe zij bevoegd is verklaard door de wet.
- Democratische rechtsstaat: een staat met een bestuur dat zowel democratisch als
rechtsstatelijk is ingericht.
,Binnen het begrip ‘democratie’ vallen de volgende aspecten te onderscheiden, die zich
hebben ontwikkeld in de loop van de geschiedenis.
1. Een democratische staat is niet denkbaar zonder vrije en geheime verkiezingen, met
redelijke tussenpozen, van het parlement. Burgers hebben gelijkelijk het recht om de
leden van de volksvertegenwoordiging te kiezen en tot lid van de
volksvertegenwoordiging gekozen te worden
2. Er moet sprake zijn van openheid voor machtswisseling. Er moeten niet alleen
verkiezingen zijn, het moet ook duidelijk zijn hoe lang de verkozenen hun functie
kunnen uitoefenen, en het moet duidelijk zijn dat niet altijd dezelfde personen aan
de macht zijn
3. Het parlement dient een centrale rol te spelen in het staatsbestel. Dat betekent in
ieder geval dat de volksvertegenwoordiging een beslissende stem dient te hebben bij
het vaststellen van wetgeving.
Binnen het begrip ‘rechtsstaat’ vallen de volgende aspecten te onderscheiden, die zich
eveneens hebben ontwikkeld in de loop van de geschiedenis.
1. De staat erkent dat individuen en particuliere instellingen een staatsvrije sfeer
toekomt. Ook een door het volk gekozen parlement moet deze sfeer, waar onder
andere grondrechten zoals de vrijheid van godsdienst, de vrijheid van meningsuiting
en het recht op bescherming van de persoonlijke levenssfeer onder vallen,
respecteren. Minderheden worden zo beschermd tegen een tirannieke meerderheid.
2. Optreden van het bestuur dat voor de burger bezwarend is, dient te berusten op een
algemene regel die de bevoegdheid van het desbetreffende orgaan omschrijft. Het
orgaan is aan deze regel gebonden. Dit aspect van de rechtsstaat wordt wel
omschreven als het legaliteitsbeginsel.
3. De regels waarin de bevoegdheden van een staatsorgaan zijn omschreven, moeten
zijn vastgesteld door een ander orgaan. Als een orgaan zijn eigen bevoegdheden mag
uitbreiden zou het van geval tot geval de spelregels kunnen veranderen. Van
rechtszekerheid blijft dan weinig over.
4. Geschillen tussen de burger en de staat moeten worden beslist door een
onafhankelijke en onpartijdige rechter. Alleen op die manier kan een eerlijke
afweging plaats vinden van de wederzijdse belangen
, De eerste regel die een voorbeeld biedt van ‘checks and balances’ en die aan het wettelijk
systeem en de staatsrechtelijke praktijk in Nederland ten grondslag ligt is deze:
- Geen bevoegdheid zonder grondslag in wet of Grondwet (legaliteitsbeginsel)
- Het bestuur heeft door bevelen en de rechterlijke macht door vonnissen
zeggenschap over het dwangapparaat van de staat: leger en politie.
- Om machtsmisbruik te voorkomen is in de eerste grondregel neergelegd, dat rechter
en bestuur beide die bevoegdheid slechts mogen gebruiken, voor zover de Grondwet
of de wet dat uitdrukkelijk toestaat.
- De wetgevende macht bepaalt zo de grenzen waarbinnen bevoegdheden mogen
worden uitgeoefend. Zonder voorafgaande autorisatie van de
volksvertegenwoordiging kunnen dus geen dwangmaatregelen door de overheid
genomen worden.
- Geen ambtenaar heeft het recht iemand te arresteren, iemands eigendom in beslag
te nemen, zonder dat een wettelijke regel die bevoegdheid geeft. Hetzelfde geldt
voor de rechter
- De uitvoerende macht is voor de toepassing van dwangmaatregelen afhankelijk van
de regels daarover door het recht gesteld.
- Daarnaast kan ook dwang door organen van het Rijk tegen andere openbare
lichamen alleen op grondslag van grondwettelijke of wettelijke regels rechtsgeldig
plaatsvinden
Een tweede regel die rechtstreeks voortvloeit uit de gedachte dat geen bevoegdheid zonder
controle kan bestaan luidt als volgt:
- Niemand kan een bevoegdheid uitoefenen zonder verantwoording schuldig te zijn of
zonder dat op die uitoefening controle bestaat
- De verantwoordingsplicht of controle kan voor ieder die bevoegdheden uitoefent
een ander vorm hebben: zij behoort voor niemand afwezig te zijn
- De verantwoordingsplicht aan een ander orgaan houdt nu een aanvulling op de
eerste regel in: ook over de uitoefening van een bevoegdheid binnen de wettelijke
perken moet verantwoording worden afgelegd.
De vormen van verantwoordingsplicht van en controle op overheidsorganen zijn vele en
velerlei:
a. Er is in de eerste plaats de politieke verantwoordingsplicht van bestuurlijke organen
tegenover vertegenwoordigende organen. De ministers moeten zich verantwoorden
tegen het parlement, de leden van gedeputeerde staten tegenover de provinciale
staten, de burgemeester en de wethouders tegenover de gemeenteraad.
- Deze plicht houdt in dat het bestuurlijke orgaan inlichtingen moet verstrekken, een
debat met de volksvertegenwoordiging niet mag ontwijken en bij verlies van
vertrouwen in beginsel moet opstappen
b. In de tweede plaats zijn ambtenaren die bepaalde bevoegdheden hebben,
verantwoording schuldig aan hun chefs.
- Zij moeten verantwoording aan hun chefs afleggen, en die chefs zijn op hun beurt
weer verantwoordelijk, ieder op eigen wijze, voor de instructies die zij al of niet aan
de ondergeschikte ambtenaren hebben gegeven
HOOFDSTUK 1: INLEIDING
1.1 Benadering van het begrip staat
Het begrip ‘staat’ vertoont een aantal kenmerken. Samengevat is de staat een organisatie
die met voorrang boven andere organisaties effectief gezag uitoefent over een gemeenschap
van mensen op een bepaald grondgebied.
- De gemeenschap die een staat vormt, heeft vaal een gemeenschappelijke cultuur. Zij
is tevens een rechtsgemeenschap. Dat betekent dat zij haar belangrijkste waarden in
door dwang te handhaven leefregels heeft neergelegd.
- De mogelijkheid van toepassing van dwang ter handhaving van de
gemeenschapsnormen is kenmerkend voor de staat
- Binnen een staat zijn een of meer organen bevoegd tot het uitoefenen van dwang.
Men zegt dat die organen met gezag zijn bekleed. Dit gezag kan bij een persoon
berusten of bij bepaalde groepen.
- Deze bevoegdheid kan ook in de hand gelegd worden van door het volg gekozen
gezagdragers. Dit hangt af van de aard en van de inrichting van de
staatsgemeenschap.
- Staatsrecht: De regels die betrekking hebben op de organisatie van de met gezag
beklede organen en de grenzen van hun gezag.
In de Middeleeuwen was het gezag in de West-Europese landen een persoonlijk recht van de
vorst. Deze vorst kon naar willekeur zijn gezag splitsen door een deel van zijn grondgebied te
verkopen of door zich er op andere wijze van te ontdoen
- Het gezag was overdraagbaar, kon in een huwelijksgemeenschap worden ingebracht
en was meestal erfelijk.
- Niet het statelijke publiekrecht, maar het huisrecht van de vorst bepaalde de regels
rondom de erfopvolging.
- Wat voor de vorst gold, gold voor de hoge ambtenaren, de adel. Ook hun gezag was –
met hun grondgebied- erfelijk en overdraagbaar
Met het opkomen van een klasse die de sociale bescherming van de gezagdragers minder
nodig had – de kooplieden, de burgers – werd de rechtvaardigheid van het gezag als
persoonlijk recht in twijfel getrokken. Het gezag werd gezien als een attribuut van een
abstractie die ruimte liet voor de samenwerking van velen bij de uitoefening ervan: de staat.
- De vorst werd, ook al concentreert alle gezag zich in zijn persoon, orgaan en symbool
van een staat. Het wordt niet meer als een natuurlijke zaak aanvaard dat de vorst het
gezag als een aan de vorst persoonlijk toekomend, verhandelbaar
vermogensbestanddeel beschouwt.
- In de middeleeuwse maatschappij waren het gezag en de dwang van de overheid
natuurlijke tegenhangers van de sociale zekerheid
,Om in de maatschappij van vrije individuen het gezag te kunnen aanvaarden, moet men wel
als volgt redeneren: het onmisbare gezag bestaat alleen, omdat de individuen gezocht
hebben naar een vorm van samenwerking die met alle gemeenschappelijke kracht de
persoon en het goed van ieder lid verdedigt en beschermt en waardoor ieder zich weliswaar
met alle anderen verenigt, maar toch alleen maar zichzelf gehoorzaamt en even vrije blijft als
tevoren.
- De theorie van het contrat social verenigt gezag en vrijheid, omdat het gezag uit de
vrijheid is afgeleid.
- De theorie van het contrat social geeft het dilemma aan waarvoor de
staatsrechtswetenschap zich geplaatst ziet: de vrijheid van het individu, door
dwanguitoefening te handhaven.
Aan de ene kant mag de staat geen rem vormen op de zelfontplooiing van de enkeling. Maar
daartegenover staat dat die zelfontplooiing aan beperkingen onderhevig moet zijn, voor
zover zij anderen het bestaan naar eigen aard en aanleg zou bemoeilijken.
- Het staatsrecht is niet anders dan een afspiegeling van de samenleving: een eigen
eenheid, die de kleinere eenheden van de individuen bevat. Het is tegelijkertijd een
afspiegeling van de mens, in wie behoefte aan individuele vrijheid samengaat met
het besef deel van menselijke gemeenschap te zijn.
1.2 Verdeling van de staatsmacht over verschillende organen
Het bestuur, het gezag, de uitoefening van dwang berusten bij op een of andere wijze door
de burgers gekozen vertegenwoordigers.
- De burgers zijn aan de ene kant de soeverein, die de bestuurders, de uitvoerders van
zijn wil, mede aanwijst; zij zijn aan de andere kant onderworpen aan het mede door
henzelf ingestelde
- Om het risico van de altijd dreigende dictatuur te ontgaan, heeft men een middel
gevonden dat redelijk goed heeft gewerkt: dat is de verdeling van het gezag over
verschillende organen en dus over verschillende mensen of groepen van mensen.
(Checks and balances)
Het begrip rechtsstaat ziet op de bescherming van de burger tegen het staatsbestuur. Het
verwijst naar staat waarvan de organisatie erop is gericht dat burgers beschermd zijn tegen
machtsmisbruik door de staat zelf. Het statelijk gezag dient te zijn gebonden aan het recht,
zodat de overheid alleen dat mag doen waartoe zij bevoegd is verklaard door de wet.
- Democratische rechtsstaat: een staat met een bestuur dat zowel democratisch als
rechtsstatelijk is ingericht.
,Binnen het begrip ‘democratie’ vallen de volgende aspecten te onderscheiden, die zich
hebben ontwikkeld in de loop van de geschiedenis.
1. Een democratische staat is niet denkbaar zonder vrije en geheime verkiezingen, met
redelijke tussenpozen, van het parlement. Burgers hebben gelijkelijk het recht om de
leden van de volksvertegenwoordiging te kiezen en tot lid van de
volksvertegenwoordiging gekozen te worden
2. Er moet sprake zijn van openheid voor machtswisseling. Er moeten niet alleen
verkiezingen zijn, het moet ook duidelijk zijn hoe lang de verkozenen hun functie
kunnen uitoefenen, en het moet duidelijk zijn dat niet altijd dezelfde personen aan
de macht zijn
3. Het parlement dient een centrale rol te spelen in het staatsbestel. Dat betekent in
ieder geval dat de volksvertegenwoordiging een beslissende stem dient te hebben bij
het vaststellen van wetgeving.
Binnen het begrip ‘rechtsstaat’ vallen de volgende aspecten te onderscheiden, die zich
eveneens hebben ontwikkeld in de loop van de geschiedenis.
1. De staat erkent dat individuen en particuliere instellingen een staatsvrije sfeer
toekomt. Ook een door het volk gekozen parlement moet deze sfeer, waar onder
andere grondrechten zoals de vrijheid van godsdienst, de vrijheid van meningsuiting
en het recht op bescherming van de persoonlijke levenssfeer onder vallen,
respecteren. Minderheden worden zo beschermd tegen een tirannieke meerderheid.
2. Optreden van het bestuur dat voor de burger bezwarend is, dient te berusten op een
algemene regel die de bevoegdheid van het desbetreffende orgaan omschrijft. Het
orgaan is aan deze regel gebonden. Dit aspect van de rechtsstaat wordt wel
omschreven als het legaliteitsbeginsel.
3. De regels waarin de bevoegdheden van een staatsorgaan zijn omschreven, moeten
zijn vastgesteld door een ander orgaan. Als een orgaan zijn eigen bevoegdheden mag
uitbreiden zou het van geval tot geval de spelregels kunnen veranderen. Van
rechtszekerheid blijft dan weinig over.
4. Geschillen tussen de burger en de staat moeten worden beslist door een
onafhankelijke en onpartijdige rechter. Alleen op die manier kan een eerlijke
afweging plaats vinden van de wederzijdse belangen
, De eerste regel die een voorbeeld biedt van ‘checks and balances’ en die aan het wettelijk
systeem en de staatsrechtelijke praktijk in Nederland ten grondslag ligt is deze:
- Geen bevoegdheid zonder grondslag in wet of Grondwet (legaliteitsbeginsel)
- Het bestuur heeft door bevelen en de rechterlijke macht door vonnissen
zeggenschap over het dwangapparaat van de staat: leger en politie.
- Om machtsmisbruik te voorkomen is in de eerste grondregel neergelegd, dat rechter
en bestuur beide die bevoegdheid slechts mogen gebruiken, voor zover de Grondwet
of de wet dat uitdrukkelijk toestaat.
- De wetgevende macht bepaalt zo de grenzen waarbinnen bevoegdheden mogen
worden uitgeoefend. Zonder voorafgaande autorisatie van de
volksvertegenwoordiging kunnen dus geen dwangmaatregelen door de overheid
genomen worden.
- Geen ambtenaar heeft het recht iemand te arresteren, iemands eigendom in beslag
te nemen, zonder dat een wettelijke regel die bevoegdheid geeft. Hetzelfde geldt
voor de rechter
- De uitvoerende macht is voor de toepassing van dwangmaatregelen afhankelijk van
de regels daarover door het recht gesteld.
- Daarnaast kan ook dwang door organen van het Rijk tegen andere openbare
lichamen alleen op grondslag van grondwettelijke of wettelijke regels rechtsgeldig
plaatsvinden
Een tweede regel die rechtstreeks voortvloeit uit de gedachte dat geen bevoegdheid zonder
controle kan bestaan luidt als volgt:
- Niemand kan een bevoegdheid uitoefenen zonder verantwoording schuldig te zijn of
zonder dat op die uitoefening controle bestaat
- De verantwoordingsplicht of controle kan voor ieder die bevoegdheden uitoefent
een ander vorm hebben: zij behoort voor niemand afwezig te zijn
- De verantwoordingsplicht aan een ander orgaan houdt nu een aanvulling op de
eerste regel in: ook over de uitoefening van een bevoegdheid binnen de wettelijke
perken moet verantwoording worden afgelegd.
De vormen van verantwoordingsplicht van en controle op overheidsorganen zijn vele en
velerlei:
a. Er is in de eerste plaats de politieke verantwoordingsplicht van bestuurlijke organen
tegenover vertegenwoordigende organen. De ministers moeten zich verantwoorden
tegen het parlement, de leden van gedeputeerde staten tegenover de provinciale
staten, de burgemeester en de wethouders tegenover de gemeenteraad.
- Deze plicht houdt in dat het bestuurlijke orgaan inlichtingen moet verstrekken, een
debat met de volksvertegenwoordiging niet mag ontwijken en bij verlies van
vertrouwen in beginsel moet opstappen
b. In de tweede plaats zijn ambtenaren die bepaalde bevoegdheden hebben,
verantwoording schuldig aan hun chefs.
- Zij moeten verantwoording aan hun chefs afleggen, en die chefs zijn op hun beurt
weer verantwoordelijk, ieder op eigen wijze, voor de instructies die zij al of niet aan
de ondergeschikte ambtenaren hebben gegeven
